Darmowy fragment publikacji:
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
§ 1. Pojęcie postępowania cywilnego
Postępowanie cywilne jest różnie definiowane przez autorów w zależno-
1
ści od kryterium przyjętego za podstawę definicji:
1) Z. Świeboda, W. Siedlecki
Są to postępowania sądowe i pozasądowe mające na celu rozpoznawanie
spraw cywilnych w rozumieniu przepisów prawa procesowego cywilnego,
które służą realizacji norm prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuń-
czego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
2) W. Berutowicz
Jest to prawnie zorganizowane działanie kompetentnych państwowych
i społecznych organów, z udziałem zainteresowanych podmiotów, mające
na celu ochronę stosunków społecznych, regulowanych za pomocą prawa
cywilnego, rodzinnego i pracy, przez zastosowanie w konkretnym stanie
faktycznym odpowiedniej normy prawnej.
3) J. Jodłowski
Jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów i in-
nych właściwych organów oraz występujących przed tymi organami stron
i innych zainteresowanych osób, zmierzająca do realizacji stosunków prawa
cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz do ochrony wynikających z tych
stosunków praw podmiotowych.
Sumując powyższe definicje, jest to prowadzona w określonych prawem
formach działalność sądów, innych organów właściwych na mocy przepisów
szczególnych (referendarze sądowi, notariusze, komornicy) i stron, uczestni-
ków oraz innych zainteresowanych osób, mająca na celu wydanie rozstrzy-
gnięcia i ochronę praw podmiotowych w zakresie stosunków z zakresu prawa
cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz innych przekazanych do postępowa-
nia cywilnego.
Nb. 1
2
3
2
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
I. Prawo postępowania cywilnego (prawo procesowe cywilne)
1) Z. Świeboda, W. Siedlecki
Jest to ogół przepisów prawnych normujących właściwość sądów i innych
organów powołanych do rozpoznawania spraw cywilnych oraz regulują-
cych postępowanie toczące się przed nimi w tych sprawach.
Nie normują one więc stosunków społecznych, ale określają regulacje słu-
żące ich urzeczywistnieniu.
2) M. Waligórski (podobnie W. Berutowicz)
Jest to całokształt norm prawa przedmiotowego, regulującego zasady proce-
su cywilnego.
K. Piasecki podkreśla dodatkowo, iż jest to autonomiczna gałąź prawa nale-
żącego do ius publicum, pomimo że w formach procesowych stosowane jest
prawo prywatne (ius privatum).
§ 2. Funkcje procesu cywilnego
Podstawową funkcją postępowania cywilnego jest stworzenie drogi praw-
nej do wydania wyroku. Wiąże się to z realizacją prawa do sądu z art. 45
Konstytucji RP, ochrony praw i ochrony porządku prawnego. Prawo proce-
sowe cywilne służy ochronie interesu publicznego i realizacji prawa mate-
rialnego (cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpie-
czeń społecznych). Między innymi J. Goldschmidt określa proces cywilny jako
postępowanie służące do stworzenia powagi rzeczy osądzonej (res iudicata).
Dodatkowe funkcje przypisywane postępowaniu cywilnemu to:
1) konkretyzowanie i realizowanie norm – rozpoznawanie i rozstrzyganie
spraw cywilnych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego,
prawa pracy poprzez wydanie orzeczenia co do istoty w tym zakresie; nale-
ży mieć tu również na uwadze możliwość doprowadzenia do zawarcia ugo-
dy przez strony postępowania (art. 10, 184, 223 KPC);
2) wydawanie zarządzeń, zwolnień, zezwoleń – funkcja szczególnie ważna
w postępowaniu nieprocesowym (art. 561 KPC – zezwolenie na zawarcie
małżeństwa) oraz w postępowaniu zabezpieczającym;
3) czynności dokumentacyjno-rejestrowe – prowadzenie ksiąg wieczystych
i rejestrów;
4) inne czynności przekazane sądowi w drodze ustawy – zabezpieczanie do-
wodów (art. 310–315 KPC), przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu spadku
(art. 640–643 KPC), otwarcie i ogłoszenie testamentu (art. 646–654 KPC) itd.
Nb. 2–3
§ 4. Przedmiot procesu cywilnego
3
§ 3. Proces cywilny a prawo materialne
O relacji prawa procesowego i materialnego w kontekście teorii proce-
su była mowa wcześniej. Z punktu widzenia praktycznego należy pamiętać,
że ze względu na tę łączność niektóre pojęcia prawne (np. przedsiębiorca) są
wspólne. Inne się uzupełniają (zdolność prawna i zdolność sądowa, zdolność
do czynności prawnych i zdolność procesowa). Jednak wiele instytucji jest
typowymi tylko dla tych gałęzi prawnych. Pamiętajmy, że prawo cywilne mate-
rialne normuje stosunki cywilnoprawne między podmiotami (osobami fizycz-
nymi, prawnymi i ułomnymi osobami prawnymi) na zasadzie równorzędności
stron i według ich woli, co jest niekiedy ograniczone przepisami iuris cogen-
tis i semiimperatywnymi. Prawo procesowe cywilne natomiast reguluje postę-
powanie cywilne organów państwowych toczące się przy udziale podmiotów
prawnych bezpośrednio zainteresowanych celem realizacji norm prawa mate-
rialnego (Z. Świeboda).
Przy ustalaniu charakteru przepisu cywilnego należy kierować się jego tre-
ścią, a nie miejscem, w którym się znajduje. Przykładowo, terminy do docho-
dzenia roszczeń mogą zostać określone w materialnoprawnych przepisach
Kodeksu postępowania cywilnego (np. art. 746 § 1) i odwrotnie – przepisy pro-
cesowe znajdują się niekiedy w Kodeksie cywilnym (np. art. 199).
W. Siedlecki rozważa stosunek prawa procesowego do materialnego na
zasadzie prawa do skargi jako łącznika tych dwóch gałęzi, z kolei M. Piekar-
ski z punktu widzenia czynności materialnych (np. oświadczenie woli) i proce-
sowych (np. wniosek dowodowy). Zawsze więc w celu oznaczenia charakteru
danego przepisu trzeba zwrócić uwagę na jego przedmiot i treść.
§ 4. Przedmiot procesu cywilnego
W doktrynie istnieją dwa przeciwstawne poglądy na temat przedmiotu pro-
cesu cywilnego:
1) koncepcja procesowa (doktryna niemiecka, K. H. Schwab, W. Siedlecki) –
roszczenie procesowe (powództwo, twierdzenie), które składa się z dwóch
elementów obowiązkowych treści każdego pozwu: dokładnie określo-
nego żądania i wskazania okoliczności faktycznych uzasadniających to żą-
danie;
2) koncepcja materialna (doktryna romańska, A. Bertini, P. Roubier, S. Sat-
ta) – sytuacja prawna (prawo podmiotowe, status, stosunek prawny), co
do której żąda się ochrony; chodzi o sytuację materialnoprawną, którą two-
Nb. 4–5
4
5
6
7
4
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
rzą żądanie powództwa i przytoczone dla jego uzasadnienia fakty (causa
petendi); sytuacja prawna wyjaśniana jest w procesie i w wyroku okazuje
się, czy rzeczywiście istnieje dochodzone prawo albo stosunek prawny.
§ 5. Etapowa budowa procesu cywilnego
Postępowanie cywilne, niezależnie już od ujęć teoretycznych, ma zawsze
etapową strukturę. Postępowanie w sprawie może zakończyć się w I instancji.
Jednak strony zawsze mają prawo do rozstrzygnięcia tej sprawy przez II instan-
cję (postępowanie odwoławcze – apelacyjne). Prawo do II instancji ma charak-
ter absolutny. Jest to zasada konstytucyjna (art. 78 Konstytucji RP), zrealizowa-
na obecnie również na gruncie sądownictwa administracyjnego.
Oprócz tego istnieją inne nadzwyczajne środki zaskarżenia, które zostaną
omówione później.
§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej
Artykuł 1 KPC definiuje ,,sprawę cywilną” jako przedmiot sądowego postę-
powania cywilnego. Jak wynika z przepisu, sprawy cywilne to sprawy z zakre-
su prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, pracownicze (ujęcie mate-
rialne) i z zakresu ubezpieczeń społecznych i niektóre administracyjne, a także
inne sprawy (ujęcie formalne) są sprawami cywilnymi, bo ich rozpoznawanie
odbywa się na mocy Kodeksu postępowania cywilnego.
Ustawodawca w art. 1 KPC zawarł ustawową definicję „sprawy cywilnej”
jako przedmiotu sądowego postępowania cywilnego, zatem tego, co jest rozpo-
znawane przez sąd w postępowaniu cywilnym. Ustawodawca zawarł podział
spraw na sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, tj. wynikające ze stosun-
ków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz z prawa pra-
cy, a także sprawy cywilne w znaczeniu formalnym, które nie są ze swej istoty
sprawami cywilnymi, jednak są tak traktowane ze względu na fakt, że ich roz-
poznawanie odbywa się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego
(np. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz niektóre sprawy admini-
stracyjne).
Sprawą cywilną jest taka sprawa, w której żądana przez powoda ochro-
na prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunku cywil-
noprawnego sensu largo, a więc stosunku osobistego, rodzinnego lub mająt-
kowego, istniejącego pomiędzy podmiotami występującymi jako różnorzędni
Nb. 6–7
§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej
5
i równoprawni partnerzy. Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, któ-
re ze swej istoty nie są sprawami, o jakich wyżej mowa, bo ich źródłem jest
prawo publiczne, niemniej uchodzą za takie z mocy wyraźnego ustanowienia
ustawodawcy, który skierował je do właściwości sądów powszechnych i naka-
zał stosowanie do ich rozpoznania przepisów KPC (wyr. SA w Białymstoku
z 15.3.2017 r., I ACa 857/16, niepubl.).
Sprawa cywilna jest abstrakcyjnym stosunkiem prawnym z zakresu prawa
cywilnego i dopiero proces ma na celu wiążące ustalenie istnienia albo nieist-
nienia konkretnego stosunku cywilnoprawnego między powodem a pozwanym,
zatem każdy może wytoczyć powództwo, jakie uzna za słuszne i sąd powszech-
ny powinien je rozpoznać (post. SN z 20.6.2012 r., I CSK 558/11, Legalis).
Zgodnie z wyrokiem SN z 11.9.2014 r., (III CZP 64/14, Rzeczposp. PCD
2014, Nr 212, s. 3) w długiej ewolucji rozumienia sprawy cywilnej przyję-
to, że decyduje rodzaj roszczeń wskazanych w pozwie. Jeśli są opisane jako
cywilne, pozew kwalifikuje się do sądu cywilnego, który dopiero w wyro-
ku orzeknie, czy wybrano właściwy sąd. Natomiast w post. SN z 11.9.2014 r.
(III CZ 46/14, OSNC 2015, Nr 7–8, poz. 92), wskazano, iż w art. 1 KPC sprawa
cywilna została określona jako przedmiot sądowego postępowania cywilnego,
a więc tego, co jest rozpoznawane (załatwiane) przez sąd w tym postępowaniu.
Ustawodawca w sposób wyczerpujący wymienił rodzaje spraw, które uzna-
je za sprawy cywilne, przy czym posłużył się dwoma odrębnymi kryteriami
kwalifikacyjnymi. W związku z tym rozróżnia się sprawy cywilne w znaczeniu
materialnym, tj. wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzin-
nego i opiekuńczego oraz z prawa pracy, oraz sprawy cywilne w znaczeniu for-
malnym, które nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, jednakże uchodzą za
takie przez to, że ich rozpoznawanie odbywa się według przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego.
I. Sprawy cywilne w znaczeniu materialnym
Sprawy cywilne w ujęciu materialnym dotyczą ochrony stosunków
cywilnoprawnych, czyli osobistych, rodzinnych i majątkowych na zasadzie
równorzędności stron. Jeżeli jednak jedna ze stron działa z mocy swej władzy
zwierzchniej, to nie jest to stosunek cywilnoprawny, a najpewniej administra-
cyjnoprawny1.
Zgodnie z post. SN z 27.3.2013 r. (I CSK 402/12, Legalis) przez spra-
wy cywilne w znaczeniu materialnym rozumie się sprawy, w których ochro-
8
1 Wyr. TK z 12.4.1989 r. (Uw. 9/88, OTK 1989, poz. 9).
Nb. 8
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
6
na prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunków cywil-
noprawnych, tj. stosunków osobistych, rodzinnych lub majątkowych, których
podmioty – w razie sporu – występują jako równorzędni partnerzy. Przez spra-
wy cywilne w znaczeniu formalnym rozumie się natomiast inne sprawy, któ-
re nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, a jedynie uznawane są za sprawy
cywilne, dlatego że z woli ustawodawcy są rozpoznawane według przepisów
Kodeksu postępowania cywilnego.
Dlatego w tym rozumieniu do spraw cywilnych zaliczamy także ,,sprawy
gospodarcze”, określone w art. 4791 KPC.
Istotny jest wyrok TK z 10.7.2000 r. (SK 12/99, OTK 2000, Nr 5, poz. 143),
w którym mowa jest o tym, że art. 1 KPC jest niekonstytucyjny, jeśli jest rozu-
miany w ten sposób, ,,iż w zakresie pojęcia sprawy cywilnej nie mogą się mie-
ścić roszczenia dotyczące zobowiązań pieniężnych, których źródło stanowi
decyzja administracyjna”. Choć w praktyce sądowej raczej nigdy nie kwestio-
nowano tego, że decyzja administracyjna może być źródłem zobowiązań pry-
watnoprawnych.
Sprawami cywilnymi nie będą zatem sprawy rozpoznawane przed Naczel-
nym Sądem Administracyjnym i wojewódzkimi sądami administracyjnymi,
gdzie postępowanie ma charakter sądowoadministracyjny1. Także odwołanie
sędziego od decyzji Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie zmiany miejsca
służbowego jest szczególnym (nadzwyczajnym) środkiem zaskarżenia, a spra-
wa prowadzona wskutek tego odwołania jest sprawą cywilną, ale w znacze-
niu formalnym (art. 1 in fine KPC), która podlega rozpoznaniu tylko w jed-
nej „instancji” przez Sąd Najwyższy, przy czym przedmiot rozpoznania został
w niej ograniczony do badania zasadności zarzutów odwołania (post. SN
z 18.3.2016 r., III KRS 231/13, niepubl.).
Natomiast sprawa o zwrot kosztów leczenia udzielonego za granicą,
mimo majątkowego charakteru, nie jest sprawą cywilną w rozumieniu
art. 1 i 2 KPC, gdyż adresatem tego roszczenia może być wyłącznie państwo
jako podmiot prawa publicznego. Sprawa o zwrot kosztów leczenia udzielone-
go za granicą to sprawa o charakterze administracyjnoprawnym, należąca do
drogi postępowania administracyjnego (post. SN z 28.5.2015 r., III CZP 26/15,
OSNC 2015, Nr 11, poz. 133).
Pojęcie sprawy cywilnej powinno być więc rozumiane szeroko i w żadnym
wypadku nie może być uzależnione od oceny zasadności roszczenia, ponieważ
ocena taka wykracza poza problematykę procesową (post. SN z 6.6.2014 r.,
I CSK 470/13, OSNC zb. dod. 2015/C/48).
1 Orz. SN z 4.4.2003 r. (III CZP 11/03, Prok. i Pr.-wkł. 2003, Nr 9, s. 34).
Nb. 8
§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej
7
II. Sprawy cywilne w ujęciu formalnym
Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, które ze swej istoty nie są
sprawami przytoczonymi we wstępnej części regulacji art. 1 KPC, gdyż ich
źródłem jest prawo publiczne, niemniej jednak uchodzą za takie z mocy wyraź-
nej decyzji ustawodawcy, który skierował je do właściwości sądów powszech-
nych i nakazał stosowanie do ich rozpoznawania przepisów Kodeksu postępo-
wania cywilnego1.
9
Są to zatem m.in. sprawy:
1) z zakresu ubezpieczeń społecznych;
Przepis art. 1 KPC zawiera definicję sprawy cywilnej, która jest sprawą wy-
nikającą ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuń-
czego oraz z prawa pracy. W rozumieniu tego przepisu (formalnopraw-
nym jego znaczeniu) sprawami cywilnymi są również sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych, a więc sprawy, w których wniesiono odwoła-
nie od decyzji organów rentowych (art. 4779 KPC), do których przepi-
sy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczegól-
nych. Od momentu wniesienia odwołania do sądu rozpoznawana sprawa
staje się sprawą cywilną, podlegającą rozstrzygnięciu wedle reguł właści-
wych dla tej kategorii. Odwołanie pełni rolę pozwu. Jego zasadność ocenia
się zatem na podstawie właściwych przepisów prawa materialnego. Postę-
powanie sądowe, w tym w sprawach z zakresu prawa ubezpieczeń spo-
łecznych, skupia się zatem na wadach wynikających z naruszenia prawa
materialnego, a kwestia wad decyzji administracyjnych spowodowanych
naruszeniem przepisów postępowania administracyjnego, pozostaje w zasa-
dzie poza przedmiotem tego postępowania (wyr. SN z 22.10.2013 r., III UK
154/12, Legalis);
2) z zakresu postępowania rejestrowego;
3) o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni z powodu jej nie-
zgodności z prawem lub postanowieniem statutu (ustawa z 16.9.1982 r. –
Prawo spółdzielcze, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1285 ze zm.);
4) o unieważnienie, sprostowanie, ustalenie treści oraz sporządzenie aktu sta-
nu cywilnego (ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego,
tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2224 ze zm.);
5) o zastosowaniu poddania się osoby leczeniu w zakładzie lecznictwa odwy-
kowego (ustawa z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdzia-
łaniu alkoholizmowi, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2137 ze zm.);
1 Post. SN z 19.12.2003 r. (III CK 319/03, OSNC 2005, Nr 2, poz. 31).
Nb. 9
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
8
6) z zakresu ochrony zdrowia psychicznego (art. 42–49 ustawy z 19.8.1994 r.
o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1878 ze zm.);
7) o roszczenia o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe areszto-
wanie i zatrzymanie (art. 552 i nast. KPK).
Schemat 1. Rozróżnienie znaczenia materialnego i formalnego
sprawy cywilnej
SPRAWY CYWILNE
W ZNACZENIU MATERIALNYM
SPRAWY CYWILNE
W ZNACZENIU FORMALNYM
(przykłady)
prawo cywilne
ubezpieczenia społeczne
prawo rodzinne
postępowanie rejestrowe
prawo pracy
akta stanu cywilnego (i inne)
Ocena sprawy na tle art. 1 KPC zależy przede wszystkim od przedstawione-
go pod osąd roszczenia oraz wskazanego stanu faktycznego.
Przykład: Post. SN z 12.12.2003 r. (V CK 86/03), w którym sąd przyjął, że administra-
cyjnoprawny charakter stosunku łączącego studenta z uczelnią wyższą eliminuje możliwość
przyjęcia dopuszczalności drogi sądowej w sprawie o stwierdzenie nieważności i uchylenia
orzeczenia komisji dyscyplinarnej, więc orzeczenia, w którym nałożono określoną karę dys-
cyplinarną.
Od momentu wniesienia odwołania do sądu powszechnego sprawa wszczęta przez ubez-
pieczonego staje się sprawą cywilną i podlega rozpoznaniu według zasad właściwych dla
tej kategorii spraw (art. 83 ust. 2 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 300 ze zm., w zw. z art. 1 KPC) (wyr. SA w Lublinie
z 11.10.2018 r., III AUa 131/18, Legalis).
Sprawa o dotacje w trybie art. 80 ustawy z 7.9.1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.
Dz.U. z 2018 r. poz. 1457 ze zm.) ma charakter spraw cywilnych i może być rozstrzygana
prze z sądy powszechne (wyr. SA w Białymstoku z 27.9.2018 r., I ACa 447/18, Legalis).
Sprawa o ustalenie członkostwa w związku zawodowym jest sprawą cywilną (art. 1
KPC) (post. SN z 21.9.2018 r., V CSK 561/17, Legalis).
Nb. 9
§ 7. Rodzaje postępowania sądowego
9
§ 7. Rodzaje postępowania sądowego
Ze względu na coraz większą popularność alternatywnych metod rozwią-
zywania sporów trzeba przede wszystkim, biorąc za kryterium sposób i organ
rozpoznający sprawę, rozróżnić postępowanie sądowe i postępowanie poza-
sądowe.
10
I. Postępowanie sądowe
11
Jest to postępowanie toczące się przed sądami powszechnymi i Sądem Naj-
wyższym, a także przed innymi współdziałającymi organami, jak referendarze
sądowi czy komornicy.
Artykuł 2 § 1 KPC ustanawia domniemanie drogi sądowej w sprawach
cywilnych. Oznacza to, iż każda sprawa cywilna w znaczeniu materialnym
zostaje rozpoznana przez sąd, chyba że przepis szczególny przekazuje ją do
właściwości innych organów. Jest to wyraz zasady konstytucyjnej (art. 45,
77, 177 Konstytucji RP) i ratyfikowanych przez Polskę konwencji międzyna-
rodowych (art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycz-
nych z 19.12.1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 ze zm., art. 6 Konwen-
cji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r., Dz.U.
z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), w myśl których każdy człowiek ma prawo do
rozpatrzenia jego sprawy (cywilnej) przez niezawisły i bezstronny sąd.
Nie ma w Polsce sądów szczególnych, rozpoznających sprawy cywilne.
Należą one do właściwości sądów powszechnych – rejonowych, okręgowych
i apelacyjnych. W nich znajdują się sądy pracy, rodzinne, gospodarcze, reje-
strowe itd., które są jednostkami organizacyjnymi. Sąd Najwyższy rozpatru-
je m.in. skargi kasacyjne i sprawuje nadzór nad działalnością innych sądów
w zakresie orzekania (art. 183 Konstytucji RP i ustawa z 8.12.2017 r. o Sądzie
Najwyższym, tekst jedn. Dz.U. 2019 r. poz. 825).
Sądami szczególnymi są sądy wojskowe i administracyjne. Nie zajmują się
one sprawami cywilnymi. Sądy administracyjne, czyli wojewódzkie sądy admi-
nistracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny funkcjonują na podstawie ustawy
z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst
jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm.) i ustawy z 25.7.2002 r. – Prawo o ustro-
ju sądów administracyjnych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2107 ze zm.), któ-
re weszły w życie 1.1.2004 r.
Na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego przed sądami powszech-
nymi i Sądem Najwyższym możemy rozróżnić różne typy postępowania sądo-
wego.
Nb. 10–11
10
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
Postępowanie sądowe przed organami państwowymi, czyli sądami
powszechnymi, możemy ze względu na jego funkcję podzielić na postępowa-
nie rozpoznające sprawę co do meritum (rozpoznawcze), pomocnicze (wspo-
magające osiągnięcie celu) i wykonawcze.
Schemat 2. Rodzaje postępowań w postępowaniu cywilnym
POSTĘPOWANIE CYWILNE
sądowe przed organami
państwowymi
pozasądowe przed organami
społecznymi
1. Zabezpieczające
2. O odtworzenie akt
Postępowanie międzynarodowe
rozpoznawcze
pomocnicze
wykonawcze
1. Proces
2. Postępowanie
nieprocesowe
1. Egzekucyjne
2. Upadłościowe
i restrukturyzacyjne
1. Sądami polubownymi
2. Arbitrażem międzynarodowym powołanym
do rozstrzygania sporów międzynarodowych
3. Komisjami pojednawczymi w sprawach
ze stosunku pracy oraz organami bankowymi
4. Prowadzącymi postępowanie ugodowe (ustawa
siębiorstw i banków, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r.
poz. 1439)
1. Postępowanie rozpoznawcze – proces cywilny
12
Jest to postępowanie składające się z wielu czynności stron i sądu, które
podejmuje się w celu rozpoznania i rozstrzygnięcia konkretnej sprawy cywil-
nej. Inicjatywę wszczęcia procesu cywilnego ma podmiot, którego sfera praw-
na (prawa podmiotowe, status) wymaga ochrony prawnej, a także prokurator
jako rzecznik interesu społecznego oraz niektóre organizacje społeczne niepro-
wadzące działalności gospodarczej. Proces cywilny ma charakter kontradykto-
ryjny i składa się z licznych czynności procesowych.
Nb. 12
§ 7. Rodzaje postępowania sądowego
11
Sprawy rozstrzygane w procesie mogą być rozpatrywane w trybie zwy-
kłym (zasada) bądź w postępowaniu odrębnym ze względu na ich przyspie-
szenie i uproszczenie albo specjalny charakter przedmiotu postępowania.
Zgodnie z art. 13 § 1 KPC istnieje zasada, że jeżeli ustawa nie stanowi ina-
czej, sąd rozpoznaje sprawę w procesie (czyli istnieje ogólna zasada, że sprawy
cywilne rozpatruje sąd powszechny, zob. art. 2 § 1 KPC w procesie cywilnym).
Wyjątek od tej zasady stanowią postępowania nieprocesowe.
W ramach postępowania rozpoznawczego w procesie ustawa przewiduje, ze
względu na odmienności, postępowania odrębne. Są to:
1) w sprawach małżeńskich,
2) w sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi,
3) w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
4) w sprawach o naruszenie posiadania,
5) w sprawach gospodarczych,
6) postępowanie nakazowe i upominawcze,
7) postępowanie uproszczone,
8) europejskie postępowanie w sprawach transgranicznych,
9) europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń,
10) elektroniczne postępowanie upominawcze.
2. Postępowanie rozpoznawcze – nieprocesowe
Zgodnie z art. 13 § 1 KPC istnieje zasada, że jeżeli ustawa nie stanowi
inaczej, sąd rozpoznaje sprawę w procesie (istnieje ogólna zasada, że sprawy
cywilne rozpatruje sąd powszechny, art. 2 § 1 KPC – w procesie cywilnym).
Wyjątek od tej zasady stanowią postępowania nieprocesowe.
Postępowanie nieprocesowe jest równorzędnym trybem postępowania roz-
poznawczego. W przeciwieństwie do procesu występuje tu większy krąg pod-
miotów – osoby zainteresowane i większe są uprawnienia sądu do działania
z urzędu. Przed 1964 r. postępowanie to było określane jako niesporne. Postę-
powanie to może być niekiedy wszczęte z urzędu. Charakterystyczne jest to, że
liczba uczestników odpowiada liczbie osób zainteresowanych, jak np. w postę-
powaniu spadkowym. Sprawy te rozpoznawane są na podstawie przepisów
szczególnych.
Postępowanie nieprocesowe dotyczy:
1) spraw z zakresu prawa rzeczowego, np. stwierdzenia zasiedzenia, zniesienia
współwłasności, rozgraniczenia nieruchomości;
2) spraw z zakresu prawa spadkowego, np. spisu inwentarza, przyjęcia i odrzu-
cenia spadku, otwarcia i ogłoszenia testamentu, działu spadku;
13
Nb. 13
12
3) spraw z zakresu prawa osobowego, np. uznania za zmarłego, ubezwłasno-
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
wolnienia, obywatelstwa dziecka i zmiany jego nazwiska;
4) spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli;
5) innych spraw:
a) złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (na podstawie
Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego),
b) odtworzenia dyplomów i świadectw z ukończenia nauki oraz umorzenia
utraconych dokumentów (dekret z 7.7.1945 r. o odtworzeniu dyplomów
i świadectw ukończenia nauki, Dz.U. Nr 27, poz. 164 ze zm.; dekret
z 10.12.1946 r. o umorzeniu utraconych dokumentów, Dz.U. z 1947 r.
Nr 5, poz. 20 oraz Kodeks postępowania cywilnego),
c) z zakresu ustawy z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U.
z 2018 r. poz. 2175 ze zm.),
d) rejestrowych (ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze
zastawów, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2017; ustawa z 27.6.1997 r.
o partiach politycznych, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 580 – ewidencja
oraz przepisy Kodeksu postępowania cywilnego),
e) przyjęcia do spółdzielni i przydziału lokalu spółdzielczego (ustawa –
Prawo spółdzielcze),
f) unieważnienia wyborów parlamentarnych, Prezydenta RP oraz kontro-
la sądowa wyboru delegatów do Krajowej Rady Izb Rolniczych (usta-
wa z 5.1.2011 r. – Kodeks wyborczy, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 684
– art. 221 i nast.; ustawa z 14.12.1995 r. o izbach rolniczych, tekst jedn.
Dz.U. z 2018 r. poz. 1027),
g) z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie
załogi przedsiębiorstwa państwowego (ustawa z 25.9.1981 r. o przedsię-
biorstwach państwowych, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2152 ze zm.
i ustawa z 25.9.1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwo-
wego, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1543).
Jak wskazuje wyliczenie spraw, wiele z nich zostało przekazanych do postę-
powania na podstawie ustaw innych niż Kodeks postępowania cywilnego.
3. Postępowanie pomocnicze – zabezpieczające
14
Jest to postępowanie w dużej mierze samodzielne, uregulowane w oddziel-
nej Części II KPC, głównie na użytek postępowania rozpoznawczego. Sąd
wydając postanowienie, zazwyczaj przed albo w trakcie postępowania rozpo-
znawczego, może zabezpieczyć roszczenia pieniężne (czasem niepieniężne),
np. rent czy alimentów.
Nb. 14
13
Postępowaniem pomocniczym jest także uregulowane w art. 716–729 KPC
§ 7. Rodzaje postępowania sądowego
postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt sądowych.
W doktrynie uznaje się również za postępowanie pomocnicze:
1) postępowanie w przedmiocie zabezpieczenia dowodów;
2) postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu
(w stosunku do postępowania egzekucyjnego);
3) postępowanie w przedmiocie wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych,
zagranicznych ugód zawartych przed tymi sądami.
15
4. Postępowanie wykonawcze – egzekucyjne (sprawa egzekucyjna)
Kodeks nie definiuje pojęcia „sprawy egzekucyjnej”, jednakże pojęcie to
pojawia się w art. 758 KPC. Wydaje się, że należy je rozumieć jako te, w któ-
rych chodzi o przymusowe urzeczywistnienie praw i obowiązków ze stosun-
ków prawa materialnego cywilnego. Najczęściej będą dotyczyły spraw o przy-
musowe wykonanie orzeczeń i innych aktów wydanych w sprawach cywilnych,
stanowiących tytuły egzekucyjne określone przez przepisy Księgi trzeciej
KPC (E. Wengerek). W związku ze zmianą systematyki Kodeksu postępowa-
nia cywilnego doszło do rozdzielenia Księgi drugiej na dwa niezależne działy:
Księga druga – Postępowanie zabezpieczające i Księga trzecia – Postępowanie
egzekucyjne.
Sprawami egzekucyjnymi w rozumieniu art. 758 KPC nie są sprawy pod-
dane egzekucji administracyjnej, wymienione w art. 2 ustawy z 17.6.1966 r.
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r.
poz. 1314 ze zm.).
Już teraz warto wspomnieć, że sprawy egzekucyjne należą do właściwości
sądów i urzędujących przy tych sądach komorników sądowych, a także egze-
kucyjnych w ograniczonym zakresie innych organów egzekucyjnych – Policji,
banków.
II. Postępowanie wykonawcze – upadłościowe
Dnia 1.10.2003 r. weszła w życie ustawa – Prawo upadłościowe i napraw-
cze (Dz.U. Nr 60, poz. 535)1. Zastąpiła ona rozporządzenia: Prezydenta RP
z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118,
poz. 512 ze zm.) oraz rozporządzenie Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo
o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.). Nowa regulacja
16
1 Zob. szerzej: ustawa z 28.2.2003 r. (obecnie) – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U.
z 2019 r. poz. 498).
Nb. 15–16
Rozdział I. Podstawowe pojęcia
14
– według autorów projektu – miała na celu stworzenie warunków pozwalają-
cych na całkowite zaspokojenie wierzycieli, zwiększenie możliwości zachowa-
nia przedsiębiorstwa i jego działalności w postępowaniu naprawczym.
III. Postępowanie pozasądowe
17
Jest to postępowanie prowadzone przed organami niemającymi charakteru
sądowego – postępowanie mediacyjne, postępowanie przed komisjami pojed-
nawczymi w sprawach z zakresu prawa pracy oraz postępowanie przed sądem
polubownym.
Postępowanie przed sądem polubownym ma charakter postępowania rozpo-
znawczego. Wykonanie orzeczeń sądów polubownych następuje na podstawie
przepisów o egzekucji z Kodeksu postępowania cywilnego. Przepisy dotyczą-
ce sądownictwa polubownego znajdują się w Części V KPC (art. 1154–1217
KPC). Mediacja została uregulowana w art. 1831–18315 KPC.
Natomiast zasady postępowania przed komisją pojednawczą i wykonanie
zawartej przed nią ugody określają przepisy Kodeksu pracy (art. 244–258).
Nb. 17
Pobierz darmowy fragment (pdf)
