Darmowy fragment publikacji:
Rozdział 1. Nowe trendy
w prawie międzynarodowym
Janusz Symonides
§ 1. Wprowadzenie
W odniesieniu do prawa międzynarodowego można przyjąć ogólnie, że
„trend” lub zamiennie „tendencja” jest to ukierunkowane działanie podmio-
tów i aktorów międzynarodowych, zmierzające do spowodowania zmian w ist-
niejących regulacjach prawnomiędzynarodowych oraz instytucjach, organach
i organizacjach, ich implementacji, monitorowaniu czy interpretacji1. Działa-
nie to może mieć formę nowych inicjatyw, może być krytyką bądź sprzeciwem,
może sugerować określony kierunek zmian. Trendem można też nazwać teo-
rie i koncepcje tworzone w odpowiedzi na powstające w stosunkach między-
narodowych zagrożenia i wyzwania.
Prawo międzynarodowe zmienia się pod wpływem wielu procesów, zmian
w systemach wartości oraz w układzie sił i relacjach międzypaństwowych. Nie-
które procesy oddziałują w dłuższym przedziale czasu, jak globalizacja, inte-
gracja, regionalizacja czy postęp naukowy i technologiczny. Szereg wyzwań
wynikających ze zwalczania terroryzmu międzynarodowego, z konieczności
ochrony środowiska czy zapobiegania zmianom klimatycznym, zmusza spo-
łeczność międzynarodową do reakcji, do przyjmowania regulacji, zawierania
umów międzypaństwowych, tworzenia niezbędnych procedur i programów
współpracy międzynarodowej.
1 Pojęcie nowych trendów jest w powszechnym użyciu w różnych dyskusjach i dziedzinach
nauki oraz życia. Jest ono używane w ekonomii, zarządzaniu, organizacji jako synonim nowych
koncepcji, myślenia, teorii czy wyzwań. Występuje również w odniesieniu do mody i oznacza
aktualny kierunek czy tendencje w niej występujące.
3
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
Określenie w tytule tych trendów jako nowe oznacza, że przedmiotem ana-
lizy w tym opracowaniu nie są istniejące od dawna tendencje, które wpływają
na zmiany i ewolucję prawa międzynarodowego, lecz nowe, te, które pojawiły
się w ciągu ostatnich lat, od 2014 r. do chwili obecnej. Co jest źródłem, jakie
wydarzenia powodują pojawienie się nowych tendencji w prawie międzynaro-
dowym?
Wyliczenie można rozpocząć od aneksji Krymu i działań Rosji we Wschod-
niej Ukrainie w 2014 r., będących pogwałceniem fundamentalnych zasad
prawa międzynarodowego. Spotkało się to z negatywną reakcją i potępieniem
przez organizacje regionalne, Unię Europejską, NATO oraz Stany Zjedno-
czone i skutkowało, raczej wyjątkowym w stosunku do stałego członka Rady
Bezpieczeństwa, nałożeniem sankcji. Brexit i decyzja podjęta w referendum
o wyjściu Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej były zwycięstwem euroscep-
tycyzmu i wątpliwości w sens i korzyści współpracy w organizacjach wielo-
stronnych. Krytyka Międzynarodowego Trybunału Karnego stawia pytanie,
co należy zmienić w jego funkcjonowaniu, aby wzmocnić jego autorytet. Fala
uchodźców i presja emigracyjna na rozwinięte kraje Północy podnosi kwestię
przestrzegania praw uchodźców. Konflikty na Bliskim Wschodzie i popełnia-
nie zbrodni wojennych na ludności cywilnej w Iraku, Syrii, Jemenie poprzez
atakowanie gęsto zaludnionych miejscowości środkami wybuchowymi stawia
pytanie dotyczące dróg i metod umacniania prawa humanitarnego. Wśród
tych nowych wyzwań należy także wskazać na rozprzestrzenianie się populi-
zmu i nacjonalizmu, co oznacza w szeregu przypadków próby odchodzenia
od dotychczasowego systemu wartości w obszarze praw człowieka i demokra-
cji oraz odmowę w imię suwerenności respektowania przyjętych zobowiązań
międzynarodowych2.
Niewątpliwie na stosunki i prawo międzynarodowe znaczny wpływ wy-
wiera obecnie wybór D. Trumpa na prezydenta Stanów Zjednoczonych.
W wielu opracowaniach poświęconych analizie tego wpływu nie odróżnia się
jednak jego poglądów i stanowisk zajmowanych w czasie kampanii wyborczej
od działań po objęciu prezydentury. Istotnie, całokształt prezentowanych sta-
nowisk w okresie wyborczym mógł być kwalifikowany jako zamierzony, fron-
talny atak na prawo międzynarodowe, jego normy, zasady i instytucje. Jednak
2 Choć można również odnotować w tym okresie pozytywne dla stosunków i prawa między-
narodowego takie wydarzenia, jak: zawarcie w 2015 r. porozumienia klimatycznego, porozumie-
nia z Iranem dotyczącego jego programu nuklearnego, zapobiegającego uzyskaniu broni nuklear-
nej czy przyjęcie tekstu traktatu o zakazie broni nuklearnej.
4
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
znaczna część programu wyborczego realizowana. Działanie dla urzeczywist-
nienia hasła „America First”, dążenie do zmian w stosunkach ekonomicznych,
nowe regulacje imigracji, wyjście z organizacji i wielostronnych umów mię-
dzynarodowych, redukcja finansowania współpracy międzynarodowej i insty-
tucji międzynarodowych, grożą nadal poważnymi konsekwencjami dla prawa
międzynarodowego.
D. Trump wycofał się z niektórych tylko zapowiedzi, jak choćby legaliza-
cji tortur, odpowiedzialności zbiorowej i prawa do ataków na rodziny terrory-
stów. W tym przypadku zasadniczą rolę odegrało, zasługujące na pozytywne
podkreślenie, zdecydowane stanowisko Pentagonu i amerykańskiej generali-
cji, że byłoby to sprzeczne z międzynarodowym prawem humanitarnym i takie
rozkazy nie zostałyby wykonane przez armię amerykańską3. Nie ulega jednak
wątpliwości, że wiele z nowych pojawiających się tendencji jest wynikiem od-
działywania jego administracji.
Te nowe, głównie negatywne tendencje i wyzwania, stały się w ostatnich
kilku latach przedmiotem uwagi wielu instytucji zajmujących się prawem mię-
dzynarodowym. Tytułem przykładu można wskazać, że posiedzenie zamyka-
jące doroczne spotkanie Amerykańskiego Stowarzyszenia Prawa Międzynaro-
dowego w kwietniu 2017 r. zostało poświęcone rozważaniu, co należy uczynić
obecnie, by wzmocnić misję Stowarzyszenia – umacnianie prawa międzynaro-
dowego jako podstawy prawnej stosunków międzynarodowych. Brytyjski In-
stytut Prawa Międzynarodowego i Porównawczego w maju 2017 r. zorgani-
zował debatę na temat nowych wyzwań w prawie handlowym4, a Instytut As-
sera w styczniu 2017 r. zorganizował konferencję pt. Administracja Trumpa
i prawo międzynarodowe5. Nowe tendencje i wyzwania stają się też przedmio-
tem ostatnio wprowadzonych wykładów6.
Nowe trendy można odnotować w wielu obszarach prawa międzynarodo-
wego. Ograniczony rozmiar tego opracowania umożliwił podjęcie kilku tylko
kwestii: zmniejszającej się roli praw człowieka w prawie i stosunkach między-
3 R. Browne, N. Gaoutte, CNN News, Donald Trump reverses position on torture, killing ter-
rorists’ families, March 5, 2016.
4 Britain Institute of International and Comparative Law, Events, Brexit, China and other
New Challenges to International Trade Law, 31 May 2017.
5 Asser Institute, Centre for International European Law, Trump’s World: The Trump
Administration and International Law, the Hague 27 January 2017.
6 University of Aberdeen, Catalogue of Courses – International Law: A Time of Challenges
(2017), LS401F, https://www.abdn.ac.uk (dostęp: 15.12.2017 r.).
5
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
narodowych, traktowaniu uchodźców, krytyki Międzynarodowego Trybunału
Karnego i sprzecznych prądów dotyczących organizacji międzynarodowych.
§ 2. Zmniejszająca się rola i znaczenie praw
człowieka w prawie i stosunkach międzynarodowych
Nowym trendem, jaki ujawnił się w II dekadzie XXI w., a zwłaszcza w la-
tach 2015–2017, jest odnotowanie zmniejszającego się znaczenia praw czło-
wieka, „cofanie się” i postępujące marginalizowanie. Okres kilkudziesięciu lat
od powstania Narodów Zjednoczonych uważany za „wiek praw człowieka” czy
„wiek praw człowieka w prawie międzynarodowym” coraz częściej uznawany
jest za okres „post-human rights era” (po prawach człowieka)7. Oczywiście
nie oznacza to, że nagle prawa człowieka przestały obowiązywać, że instytucje
ochrony praw człowieka tak na płaszczyźnie wewnętrznej, jak i międzynaro-
dowej, przestały funkcjonować. Jednak nie sposób nie zauważyć, że sytuacja
praw człowieka w płaszczyźnie międzynarodowej ulega jakościowej zmianie.
W okresie po utworzeniu Narodów Zjednoczonych, kiedy KNZ w pream-
bule proklamowała zdecydowanie Ludów Narodów Zjednoczonych, by „przy-
wrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość człowieka,
w równouprawnienie mężczyzn i kobiet”, a jej art. 1 wśród celów Organizacji
wymieniał popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podsta-
wowych wolności dla wszystkich, doszło do ich ogromnego rozwoju. Mimo
trwającej zimnej wojny i ostrej konfrontacji ideologicznej udało się przyjąć Po-
wszechną Deklarację Praw Człowieka i imponującą liczbę (ponad 400) instru-
mentów międzynarodowych poświęconych prawom człowieka. Utworzono
szereg systemów ochrony praw człowieka, powszechny w Narodach Zjedno-
czonych i regionalne: europejski, międzyamerykański i afrykański. Prawa czło-
wieka stały się językiem ludzkości.
Koniec zimnej wojny przyniósł falę demokratyzacji, transformacji ustrojo-
wych i zdecydowany, dalszy postęp w zakresie ochrony praw człowieka. Zgo-
7 H. Baxi, Human Rights in a Post-Human World, Oxford 2012; A. Etzioni, Hot Spots: Ame-
rican Foreign Policy is a Post-Human Rights World, reviewed by G.J. Ikenberry, Foreign Affairs,
March/April 2013; I. Foulkers, Are we heading towards »a post human rights world?«, BBC News,
Geneva, 30 December, 2016; S. Strangio, Welcome to the Post-Human Rights World, Foreign Po-
licy Magazin, March 7, 2017; I. Wuerth, International Law in the Post-Human Rights Era, Texas
Law Review 2017, Vol. 96, s. 279–349.
6
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
dzono się, że prawa człowieka nie należą do kompetencji wewnętrznej państw,
że ich przestrzeganie może być poddane ocenie i kontroli międzynarodowej,
która nie może być kwalifikowana jako ingerencja w sprawy wewnętrzne.
Spory ideologiczne dotyczące wyższości praw ekonomicznych nad politycz-
nymi i odwrotnie zostały praktycznie zakończone. Światowa konferencja praw
człowieka w Wiedniu w roku 1993 skończyła się przyjęciem, w drodze kon-
sensusu bez głosowania, Wiedeńskiej Deklaracji i Programu Działania8, dają-
cych całościową wykładnię międzynarodowego prawa praw człowieka. Miarą
osiągniętego postępu jest odrzucenie na konferencji i w pracach przygoto-
wawczych relatywizmu kulturalnego i uznanie uniwersalnego charakteru praw
człowieka. Obowiązujący charakter Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
zostaje powszechnie uznany.
Rozpoczyna się i czyni istotny postęp proces eliminowania bezkarności
za popełnione zbrodnie międzynarodowe. W latach 90. zostają utworzone
międzynarodowe trybunały karne dla byłej Jugosławii i Rwandy, a w 2002 r.
wchodzi w życie Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego9. Prawa czło-
wieka wywierają istotny wpływ na prawo międzynarodowe. Jest on widoczny
w upodmiotowieniu jednostek, odchodzeniu od immunitetu głów państw,
szefów rządu i innych osób działających w imieniu państwa, popełniających
zbrodnie międzynarodowe. Powstają nowe instytucje i koncepcje, jak jurys-
dykcja uniwersalna i odpowiedzialność za ochronę.
Ten ciąg działań umacniających i konsolidujących prawa człowieka ulega
jednak osłabieniu i przerwaniu w II dekadzie XXI w. Jakie są przyczyny tej sy-
tuacji? W raporcie z 2017 r. Human Rights Watch (HRW) stwierdza, że doj-
ście do władzy w Stanach Zjednoczonych, Europie i Azji autorytarnych przy-
wódców stwarza zagrożenie dla ochrony i respektowania podstawowych praw,
otwierając równocześnie drogę i możliwości do ich naruszania przez autokra-
tów na całym świecie. Wzrost populizmu staje się poważnym zagrożeniem dla
praw człowieka. W uwagach wprowadzających K. Roth, dyrektor wykonaw-
czy HRW, podkreśla, że przywódcy ci w Rosji, Egipcie, Turcji, na Filipinach,
w Chinach i Stanach Zjednoczonych starają się dowieść, że ich rządy, ich dzia-
łania są najlepszą gwarancją bezpieczeństwa i dobrobytu. Jak twierdzą, społe-
czeństwa akceptują naruszanie praw człowieka jako niezbędne dla zagwaran-
8 United Nations, World Conference on Human Rights, The Vienna Declaration and Pro-
gramme of Action, June 1993.
9 Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, sporządzony w Rzymie 17.7.1998 r.
(Dz.U. z 2003 r. Nr 78, poz. 708), dalej także jako: Statut MTK.
7
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
towania stanowisk pracy i zatrudnienia, unikania zmian kulturalnych czy za-
pobiegania atakom terrorystycznym10.
Z pewnością antyliberalni przywódcy i populistyczne partie są odpowie-
dzialni w znacznej mierze za naruszania praw człowieka, jednak akceptacja ich
polityki jest także efektem czy funkcją obiektywnie istniejących zagrożeń i ich
percepcji. W sytuacji powszechnego zagrożenia terroryzmem międzynarodo-
wym, trwających konfliktów na Bliskim Wschodzie, w Syrii, Iraku, Libii, Afga-
nistanie czy Jemenie, zagrożeń stworzonych przez Koreę Północną, w odczu-
ciu wielu społeczeństw konieczność zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa uzy-
skuje priorytet przed prawami człowieka. Tym bardziej że użycie siły zbrojnej
dla przywrócenia demokracji i praw człowieka nie tylko nie przyniosło polep-
szenia ochrony i przestrzegania praw człowieka, lecz przeciwnie, doprowadziło
do dramatycznego pogorszenia, do przekreślenia dla wielu setek tysięcy ludzi
tak fundamentalnego prawa człowieka, jak prawo do życia. Stąd naturalna ten-
dencja do kwestionowania użycia siły militarnej pod pretekstem ochrony praw
człowieka. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w badaniach dotyczących po-
parcia dla praw humanitarnych. Przeprowadzone przez Międzynarodowy Ko-
mitet Czerwonego Krzyża w lecie 2016 r. badanie opinii publicznej ujawniło
rosnącą tolerancję dla stosowania tortur. Trzydzieści sześć procent responden-
tów uznało dopuszczalność ich stosowania w stosunku do schwytanych bo-
jowników. Jeszcze bardziej niepokojąca była akceptacja przez ponad połowę
ankietowanych w badaniu przeprowadzonym wśród ludności pięciu stałych
członków Rady Bezpieczeństwa dopuszczalności atakowania gęsto zaludnio-
nych obszarów przy użyciu środków wybuchowych mimo związanego z tym
niebezpieczeństwem utraty życia przez cywilów11.
Jedną z przyczyn zmniejszającego się poparcia dla praw człowieka jest, zda-
niem wielu specjalistów i aktywistów, ich elitarny charakter. Jak stwierdziła
dyrektorka genewskiego Urzędu Praw Człowieka, Peggy Hicks, cała wspólnota
praw człowieka zaangażowana w ich promocję ma problem znalezienia wspól-
nego języka ze społeczeństwami i prowadzenia faktycznego dialogu. Jak za-
uważyła Rachel Krys, kiedy organizacje praw człowieka mówią o znaczeniu
ochrony praw człowieka, zwykle odwołują się do Wielkiej Karty Wolności
i niepokoją się obrazem Wielkiej Brytanii na arenie międzynarodowej. Nie
ulega wątpliwości, że nie są to kwestie będące przedmiotem powszechnego
10 Human Rights Watch, World Report 2017; K. Roth, The Dangerous Rise of Popuism, Global
Attacks on Human Rights Values, Washington 2017, s. 1–14.
11 I. Foulkers, Are we heading, s. 3–4.
8
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
zainteresowania i zaniepokojenia wśród ludzi12. Tę uwagę dotyczącą Wielkiej
Brytanii można uzupełnić obserwacją, że istotnie w kontekście Brexitu w de-
bacie publicznej podnoszona jest kwestia wypowiedzenia Konwencji o Ochro-
nie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz uwolnienie się od jurys-
dykcji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, która nie budzi większych
emocji w opinii publicznej.
W II dekadzie XXI w. następuje cofnięcie się jeśli chodzi o przestrzeganie
praw człowieka i zasad demokracji przez poszczególne państwa. Publikacja
Freedom House (wydana w 2017 r.) poświęcona wolności w świecie stwierdza,
że w 2016 r. populistyczne i nacjonalistyczne siły polityczne osiągnęły zaska-
kujące „sukcesy” w państwach demokratycznych, podczas gdy mocarstwa po-
pełniające akty agresji i zbrodnie wojenne pozostały bez reakcji na swoje dzia-
łania podejmowane w konfliktach na dwóch kontynentach. Wśród 11 państw,
w których można odnotować dalej idące zmiany w funkcjonowaniu demokra-
cji, tylko w jednym – Kolumbii, zostały one uznane za pozytywne, a w 10 –
za negatywne. Rok 2016 został uznany za kolejny rok zmniejszania się glo-
balnej wolności. Ograniczenia wolności można zauważyć w 28 państwach
we wszystkich regionach świata13.
Objęcie przez D. Trumpa prezydentury przyniosło zmiany w podejściu Sta-
nów Zjednoczonych do praw człowieka i prawa międzynarodowego. Z ofi-
cjalnych deklaracji USA znika zapowiedź na rzecz ich promocji i uznawania.
Amerykańskie przywództwo koalicji państw demokratycznych na rzecz libe-
ralizmu międzynarodowego, krytyka państw naruszających prawa człowieka
praktycznie przestaje funkcjonować lub traktowane jest bardzo selektywnie.
Akcentowanie działania dla zapewnienia realizacji interesów amerykańskich
i nowych priorytetów prowadzi do traktowania praw człowieka jako poten-
cjalnej przeszkody w rozwoju stosunków handlowych14 i budowania koalicji
niezbędnych w rywalizacji z Chinami i Rosją. Jest to widoczne choćby w ak-
ceptacji „zdecydowanych” przywódców w Turcji, Egipcie, Arabii Saudyjskiej
czy na Filipinach, niezależnie od poważnych naruszeń przez nich praw czło-
wieka i ograniczania wolności politycznych. Powstaje specyficzna realizacja
w zabiegach o pozyskanie poparcia przez te państwa, co oznacza, że krytyka jest
12 R. Krys, In the UK, public discourse undermines support for human rights, open democracy,
Editorial Partnership, 20 April 2015.
10.12.2017 r.).
13 Freedom House, Freedom in the World 2017, s. 18, www.freedomhouse.org (dostęp:
14 P. Baker, M.D. Shear, To Trump Human Rights Communs Are Often a Barrier to Trade,
The New York Times, May 20, 2017.
9
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
ograniczona, gdyż kraje naruszające prawa człowieka i ich przywódcy znajdują
pełną aprobatę i wsparcie od Chin i Rosji, od dawna prezentujących negatywny
stosunek do liberalnej demokracji, których międzynarodowe znaczenie ulega
w ostatnich latach umocnieniu. Tworzy to w stosunkach międzynarodowych
klimat braku reakcji i swobody naruszeń. Krytyka naruszania praw człowieka
i zasad demokracji ma miejsce tylko w stosunku do państw uznanych za prze-
ciwników USA (rogues states): Korea Północna, Iran, Kuba czy Wenezuela. Na
brak krytyki pod adresem sojuszników prezydent D. Trump odpowiada, że nie
jest jego zadaniem udzielanie pouczeń przywódcom innych krajów15.
To nowe podejście do praw człowieka, a właściwie pomijanie ich, widoczne
jest choćby w wystąpieniu D. Trumpa na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ
w 2017 r., w którym wielokrotnie podkreślał znaczenie działań na rzecz umac-
niania suwerenności, bezpieczeństwa i prosperity dla Stanów Zjednoczonych,
świata i dla wszystkich, bez odwoływania się do konieczności prowadzenia
działań na rzecz praw człowieka i prawa międzynarodowego. Wymienione są
jedynie godność człowieka i wolność16. Komentatorzy zwracają uwagę na użyte
sformułowanie, że „kiedy Stany Zjednoczone zostaną zmuszone do obrony
siebie i swoich sojuszników, nie będą miały innego wyboru, jak tylko całko-
wicie zniszczyć Koreę Północną”. Stwierdzenie o „całkowitym zniszczeniu”
jest w istocie zapowiedzią pogwałcenia zasad prawa międzynarodowego, gdyż
w przypadku samoobrony istnieje obowiązek respektowania wymogów pro-
porcjonalności i konieczności oraz rozróżniania celów wojskowych i cywil-
nych. Stanowisko to uległo złagodzeniu po spotkaniu D. Trumpa z przywódcą
Korei Północnej w 2018 r.
Stany Zjednoczone zapowiadają, że nie ratyfikują konwencji przeciwko
dyskryminacji kobiet i praw dziecka oraz ograniczają finansowe wsparcie dla
szeregu programów Narodów Zjednoczonych związanych z prawami czło-
wieka17 oraz podnoszą kwestię swego uczestnictwa w pracach Rady Praw Czło-
wieka Narodów Zjednoczonych. Na uwagę zasługują też trzy dekrety prezy-
denta, dotyczące migracji do USA, które niewątpliwie mogą być kwalifikowane
jako naruszające prawa człowieka z uwagi na ich dyskryminacyjny charakter.
15 Takie stanowisko zajmuje zresztą wielu przywódców krajów zachodnich, jak prezydent
E. Macron, który po wizytach prezydentów Chin i Turcji, odpowiadając na zarzuty dotyczące po-
mijania w rozmowach problematyki praw człowieka użył podobnego określenia.
16 The White House, Office of the Press Secretary, Remarks by President Trump to the 72nd
Session of the United Nations General Assembly, United Nations, New York, September 19, 2017.
17 M. Fisher, Trump Prepares Orders Aiming at Global Funding, The New York Times, Janu-
ary 25, 2017.
10
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
Przykładem symbolicznego, lekceważącego podejścia do praw człowieka jest
nieobecność sekretarza stanu czy kogokolwiek z Departamentu Stanu w cza-
sie prezentacji dorocznego raportu Departament Stanu o przestrzeganiu praw
człowieka18. Zmiana w podejściu do praw człowieka i demokracji została za-
demonstrowana ostatnio w czasie orędzia o stanie państwa, wygłoszonego
w Kongresie 30.1.2018 r., w którym prezydent Trump ani razu nie użył termi-
nów „prawa człowieka” i „demokracja”.
Mówiąc o nowych tendencjach w prawie międzynarodowym dotyczących
praw człowieka trzeba również odnotować osłabianie czy kwestionowanie
instytucji, procedur i norm mających służyć ich przestrzeganiu. Umacnia-
nie suwerenności, będące konsekwencją wzrastającego populizmu i nacjona-
lizmu, związany z tym sprzeciw wobec przekazywanych kompetencji orga-
nom międzynarodowym prowadzi do coraz szerszego kwestionowania jurys-
dykcji uniwersalnej, ograniczania immunitetów państwa i jego przedstawicieli
w przypadku popełnienia zbrodni międzynarodowych, narastająca obecnie
krytyka działalności Międzynarodowego Trybunału Karnego oraz ogranicza-
nie i w istocie odchodzenie od przestrzegania praw przysługujących uchodź-
com. Te kwestie są omawiane w następnych fragmentach tego opracowania.
§ 3. Tendencja do ograniczania
i naruszania praw uchodźców
Prawa przysługujące uchodźcom są sformułowane w Konwencji dotyczą-
cej statusu uchodźców z 28.7.1951 r.19 oraz w Protokole z 31.1.1967 r.20, który
rozciągał prawa i obowiązki uchodźców wymienione w Konwencji na wszyst-
kie osoby, nie tylko które stały się nimi wskutek wydarzeń sprzed 1.1.1951 r.
Konwencja zmieniona przez Protokół w art. 1 zawiera określenie terminu
„uchodźca”. Stosuje się on do osoby, która „na skutek uzasadnionej obawy
przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależ-
ności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych
18 J. Goldsmith, The Trump Onslaught on International Law and Institutions, Lawfare, March
17, 2017, s. 10–11.
19 Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie 28.7.1951 r.
(Dz.U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515), dalej także jako: Konwencja z 1951 r.
20 Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku 31.1.1967 r.
(Dz.U. z 1991 r. Nr 119, poz. 517).
11
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie
chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie
ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń, poza
państwem swojego dawnego stałego zamieszkania nie może lub nie chce z po-
wodu tych obaw powrócić do tego państwa”. Definicja ta jest wprawdzie sze-
roka i obejmuje wiele sytuacji dających możność zakwalifikowania osoby jako
uchodźcy, jednak nie obejmuje ona wszystkich potencjalnych sytuacji zmu-
szających do ucieczki czy opuszczenia własnego kraju. Próby przyjęcia szer-
szej definicji doprowadziły do jej rozwinięcia w odniesieniu do dwóch regio-
nów. Przyjęta przez Organizację Jedności Afrykańskiej w 1969 r. Konwencja
dotycząca specyficznych aspektów problemów uchodźstwa w Afryce21 stanęła
na stanowisku, że „uzasadniona obawa przed prześladowaniami” nie jest wy-
starczająco szerokim kryterium i nie obejmuje wszystkich sytuacji odnoszą-
cych się do uchodźstwa w tym regionie. Przyjęta szersza definicja mówi, że ter-
min „uchodźca” stosuje się do każdej osoby, która z uwagi na zewnętrzną agre-
sję, obcą dominację czy wydarzenia poważnie zakłócające porządek publiczny
w części lub na całym terytorium państwa jego pochodzenia lub obywatel-
stwa, jest zmuszona do opuszczenia swego zwyczajowego miejsca zamieszka-
nia, w celu szukania schronienia w innym miejscu, poza swoim państwem po-
chodzenia lub obywatelstwa.
Poszerzona definicja została także przyjęta w Ameryce Łacińskiej w 1984 r.
w Deklaracji z Kartageny22. Jest ona podobna do definicji afrykańskiej stano-
wiąc, że uchodźcami są osoby, które opuściły swój kraj z uwagi na zagroże-
nie ich życia, bezpieczeństwa czy wolności wskutek powszechnej przemocy,
obcej agresji, wewnętrznych konfliktów, masowych naruszeń praw człowieka
czy innych okoliczności poważnie naruszających porządek publiczny. Te szer-
sze definicje nie są jednak uznane w powszechnym prawie międzynarodowym
i mają odniesienie tylko do tych dwóch regionów23.
21 Konwencja dotycząca specyficznych aspektów problemów uchodźstwa w Afryce, przyjęta
w Addis Abebie 10.9.1969 r.
22 Tekst Deklaracji dostępny na: http://www.unhcr.org/45dc19084.html (dostęp: 1.9.2018 r.).
23 Można wymienić jeszcze inne potencjalne powody uchodźstwa rozpatrywane w literaturze
przedmiotu, jak różnego rodzaju katastrofy naturalne (powodzie, susze, trzęsienia ziemi, czynniki
środowiskowe, zmiany klimatyczne prowadzące m.in. do zatopienia wysp w wyniku podnoszenia
się poziomu mórz i oceanów), a także uchodźstwo przed prześladowaniem z uwagi na przynależ-
ność do grupy osób o innej orientacji seksualnej. Te sytuacje także nie są, jak dotąd, brane pod
uwagę w powszechnym prawie międzynarodowym. Zob. S. Stanton Russel, Refugees: Risks and
Challenges Worldwide, Migration Information Source, November 1, 2002; R. Igielnik, Where re-
12
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
Konwencja z 1951 r. ratyfikowana w 2018 r. przez 145 państw może być
uznana za wyraz powszechnego prawa międzynarodowego. Określa prawa
i obowiązki państw oraz stanowi także podstawę działalności Urzędu Wyso-
kiego Komisarza ds. Uchodźców, których głównym zadaniem jest ochrona
uchodźców i pomoc w rozwiązywaniu ich problemów. Wymieniane w niej
prawa uchodźców obejmują m.in. prawo do wykonywania pracy, dostęp do
oświaty oraz prawo do takiego samego traktowania w zakresie pomocy i opieki
społecznej, z jakiej korzystają ich obywatele. Uchodźca może być wydalony
tylko ze względów na bezpieczeństwo państwa lub porządek publiczny na pod-
stawie decyzji podjętej zgodnie z przewidzianą przez prawo procedurą. Strony
Konwencji są zobowiązane do ułatwienia w miarę możliwości asymilacji i na-
turalizacji uchodźców.
Konwencja z 1951 r. nie jest jednak jedynym instrumentem międzynaro-
dowym określającym prawa uchodźców. Korzystają oni także z uniwersalnych
praw człowieka wymienionych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
i Międzynarodowych Paktach oraz innych instrumentach międzynarodowych,
takich jak: zakaz poddawania arbitralnemu zatrzymaniu i aresztowaniu; za-
kaz tortur oraz okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania i kara-
nia; zakaz niewolnictwa i poddaństwa; zakaz bezprawnych zamachów na cześć
i dobre imię.
W praktyce stosowana jest również instytucja przyjmowania „statusu cza-
sowej ochrony”. Jest ona określana w Europie jako status B czy „poszerzone
prawo pobytu”. Przewiduje ona przyznanie prawa czasowego pobytu w przy-
padku masowego opuszczania i ucieczki z jednego kraju, bez rozpatrywania
kwestii, czy definicja uchodźcy może być powołana i tym samym uzyskania
statusu uchodźcy i pełni praw przysługujących uchodźcom przewidzianych
w Konwencji. Bośniacy i Kosowianie w Europie oraz uciekinierzy z Salwadoru
i z Haiti w Stanach Zjednoczonych uzyskali tego rodzaju status czasowej formy
ochrony24.
Kwestią wywołującą dyskusje międzynarodowe jest pytanie, czy prawo
międzynarodowe wymaga, by uchodźca składał prośbę o azyl w pierwszym
bezpiecznym kraju i czy kolejny bezpieczny kraj może odrzucić z tego powodu
fugees to the U.S. come from, Pew Research Center, February 1, 2017; S. Senqupta, U.S. Record on
Refugees Reflects Domestic and Global Challenges, The New York Times, January 13, 2016.
24 W Stanach Zjednoczonych w 2018 r. powstała kwestia zakończenia okresu ochrony dla
uciekinierów z Salwadoru i Haiti. Ta forma czasowej ochrony bywa krytykowana jako działanie
mające na celu uwalnianie się od konieczności rozpatrywania wniosków o nadanie statusu uchodź-
ców.
13
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
jego wniosek. Konwencja z 1951 r. nie zajmuje jednoznacznego stanowiska
w tej sprawie. Częściowa odpowiedź znajduje się w art. 31, który wyjaśnia, że
państwa nie będą nakładały kar za nielegalny wjazd lub pobyt na uchodźców
przebywających bezpośrednio z terytorium, na którym ich życiu lub wolności
zagrażało niebezpieczeństwo, weszli lub przebywają na ich terytorium bez ze-
zwolenia, pod warunkiem że zgłoszą się bezzwłocznie do władz i przedstawią
wiarygodne przyczyny swojego nielegalnego wjazdu lub pobytu. Tak więc tylko
w pierwszym bezpiecznym kraju w rozumieniu Konwencji uchodźca nieudo-
kumentowany nie jest nielegalnym uchodźcą25.
Ważnym postanowieniem sformułowanym w art. 33 Konwencji z 1951 r.
jest zasada non-refoulment. Zakaz wydalania lub zawracania uchodźców do
granicy terytorium, gdzie jego życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeń-
stwo ze względu na jego rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określo-
nej grupy społecznej lub przekonania polityczne. Jednak artykuł ten nie zaka-
zuje wydalenia do krajów, które są bezpieczne, a pojęcie bezpiecznego kraju
podlega przecież interpretacjom nie tylko prawnym. Nie do końca jest jasne,
kto uznaje dany kraj za bezpieczny. Przykładem rozbieżności jest kwalifiko-
wanie uciekinierów z Korei Północnej przez Koreę Południową i inne kraje
demokratyczne jako uchodźców, a kraj ich pochodzenia za kraj niebezpieczny,
natomiast odmawia się im statusu uchodźców w Chinach i wydala do Korei
Północnej, mimo powstającego zagrożenia dla życia i bezpieczeństwa. W spra-
wach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka dotyczących non-refo-
ulment Trybunał sam rozstrzygał, czy kraj, do którego miałoby nastąpić wy-
dalenie, jest bezpieczny czy nie.
Analiza praktyki międzynarodowej dotyczącej uchodźców pozwala
na stwierdzenie, że w ostatnich latach wystąpiła wyraźnie w stosunkach mię-
dzynarodowych tendencja do naruszania i ograniczania praw uchodźców.
Jedną z przyczyn tego zjawiska z pewnością jest ogromny wzrost liczby
uchodźców, perspektywa exodusu z Afryki skierowanego głównie na Europę
i kraje rozwinięte26. Obecnie jest na świecie 22,5 mln uchodźców, 2,8 mln sta-
25 Stanowisko takie zajmuje polska ustawa dotycząca uchodźców – ustawa z 13.6.2003 r.
o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (t.j. Dz.U. z 2018 r.
poz. 1109 ze zm.), która przewiduje możliwość wydania decyzji o nadaniu statusu uchodźcy, gdy
przybył on na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z bezpiecznego kraju pochodzenia lub bez-
piecznego kraju trzeciego, do którego ma prawo powrotu.
26 Ph. Connor, European asylum applications remained near records levels in 2016, Pew Rese-
arch Center, March 15, 2017. Autor podaje, że w krajach Unii Europejskiej, Norwegii i Szwajcarii
14
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
rających się o azyl polityczny oraz 40,3 mln wewnętrznych uchodźców prze-
siedlanych w obrębie poszczególnych krajów27. Państwa starają się ograniczyć
nie tylko prawa, ale przede wszystkim liczbę uchodźców dowodząc, że spośród
osób, które wyjechały poza granice swego kraju jest tylko 10–20 rzeczywi-
stych uchodźców, a reszta to ekonomiczni migranci, którzy dodatkowo mogą
być kwalifikowani jako nieudokumentowani czyli nielegalni.
Próby ograniczania liczby rzeczywistych uchodźców, co się wiąże z przy-
znaniem im prawa pobytu i ochrony, powodują obciążenia finansowe, prze-
sadną obawę, że zwiększają oni niebezpieczeństwo ataków terrorystycznych,
powodują wzrost przestępczości itp. Nasilające się tendencje populistyczne,
nacjonalistyczne sprzyjają pojawieniu się rasizmu i ksenofobii kierowanej
przeciwko „obcym”. Rządy często znajdują się pod tym negatywnym ciśnie-
niem i zmuszane są do uwzględnienia tego oporu – przykład kanclerz Angeli
Merkel, która otwierając w 2015 r. Niemcy na przyjęcie ponad miliona osób
poszukujących schronienia. Wynikiem tego był znaczy spadek poparcia dla jej
rządów i zmuszona została do przyjęcia ograniczenia dopuszczalnej liczby mi-
grantów do 200 tys.
Wśród działań państw, ilustrujących nową tendencję do naruszania
pod różnymi pretekstami uznanych powszechnie standardów dotyczących
uchodźców można wskazać na ograniczenia dostępu na terytorium i samej
możliwości złożenia wniosku o uzyskanie statusu uchodźców. Wprawdzie
państwa nie mają obowiązku przyznania takiego statusu, ale muszą rozpatrzyć
złożony wniosek. W 2016 r. Austria przyjęła jedną z najdalej idących ustaw ma-
jących na celu zatrzymanie uchodźców na granicy. Przewiduje ona możliwość
ogłoszenia stanu wyjątkowego, jeśli nastąpi gwałtowny wzrost liczby uchodź-
ców, co umożliwi zatrzymanie i odesłanie uchodźców nawet z państw znaj-
dujących się w konflikcie, jak Syria. Ograniczenie dostępu wprowadziła także
Szwecja. Przykładem dyskryminującego traktowania imigrantów i uchodźców
oraz ograniczenia ich dostępu do Stanów Zjednoczonych są dekrety prezy-
denta D. Trumpa28. Pierwszy z nich, Ochrona narodu przed wejściem obcych
złożono w 2015 r. rekordową liczbę wniosków o azyl, ponad 1,3 mln, a w 2016 r. niewiele mniej,
bo 1,2 mln.
27 Za: M. Kurowicki, ONZ: Na świecie jest dziś ponad 65 mln uchodźców, Wiadomości.com.,
News, 20.6.2017 r. Należy zauważyć, że w danych statystycznych za uchodźców uznaje się w istocie
wszystkich, którzy wyjechali ze swoich krajów lub przesiedlili się. Dlatego nie wszyscy z tej liczby
są uchodźcami w rozumieniu definicji z Konwencji z 1951 r.
28 A. Vitali, President Trump Signs New Immigration Executive Order, NBC News, Politics,
March 6, 2017; A. Zurcher, Is Trump’s immigration order legal?, BBC News, February 6, 2017.
15
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
terrorystów do USA, został wydany 27.1.2017 r. Zawiesił on możliwość wjazdu
do Stanów Zjednoczonych na 90 dni imigrantów z 7 krajów muzułmańskich:
Iranu, Libii, Somalii, Sudanu, Syrii i Jemenu. Program przyjmowania uchodź-
ców został zawieszony na 120 dni. Trzeci dekret przewiduje wprowadzenie
bezterminowego zakazu wjazdu na teren Stanów Zjednoczonych obywateli
6 państw zamieszkiwanych przez muzułmańską większość: Czadu, Iranu, Je-
menu, Libii, Somalii i Syrii – oraz dodatkowo – obywateli Korei Północnej
i obywateli Wenezueli, którzy są członkami rządu prezydenta Maduro lub są
powiązani związkami rodzinnymi z tym rządem. W przeciwieństwie do pierw-
szego dekretu, to rozporządzenie jest bezterminowe i ma charakter warun-
kowy, gdyż lista obywateli państw objętych zakazem wjazdu do USA może być
rozszerzona bądź ograniczona, w zależności od decyzji Departamentu Bezpie-
czeństwa Krajowego, podejmowanej co 100 dni.
Ograniczone rozmiary tego artykułu nie pozwalają na szersze przedstawie-
nie obecnej praktyki międzynarodowej godzącej w istotne standardy między-
narodowe dotyczące traktowania uchodźców. Dotyczy to przykładowo przy-
musowego uchodźców bez wizy przez Australię. Naruszanie zasady non-refo-
ulment w przypadku Izraela zmusiło pilotów izraelskich do odmawiania lotów
z wydalanymi uchodźcami afrykańskimi do krajów stwarzających zagrożenie
dla ich bezpieczeństwa. Naruszanie praw nieletnich uchodźców miało miejsce
na Węgrzech29. Tendencja do ograniczania i naruszania międzynarodowego
prawa dotyczącego raczej się wzmacnia niż słabnie w miarę upływu czasu.
§ 4. Krytyka Międzynarodowego Trybunału
Karnego przez kraje afrykańskie
W latach 2016–2017 krytyka MTK ze strony krajów afrykańskich przybrała
dość drastyczną formę, gdyż na porządku dziennym stanęła kwestia wypowie-
dzenia przez nie Statutu MTK. Jest to dla wielu obserwatorów sytuacja za-
skakująca i potencjalnie groźna dla przyszłości Trybunału, ponieważ państwa
tego kontynentu stanowią najsilniejszą w nim grupę regionalną. Stronami Sta-
tutu są 34 kraje afrykańskie na ogólną liczbę 124. Problemy, jakie powstały
w relacjach wzajemnych między MTK a państwami afrykańskimi są o tyle za-
29 Z. Szekeres, The detention of asylum seeking children in Hungary, Dire tendencies in uphol-
ding the basic rights of children, Edal, European Database of Asylum Law, March 8, 2017.
16
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
skakujące, że kraje afrykańskie i ich społeczeństwa obywatelskie oraz orga-
nizacje pozarządowe odegrały istotną rolę przy jego tworzeniu. Po ludobój-
stwie w Rwandzie dążyły one do wzmocnienia kompetencji MTK, a prezydenci
Afryki Południowej, Nelson Mandela i Thabo Mbeki należeli do jego najbar-
dziej zdecydowanych zwolenników i rzeczników. Uganda była też pierwszym
krajem, który w 2004 r. skierował sprawę do Trybunału.
Napięcie w stosunkach między państwami afrykańskimi a Międzynaro-
dowym Trybunałem Karnym rozpoczyna się, kiedy prokurator MTK L. Mo-
reno Ocampo wystąpił o wydanie nakazu aresztowania urzędującego prezy-
denta Sudanu Omara Al. Bashira. Nakaz taki został wydany w 2009 r. i pre-
zydent Sudanu został oskarżony o popełnienie zbrodni wojennych, zbrodni
przeciwko ludzkości i ludobójstwa w regionie Darfuru w Sudanie30. W tej sy-
tuacji Rada Pokoju i Bezpieczeństwa Unii Afrykańskiej wydała komunikat,
w którym wskazała na negatywne konsekwencje tej sytuacji dla procesu poko-
jowego w Sudanie. Zwróciła się również do Rady Bezpieczeństwa o cofnięcie
tego nakazu zgodnie z art. 16 Statutu MTK31. Zgromadzenie UA w lipcu 2009 r.
na szczycie w Libii podjęło decyzję o odmowie współpracy z MTK dla zapew-
nienia realizacji nakazu aresztowania Al Bashira. Napięcie między MTK i Unią
Afrykańską wzrosło jeszcze bardziej, kiedy w 2013 r. prezydent i wiceprezy-
dent Kenii, U. Kenyatta i W. Ruto, zostali oskarżeni o popełnienie przestępstw
i stosowanie powyborczej przemocy w latach 2007–200832. Prowadziło to do
zakwestionowania w Afryce uniwersalizmu MTK i stawianie zarzutu o selek-
tywne stosowanie jurysdykcji, kiedy żaden z przywódców innych krajów nie
został postawiony w stan oskarżenia, mimo iż, choćby w kontekście konflik-
tów w Iraku, Afganistanie czy Syrii, powstawało, zdaniem krajów afrykańskich,
pytanie o ich odpowiedzialność za popełnione zbrodnie.
Kontrowersje, jakie powstały między krajami afrykańskimi a Międzynaro-
dowym Trybunałem Karnym w związku z nakazem aresztowania O. Bashira
i U. Kenyatty były zasadniczą przyczyną podjęcia działań mających na celu po-
wołanie do życia, niezależnego od MTK, afrykańskiego trybunału karnego. In-
30 The Prosecutor v. Omar Hasssan Al Bashir (Situation in Darfur, Sudan, 4 March 2009),
No. ICC 01/09.
31 African Union Peace and Security Council, Statement on the ICC arrest warrant against
the President Republic of Sudan, Omar Al Bashir 2009, Comm., PSC/PR/Comm. (CLXV), Addis
Abeba, Etiopia.
32 Sytuację dodatkowo zaostrzyło rozpoczęcie postępowania przez MTK w Burundi
w związku z aktami przemocy i przestępstwami, jakie miały miejsce po deklaracji prezydenta
P. Nkurunzizę o chęci kandydowania na trzecią kadencję.
17
Część I. Prawo międzynarodowe in genere
nym powodem podjęcia działań mających doprowadzić do stworzenia możli-
wości orzekania przez Afrykanów w sprawach zbrodni popełnionych w Afryce
stała się także kwestia jurysdykcji uniwersalnej i odwoływania się do niej przez
trybunały krajów europejskich. Najbardziej znanym przypadkiem, który był
punktem zwrotnym w tej kwestii, stał się nakaz aresztowania wydany przez sąd
francuski przeciwko R. Kabuyemu, pełniącemu funkcje szefa protokołu dyplo-
matycznego przy prezydencie Rwandy. Doprowadziło to do przyjęcia przez
Zgromadzenie Unii Afrykańskiej decyzji w sprawie pogwałcenia w tym przy-
padku zasady jurysdykcji uniwersalnej33. Działania na rzecz utworzenia afry-
kańskiego trybunału karnego zostały dodatkowo wzmocnione przez art. 25(5)
Afrykańskiej Karty w sprawie demokracji, wyborów i rządzenia, która nie tylko
wzywa do uznania nowej zbrodni „niekonstytucyjnej zmiany rządu”, ale i do
orzekania w tej sprawie przez afrykański trybunał.
W efekcie Unia Afrykańska rozpoczęła prace przygotowawcze, które do-
prowadziły do przyjęcia uwzględniającego te postulaty stosownego instru-
mentu prawnego34. W styczniu 2010 r. Komisja UA zwróciła się do Panafry-
kańskiej Unii Prawników z prośbą o przygotowanie szczegółowego studium
z rekomendacjami i projektem zmian Statutu Afrykańskiego Trybunału Spra-
wiedliwości i Praw Człowieka. Pierwszy projekt raportu został przedstawiony
w czerwcu 2010 r., a drugi w sierpniu tego samego roku. Trzy spotkania rzą-
dowych ekspertów zostały zorganizowane przez Komisję UA w 2011 r.35 i osta-
tecznie po dalszych debatach i dyskusjach Zgromadzenie przyjmuje w 2014 r.36
Protokół wraz z załączonym do niego statutem, zmieniając istniejący obecnie
Afrykański Trybunał Praw Człowieka i Ludów z trybunału zajmującego się
wyłącznie naruszaniem praw człowieka w trybunał mający także jurysdykcję
w zakresie międzynarodowego prawa karnego i dostosowanie obecnej struk-
tury do przewidzianej zmiany. Do organów Trybunału – obok prezydencji
(prezesa i wiceprezesa) oraz sekretariatu ma być dodany urząd prokuratora
i urząd obrony. Zostaje rozbudowana struktura. Do obecnie istniejącego Try-
33 Assembly Decision, AU/Dec.2113 (XII), 3 February 2009, Addis Ababa, Etiopia.
34 Na marginesie można odnotować, że pierwszy raz idea ta pojawiła się już w latach 2007–
2008 przy okazji debat dotyczących połączenia Afrykańskiego Trybunału Praw Człowieka i Ludów
oraz Trybunału Sprawiedliwości, jednak nie uzyskała w tym czasie poparcia.
35 Zob. Meeting of Government Experts and Ministers of Justice on the Review of the Proto-
cols relating to the African Court of Justice and Human and Peoples’, Rights, Min/Legal/ACJHR
–PAP/3(II) Rev.1.5.
36 Assembly Decision, AU/Doc. 529/XXIII.
18
Rozdział 1. Nowe trendy w prawie międzynarodowym
bunału zostaje dodana sekcja międzynarodowego prawa karnego, która ma
posiadać trzy wydziały: wydział przygotowawczy, orzekający i odwoławczy.
Istotną zmianą w stosunku do Statutu MTK jest przyznanie przed Trybu-
nałem Afrykańskim, w Protokole przyjętym na 23. sesji Zgromadzenia UA
w Malabo, immunitetu urzędującym szefom państw i rządów oraz innym wyż-
szym funkcjonariuszom państwowym w przypadku popełnienia przez nich
zbrodni międzynarodowych. Artykuł 46 A bis Protokołu z Malabo wyklu-
cza możliwość zaskarżenia przed Trybunałem urzędujących szefów państw
i rządów lub kogokolwiek działającego czy posiadającego tytuł do działa-
nia w takim charakterze, lub innego wyższego funkcjonariusza państwowego
w związku z ich funkcjami w czasie sprawowania urzędu. Postanowienie to
stało się przedmiotem krytyki Human Rights Watch, Amnesty International
oraz wielu afrykańskich organizacji pozarządowych. Ponad 140 z nich zwróciło
się ze wspólną deklaracją w sierpniu 2014 r. wzywającą państwa afrykańskie do
odrzucenia postanowienia dotyczącego immunitetu przed Afrykańskim Try-
bunałem37.
Wprawdzie konstytucje kilku krajów afrykańskich: Beninu, Burkina Faso,
Demokratycznej Republiki Kongo także nie przewidują immunitetu w przy-
padku popełnienia poważnych zbrodni międzynarodowych, jednak były one
przyjęte przed oskarżeniami prezydentów Sudanu i Kenii przez MTK, co zdaje
się odegrało zasadniczą rolę przy przyjęciu postanowienia o zachowaniu im-
munitetu w Protokole z Malabo w art. 46 A bis.
Niewątpliwie na pozytywną ocenę w Protokole dotyczącym zmian w Statu-
cie Afrykańskiego Trybunału Sprawiedliwości i Praw Człowieka zasługuje, co
odnotowała Human Rights Watch, wydatne poszerzenie listy zbrodni między-
narodowych. Dotyczy to zwłaszcza możliwości pociągnięcia do odpowiedzial-
ności karnej korporacji międzynarodowych i wprowadzenie nowej zbrodni
niekonstytucyjnej zmiany rządu. Protokół z Malabo do roku 2018 uzyskał tylko
kilka podpisów, nie został jednak ratyfikowany przez żadne państwo afrykań-
skie, co rodzi wątpliwości co do perspektyw jego wejścia w życie w najbliższych
latach, choć w sierpniu 2017 r. prokuratorzy generalni Południowej Afryki,
Rwandy i Sierra Leone we wspólnym oświadczeniu stwierdzili, że Afryka jest
zdolna do posiadania własnego trybunału karnego.
37 Call for African States to Reject Immunity for Serious Crimes by African Ci-
vil Society Organisations and International Organisations with a Presence in Africa,
August 25, 2014, https://www.hrw.org/news/2014/08/24/call-african-states-reject-immunity-se-
rious-crimes-african-civil-society-organisation (dostęp: 1.9.2018 r.).
19
Pobierz darmowy fragment (pdf)