Darmowy fragment publikacji:
Katarzyna Bagan-Kurluta
Prawo
prywatne
międzynarodowe
5. wydanie
Seria Podręczniki Prawnicze jest to kanon klasyki akademickiej
literatury prawniczej. Stanowi źródło wiedzy niezbędnej każdemu
studentowi prawa. Tytuły z tej serii opracowane są przez autorytety
prawnicze i polecane przez większość wykładowców.
W książce „Prawo prywatne międzynarodowe” przedstawiono
najistotniejsze zagadnienia dotyczące istoty, podstaw obowiązywania
i stosowania prawa prywatnego międzynarodowego.
Omówione w nim zostały m.in.:
pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego,
łączniki i ich klasyfikacja,
przyczyny kolizji między prawami różnych państw i sposoby ich
rozstrzygania.
Piąte wydanie zostało opracowane na podstawie przepisów ustawy
z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe oraz aktów prawa Unii
Europejskiej.
Prof. UwB, dr hab. Katarzyna Bagan-Kurluta – kierownik Zakładu
Prawa Prywatnego Międzynarodowego na Wydziale Prawa Uniwersytetu
w Białymstoku.
-
B
a
g
a
n
K
u
r
l
u
t
a
m
i
ę
d
z
y
n
a
r
o
d
o
w
e
P
r
a
w
o
p
r
y
w
a
t
n
e
5
.
w
y
d
a
n
i
e
www.ksiegarnia.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
tel.: 22 311 22 22, fax: 22 337 76 01
ISBN: 978-83-255-9516-6
cena: 69,00 zł
PODRĘCZNIKI PRAWNICZE
K. Bagan-Kurluta • Prawo prywatne międzynarodowe
Polecamy inne publikacje z tego zakresu:
W. Czapliński, A. Wyrozumska
PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE, wyd. 3
Studia Prawnicze
A. Łazowski, A. Zawidzka-Łojek
PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE, wyd. 2
Podręczniki Prawnicze
J. Gawłowicz
MIĘDZYNARODOWE PRAWO DYPLOMATYCZNE – WYBRANE
ZAGADNIENIA
Skrypty Becka
PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ W PIGUŁCE, wyd. 2
Prawo w Pigułce
Katarzyna Bagan-Kurluta
Uniwersytet Warszawski
Prawo prywatne
międzynarodowe
5. wydanie
zmienione i zaktualizowane
WYDAWNICTWO C. H.BECK
WARSZAWA 2017
Wydawca: Aneta Flisek
© Wydawnictwo C.H.Beck 2017
Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.
ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa
Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa
Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa
ISBN 978-83-255-9516-6
ISBN e-book 978-83-255-9517-3
Spis treści
Wykaz skrótów ..................................................................................................................
IX
Przedmowa ......................................................................................................................... XI
Część I. Ogólna
Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego ........................
3
3
§ 1. Wprowadzenie .....................................................................................................
7
§ 2. Funkcje ................................................................................................................
8
§ 3. Definicja ..............................................................................................................
I. Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego w ujęciu wąskim ...........
9
II. Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego w ujęciu szerokim ......... 10
§ 4. Porównanie prawa prywatnego międzynarodowego z innymi dziedzinami
prawa ................................................................................................................... 12
I. Prawo prywatne międzynarodowe a prawo międzynarodowe publiczne 12
II. Prawo prywatne międzynarodowe a międzynarodowe
prawo postępowania cywilnego i prawo cywilne ..................................... 15
III. Prawo prywatne międzynarodowe a prawo niejednolite .......................... 17
1. Konflikty interterytorialne ..................................................................... 17
2. Konflikty interpersonalne ...................................................................... 20
3. Konflikty intertemporalne ..................................................................... 20
4. Niejednolitość prawa w świetle prawa prywatnego
międzynarodowego ................................................................................ 22
Rozdział II. Zarys historyczny rozwoju prawa prywatnego międzynarodowego ... 25
§ 5. Szkoła statutowa ................................................................................................. 28
§ 6. XIX-wieczne doktryny europejskie .................................................................... 34
§ 7. Doktryna anglo-amerykańska ............................................................................. 40
§ 8. Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego ......................................... 49
§ 9. XX-wieczna doktryna europejska ...................................................................... 50
§ 10. Polska doktryna ................................................................................................... 52
Rozdział III. Zakres i źródła prawa międzynarodowego prywatnego ..................... 55
§ 11. Zakres .................................................................................................................. 56
§ 12. Źródła prawa pochodzenia krajowego ............................................................... 57
§ 13. Źródła prawa pochodzenia międzynarodowego – umowy międzynarodowe
i międzynarodowa uniformizacja zwyczaju ....................................................... 67
I. Umowy multilateralne ................................................................................ 70
II. Umowy bilateralne ..................................................................................... 84
VI
III. Zbiegi norm konwencyjnych ..................................................................... 89
IV. Akty prawa Unii Europejskiej ................................................................... 92
Rozdział IV. Normy kolizyjne w prawie prywatnym międzynarodowym ............... 102
§ 14. Regulacja bezpośrednia i pośrednia ................................................................... 102
§ 15. Normy kolizyjne jako normy prawne ................................................................ 103
§ 16. Struktura normy kolizyjnej ................................................................................. 104
§ 17. Rodzaje norm kolizyjnych .................................................................................. 107
§ 18. Normy bezwzględnie obowiązujące ................................................................... 110
Rozdział V. Łączniki ........................................................................................................ 112
§ 19. Klasyfikacja łączników ....................................................................................... 112
I. Łączniki personalne stosowane do osób fizycznych ................................ 114
1. Obywatelstwo ........................................................................................ 114
2. Domicyl .................................................................................................. 121
3. Pobyt zwykły i prosty ........................................................................... 128
II. Łączniki personalne stosowane do osób prawnych .................................. 130
§ 20. Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną .................................................. 133
Rozdział VI. Stosowanie i wykładnia przepisów z zakresu prawa prywatnego
międzynarodowego ................................................................................................... 139
§ 21. Stosowanie i wykładnia przepisów legislacji międzynarodowej ...................... 141
§ 22. Stwierdzenie i zastosowanie obcego prawa ....................................................... 142
Rozdział VII. Sposoby usuwania trudności w procesie wskazywania
i stosowania prawa właściwego .............................................................................. 147
§ 23. Kwalifikacja ........................................................................................................ 148
§ 24. Odesłanie ............................................................................................................. 156
§ 25. Klauzula porządku publicznego ......................................................................... 168
I. Skutki zastosowania klauzuli porządku publicznego ................................ 173
§ 26. Obejście prawa .................................................................................................... 177
§ 27. Zmiana statutu ..................................................................................................... 182
§ 28. Kwestia wstępna ................................................................................................. 187
§ 29. Dostosowanie ...................................................................................................... 191
§ 30. Wybór prawa ....................................................................................................... 195
§ 31. Stosowanie przepisów prawa publicznego ........................................................ 197
§ 32. Reguła najściślejszego związku ......................................................................... 198
§ 33. Posiłkowe stosowanie prawa polskiego ............................................................. 200
Część II. Szczegółowa
Rozdział I. Osoby ............................................................................................................ 205
§ 34. Osoby fizyczne .................................................................................................... 205
I. Zdolność prawna ........................................................................................ 206
1. Zdolność prawna dziecka nienarodzonego ........................................... 206
2. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu .......................................... 207
3. Zakres statutu ......................................................................................... 208
Spis treści
VII
II. Zdolność do czynności prawnych ............................................................. 208
1. Zakres statutu ......................................................................................... 211
III. Imię i nazwisko osoby fizycznej oraz inne jej dobra osobiste ................ 212
IV. Prawo właściwe .......................................................................................... 215
1. Wyjątki ................................................................................................... 217
§ 35. Osoby prawne ..................................................................................................... 224
I. Zakres statutu ............................................................................................. 225
II. Prawo właściwe .......................................................................................... 226
Rozdział II. Dokonanie czynności prawnych i ich forma, przedstawicielstwo,
przedawnienie ........................................................................................................... 232
§ 36. Dokonanie czynności prawnej ............................................................................ 232
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 233
II. Zakres statutu ............................................................................................. 233
§ 37. Forma czynności prawnych ................................................................................ 234
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 234
II. Zakres statutu ............................................................................................. 240
§ 38. Przedstawicielstwo .............................................................................................. 241
I. Przedstawicielstwo ustawowe .................................................................... 241
II. Pełnomocnictwo ......................................................................................... 242
1. Prawo właściwe ..................................................................................... 242
2. Zakres statutu ......................................................................................... 247
§ 39. Przedawnienie ..................................................................................................... 249
I. Zakres statutu ............................................................................................. 253
Rozdział III. Prawo rodzinne i opiekuńcze .................................................................. 254
§ 40. Zawarcie małżeństwa .......................................................................................... 254
I. Przesłanki materialne ................................................................................. 256
II. Przesłanki formalne .................................................................................... 263
III. Zaręczyny ................................................................................................... 266
§ 41. Nieważność i nieistnienie małżeństwa ............................................................... 267
§ 42. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami ......................................... 269
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 270
II. Zakres statutu ............................................................................................. 274
§ 43. Rozwiązanie małżeństwa i separacja ................................................................. 276
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 277
II. Zakres statutu ............................................................................................. 281
§ 44. Sprawy dotyczące dzieci .................................................................................... 282
I. Pochodzenie dziecka .................................................................................. 283
1. Prawo właściwe ..................................................................................... 283
2. Zakres statutu ......................................................................................... 285
II. Stosunki między rodzicami a dziećmi ...................................................... 286
1. Prawo właściwe ..................................................................................... 286
2. Zakres statutu ......................................................................................... 289
III. Przysposobienie .......................................................................................... 290
1. Prawo właściwe ..................................................................................... 292
2. Zakres statutu ......................................................................................... 295
§ 45. Alimentacja ......................................................................................................... 296
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 296
Spis treściVIII
II. Zakres statutu ............................................................................................. 303
§ 46. Opieka i kuratela ................................................................................................. 305
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 305
II. Zakres statutu ............................................................................................. 308
Rozdział IV. Prawo rzeczowe. Posiadanie .................................................................... 309
§ 47. Prawo właściwe .................................................................................................. 310
§ 48. Zmiana statutu rzeczowego ................................................................................ 315
§ 49. Rzeczy w transporcie .......................................................................................... 317
§ 50. Zakres statutu rzeczowego ................................................................................. 318
Rozdział V. Zobowiązania ............................................................................................... 320
§ 51. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych ............................................. 321
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 321
1. Zobowiązania z indywidualnych umów o pracę .................................. 347
2. Umowa o arbitraż .................................................................................. 349
3. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych ......................... 350
4. Dépeçage ................................................................................................ 351
II. Zakres statutu ............................................................................................. 352
III. Normy bezwzględnie obowiązujące a wykonanie umowy ....................... 353
§ 52. Zobowiązania niewynikające z czynności prawnych ........................................ 356
I. Prawo właściwe .......................................................................................... 356
II. Zakres statutu ............................................................................................. 369
Rozdział VI. Spadki ........................................................................................................ 371
§ 53. Prawo właściwe .................................................................................................. 371
§ 54. Zakres statutu ...................................................................................................... 386
Rozdział VII. Inne stosunki prawne ............................................................................. 389
Indeks rzeczowy ................................................................................................................ 391
Spis treściWykaz skrótów
1. Zbiory dokumentów i periodyki
AJCL ............................. The American Journal of Comparative Law
BYBIL .......................... The British Year Book of International Law
CLRev. .......................... California Law Review
Dz.U. ............................. Dziennik Ustaw
Dz.Urz. ......................... Dziennik Urzędowy
HLRev. .......................... Harvard Law Review
ICLQ ............................. International and Comparative Law Quarterly
KPP ............................... Kwartalnik Prawa Prywatnego
M.P. ............................. Monitor Polski
MoP ............................... Monitor Prawniczy
NP ................................. Nowe Prawo
OSN .............................. Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSNCP ......................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy
OSPiKA ........................ Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
OTK .............................. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Pal. ................................ Palestra
PiP ................................. Państwo i Prawo
PiŻ ................................ Prawo i Życie
RabelsZ ......................... Rabels Zeitschrift
Rec. des cours .............. Académie de Droit International, Recueil des cours
RPEiS ........................... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SC ................................. Studia Cywilistyczne
SIS ................................ Studia Iuridica Silesiana
SP .................................. Studia Prawnicze
YLJ ............................... The Yale Law Journal
Zb. Orz. ........................ Zbiory Orzecznictwa
ZNUJ PP ....................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze
2. Organizacje międzynarodowe
ETS ............................... Europejski Trybunał Sprawiedliwości
ILO ............................... International Labour Organization
KBWE .......................... Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
UE ................................. Unia Europejska
UNCTAD ...................... United Nations Conference on Trade and Development
UNICITRAL ................. United Nations Commission on International Trade Law
UNIDROIT ................... International Institute for the Unification of Private Law
X
3. Akty normatywne
KC ................................. Kodeks cywilny
KP ................................. Kodeks pracy
KPC .............................. Kodeks postępowania cywilnego
KRO .............................. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
KSH .............................. Kodeks spółek handlowych
PrPrywM z 1965 r. ....... ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U.
Nr 46, poz. 290 ze zm.)
PrPrywM z 2011 r. ....... ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (tekst
TWE ............................. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską z 25.3.1957 r.
jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792)
( Dz. Urz. UE C 321E/2006, s. 1)
rozporządzenie
spadkowe……………… Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012
z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania
i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumen-
tów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie usta-
nowienia europejskiego poświadczenia spadkowego
4. Inne skróty
art. ................................. artykuł
Dz.U. .............................. Dziennik Ustaw
nast. ............................... następny
Nr .................................. numer
orz. ................................ orzeczenie
pkt ................................. punkt
por. ................................ porównaj
post. .............................. postanowienie
poz. ............................... pozycja
s. .................................... strona
t. .................................... tom
tekst jedn. ..................... tekst jednolity
uchw. ........................... uchwała
ust. ................................ ustęp
ze zm. ........................... ze zmianami
Wykaz skrótówPrzedmowa
Dnia 16.5.2011 r. weszły w życie przepisy ustawy z 4.2.2011 r. – Prawo pry-
watne międzynarodowe, uchylając przepisy ustawy z 1965 r., obowiązującej przez
45 lat. W stosunkowo krótkim czasie w życie weszły także unijne rozporządzenia
odnoszące się do zobowiązań, alimentacji, spadków, w końcu – rozwodów. Fakty
te w zasadniczy sposób wpłynęły na sposób rozstrzygania spraw z elementem
zagranicznym.
Zanim przyjdzie nam ten wpływ i zmiany oceniać, uzasadnione wydaje się
poddanie analizie tekstu PrPrywM i ukazanie jej w kontekście innych, w tym unij-
nych, źródeł prawa kolizyjnego, rosnącego ilościowo i znaczeniowo orzecznictwa
i głosów doktryny, ale także na tle historycznym, zwracając uwagę na kierunki
ewolucji prawa prywatnego międzynarodowego.
Wynikiem wspomnianych już i przyszłych zmian w tym prawie powinno być
zapewnienie kompromisu między przewidywalnością a elastycznością. Większe
umiędzynarodowienie prawa powinno przysporzyć obopólnych korzyści – zarówno
uczestnikom postępowania, jak i sądom, jako organom stosującym prawo. Z jednej
strony, zrealizowany powinien być postulat przewidywalności prawa, a więc za-
interesowane osoby będą w stanie przewidzieć rezultat zastosowania norm prawa
prywatnego międzynarodowego. Z drugiej strony, będzie można mówić o harmonii
orzeczeń dotyczących takich samych sytuacji zapadłych przed różnymi sądami.
Z racji na wspomnianą zwiększoną aktywność Unii Europejskiej w sferze ujed-
nolicenia niektórych zagadnień z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego,
podręcznik został poszerzony o przedstawienie i analizę efektów tej aktywności
– aktów prawnych powstałych w ramach Unii Europejskiej.
Podręcznik powstał z myślą o studentach prawa. Celem moim było jak naj-
bardziej przystępne przedstawienie wiadomości dotyczących charakterystycznych
cech, istoty i specyfiki prawa kolizyjnego, co nie mogło zostać zrealizowane bez
odniesienia się do podstaw, obowiązywania i stosowania prawa prywatnego mię-
dzynarodowego. Ważne dla zrozumienia jakże odmiennej od innych dyscyplin pra-
wa specyfiki tego prawa jest przyjrzenie się historii, w której można także odnaleźć
logiczne uzasadnienie wprowadzenia dotąd istniejących rozwiązań prawnych.
XII
Przedmowa
Mam nadzieję, że lektura tego podręcznika wskaże powody powstawania koli-
zji między prawami różnych państw i sposoby ich rozstrzygania, a więc przyczyni
się do poznania prawa prywatnego międzynarodowego, ale także do polubienia go.
Białystok, styczeń 2017 r.
Katarzyna Bagan-Kurluta
Część I. Ogólna
Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego
międzynarodowego
Literatura: L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 1998;
L. Babiński, Zagadnienia współczesnego polskiego prawa międzynarodowego prywatnego,
Warszawa 1958; S.A. Bayitch, J.L. Siqueiros, Conflict of Laws. Mexico and the United Sta-
tes, Florida 1968; R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa
1994; A.N.J. Briggs, Conflict of Laws in a nutshell. Nutshell Series, London 1970; Z. Co-
wen, American – Australian Private International Law, New York 1957; W. Czapliński, Pra-
wo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984; tenże, Refleksje nad wielo-
znacznością pojęcia terytorialności w teorii międzynarodowego prawa prywatnego, SC 1963,
t. III; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia syste-
mowe, Warszawa 1999; J. Jakubowski, Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowe-
go, PiP 1966, z. 11; K. Kocot, K. Wolfke, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodo-
wego, Wrocław–Warszawa 1976; W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, Poznań
1996; P. Nygh, Reform of Private International Law in Australia, RabelsZ 1994, z. 58; M. Paz-
dan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 1996; tenże, Prawo prywatne międzyna-
rodowe, Warszawa 2017; tenże (red.), System Prawa Prywatnego, t. 20A, 20B, 20C, Warsza-
wa 2014, 2015; J. Poczobut, Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa
1991; K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935; M. So-
śniak, Prawo prywatne międzynarodowe, Katowice 1978; S.C. Symeonides, Private Interna-
tional Law Codification in a Mixed Jurisdiction. The Louisiana Experience, RabelsZ 1993,
z. 57; I. Szászy, Private International Law in European People’s Democracies, Budapest
1964; S. Szer, Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa prywatnego. Część ogól-
na, Warszawa 1951; H. Trammer, O prawie prywatnym międzynarodowym, PiŻ 1966, Nr 7;
U.U. Uche, Conflict of Laws in a multi-ethnic setting. Lesson from Anglophone Africa, Rec.
des cours 1991, III, vol. 228; B. Walaszek, M. Sośniak, Międzynarodowe prawo prywatne,
Kraków 1965; M. Wolff, Private International Law, Scientia Verlag Aalen 1977; F. Zoll, Mię-
dzynarodowe i międzydzielnicowe prawo prywatne w zarysie, Kraków 1945.
§ 1. Wprowadzenie
Jeżeli skutki zdarzeń, które miały miejsce w Polsce, powstają w Polsce
względem polskich obywateli, nie mamy powodu zastanawiać się nad tym, czy
stosować polskie prawo. Gdy jednak mamy do czynienia ze zdarzeniami, które
rodzą skutki za granicą lub ze zdarzeniami, które miały miejsce za granicą, ale
rodzą skutki w Polsce, sprawa przedstawia się inaczej. Powstaje wówczas pyta-
1
Nb. 1
4
nie – czy na pewno należy zastosować polskie prawo? Z drugiej strony, pojawia
się wątpliwość, czy w ogóle możliwe jest stosowanie innego prawa niż własne?
Prawo prywatne międzynarodowe jest dziedziną prawa regulującą koli-
zje praw, które mogą wystąpić w związku ze stanem faktycznym (mówiąc ina-
czej: sytuacją lub stosunkiem prawnym). Aby doszło do takiej kolizji, stan fak-
tyczny musi być związany z co najmniej dwoma państwami, a co za tym idzie
– systemami prawnymi tych państw. Obrót prawny, tak jak i obrót gospodarczy
nie sprowadza się do czynności podejmowanych w ramach jednego terytorium
państwowego. To samo dotyczy spraw, które – co prawda – nie mają wymia-
ru gospodarczego, ale związane są z sytuacją osobistą czy rodzinną osób, któ-
rych dotyczą (np. sprawy związane z zawarciem małżeństwa, rozwodem, spra-
wowaniem władzy rodzicielskiej). Możliwe zatem są sytuacje, kiedy w obrocie
prawnym uczestniczą osoby pochodzące z różnych państw. Każda z tych osób
związana jest czy to przez pryzmat obywatelstwa, czy miejsca zamieszkania,
z innym państwem.
Przykładem może być zawarcie umowy sprzedaży samochodu między Polakiem a Niem-
cem, zawarcie związku małżeńskiego między Francuzką a Amerykaninem, przysposobienie
Rumuna przez Kanadyjczyka. Możliwe jest również zawarcie przez Polaka i Austriaka umo-
wy dotyczącej nieruchomości położonej w Wielkiej Brytanii, jak i dziedziczenie przez Rosjan
ruchomości i nieruchomości pozostawionych przez zmarłego Holendra. Przykłady mogą do-
tyczyć także obrotu profesjonalnego, a więc np. zawierania międzynarodowych transakcji
handlowych przez osoby prawne, czy też działanie w Polsce pełnomocnika zagranicznej fir-
my. Takich hipotetycznych sytuacji jest bardzo wiele. Oczywiście, nie pozostają one tylko
w sferze imaginacji. W związku z coraz bardziej ożywionym ruchem osobowym między pań-
stwami, bardziej ożywiony staje się również obrót prawny.
W rozważaniach nad prawem prywatnym międzynarodowym należy zasta-
nowić się nad tym, w jakim celu i przez kogo zostało ono stworzone. W więk-
szości przypadków każda z osób zainteresowanych rozstrzygnięciem jednej
z takich spraw wolałaby, aby nastąpiło ono na podstawie jej prawa lub aby zo-
stały spełnione jej oczekiwania odnośnie do rozstrzygnięcia na podstawie pra-
wa innego niż własne. Aby tak się mogło stać, potrzebne było wprowadzenie
reguł postępowania w przypadkach, kiedy stosunek prawny wykracza poza ob-
szar jednego państwa. Reguły te powinny wskazywać, jakie prawo w takiej sy-
tuacji zastosować oraz jaki element decyduje o zastosowaniu tego prawa. Inny-
mi słowy, odpowiadać na pytania: jakie prawo stosować i dlaczego? Ponieważ
dochodziło do kolizji praw (ustaw), reguły, które miały je regulować, nazwane
zostały prawem kolizyjnym, a normy w nim zawarte – normami kolizyjny-
mi. Reguły te na początku miały charakter uniwersalny, a więc nie było pra-
wa kolizyjnego polskiego, niemieckiego, francuskiego, tylko jedno prawo koli-
zyjne. Dopiero od czasu pojawienia się wielkich kodyfikacji prawa cywilnego
Nb. 1
Część I. Ogólna Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego
5
w Europie w XIX w. prawo to zaczęło nabierać innego charakteru. Każde pań-
stwo wprowadzało własne normy kolizyjne. Zaczęły się pojawiać odmienności
między prawami kolizyjnymi stworzonymi na bazie własnych tradycji praw-
nych, odmiennych kultur i instytucji prawnych. Prawo kolizyjne straciło cha-
rakter uniwersalny. Pozostały jedynie utrwalone w praktyce niektóre z reguł,
jak stosowanie legis rei sitae do praw rzeczowych na nieruchomościach. Sta-
ło się tak również dzięki zapożyczeniu pewnych reguł, jak to miało miejsce
w przypadku recepcji Kodeksu Napoleona w wielu państwach europejskich, ale
również niemieckiego prawa w Japonii, angielskiego – w Stanach Zjednoczo-
nych, Szkocji, Kanadzie i w niektórych państwach afrykańskich.
W obecnych czasach nie ma wątpliwości, że prawo prywatne międzynaro-
dowe jest jedną z dziedzin prawa wewnętrznego – krajowego. Jest stanowio-
ne przez ustawodawcę krajowego – zwykle w formie odrębnej ustawy, choć
zdarza się, że normy kolizyjne stanowią część Kodeksu cywilnego. Powsta-
je w drodze prawotwórstwa autonomicznego poszczególnych państw. Jednak
w drugiej połowie XX w. pojawiła się wyraźna tendencja do rozszerzenia kon-
cepcji zasięgu tego prawa i do włączenia weń prawa jednolitego. W związku
z licznymi próbami kodyfikacji o charakterze międzynarodowym, nie zawsze
zresztą udanymi, przyjęto, że w skład prawa prywatnego międzynarodowego
wchodzą również normy tworzone w drodze prawotwórstwa międzynarodo-
wego. A więc w pewnym stopniu nastąpił powrót do pierwotnego rozumienia
prawa kolizyjnego, jako zbioru reguł uniwersalnych. Oczywiście, to wyłącz-
nie uniwersalne jego postrzeganie pozostaje w dużej mierze w sferze idei lub
postulatu.
Sam termin „prawo prywatne międzynarodowe” nie jest precyzyjny. Zo-
stał po raz pierwszy użyty w XIX w. przez amerykańskiego uczonego –
J. Story’ego. Zastąpił w dużej mierze poprzednie nazewnictwo – prawo koli-
zyjne, konflikt praw. Choć poddawany krytyce, w związku z tym, że prawo to
nie zawierało norm kreujących kolizję czy konflikt między prawami, a miało
regulować czy eliminować te kolizje, oddawał istotę tego prawa. Termin „pra-
wo prywatne międzynarodowe” przywodzi na myśl analogie z prawem mię-
dzynarodowym publicznym, a nie jest ich wiele. Już w okresie największego
rozkwitu prawa rzymskiego (w epoce prawa klasycznego) Ulpian przedstawił
podział prawa na publiczne i prywatne. Prawo publiczne ma na celu interes
państwa i ochronę jego instytucji oraz regulację stosunków między tymi insty-
tucjami. Prawo prywatne reguluje wzajemne relacje między osobami w za-
kresie ich praw osobistych i majątkowych – i chroni ich interesy. W większo-
ści systemów prawnych rozdział ten jest wyraźny. Prawo publiczne może, co
prawda, w pewnym stopniu kształtować relacje międzyosobowe (np. poprzez
Nb. 1
6
realizację określonych w konstytucji wolności i praw człowieka i obywatela),
a więc wkraczać w domenę prawa prywatnego. Ponadto ustawodawca pozosta-
wia sobie możliwość ingerowania w treść stosunków prawnych o charakterze
prywatnym również w prawie prywatnym międzynarodowym (klauzula po-
rządku publicznego). Na początku XX w. powstała nawet koncepcja łącząca
prawo międzynarodowe publiczne i prawo prywatne międzynarodowe w jedną
dziedzinę. Jej twórca, G. Scelle, twierdził, że prawo międzynarodowe reguluje
wszystkie stosunki w płaszczyźnie międzynarodowej. Zawiera zatem wszyst-
kie normy, które odnoszą się do stosunków o charakterze międzynarodowym.
Dzieli się na publiczne i prywatne, według podziału przyjętego przez Ulpiana.
Niezmienione pozostają funkcje obu praw. Prawo prywatne ma regulować sto-
sunki między osobami fizycznymi i prawnymi, wykraczające poza terytorium
jednego państwa.
Tezą, którą możemy wywieść z terminu prawo prywatne międzynarodowe,
jest, że powinno ono zawierać normy uniwersalne, tak jak prawo międzynaro-
dowe publiczne, którego głównym źródłem są umowy międzynarodowe. Para-
doksalnie jednak, jedynym źródłem, które nie budziło wątpliwości w doktrynie,
są akty prawne pochodzenia krajowego, zawierające bardzo niewiele uniwer-
salnych, tradycyjnych reguł.
W erze liberalizacji przepisów dotyczących przepływu osób i środków płat-
niczych między terytoriami różnych państw coraz częstsze stają się kontakty
personalne różnej natury. Szczególnego znaczenia nabierają relacje o charakte-
rze prawnym, a więc takie, których następstwem jest zastosowanie przepisów
jakiegoś prawa. Problemem, który nurtował i nurtuje nadal przedstawicieli dok-
tryny prawa prywatnego międzynarodowego na świecie, jest zagadnienie – ja-
kie prawo powinno być zastosowane i w jaki sposób ma ono zostać wskazane.
Może tu zaistnieć pewna sprzeczność pomiędzy interesem państwa, w systemie
którego znajduje się prawo prywatne międzynarodowe, i które chroni własne
terytorium i własnych obywateli, a interesem osób (fizycznych i prawnych),
które powodują powstanie stosunków prawnych. Można też mówić o sprzecz-
ności pomiędzy określonymi w podstawowych aktach prawa krajowego (kon-
stytucji, ustawach) priorytetach ustrojowych i prawnych państwa a postulatem
przewidywalności i elastyczności prawa w stosunku do osób pochodzących
z własnego i obcego obszaru prawnego. Pojawia się pytanie, co jest zadaniem
prawa prywatnego międzynarodowego? Czy jest nim wyraźne odróżnienie
osób wchodzących w relacje prawne, czy powinno ono zawierać logiczne i ak-
ceptowalne społecznie reguły postępowania? A więc czy jest to tylko prawo
określające procedurę (mechanizmy) postępowania, czy jest narzędziem poli-
tyki państwowej?
Nb. 1
Część I. Ogólna Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego
7
§ 2. Funkcje
2
W większości pozycji naukowych poświęconych prawu prywatnemu mię-
dzynarodowemu, jako główną jego funkcję przedstawia się rozgraniczenie sfe-
ry działania praw różnych państw (K. Przybyłowski, M. Pazdan) w stosun-
kach z tzw. elementem obcym (zagranicznym). Przy czym pojęcie stosunku
z takim elementem rozumiane jest jako stosunek, który nie jest zamknięty w ob-
rębie jednego państwa. Oznacza to, że wykracza on poza jeden obszar praw-
ny, wiąże z innym (obcym) prawem. Przyjmuje się, że powiązanie to musi być
istotne. Odzwierciedlają je łączniki przyjęte w prawie prywatnym międzynaro-
dowym forum. Dopiero poprzez zastosowanie łączników możliwa jest ocena,
czy element obcy faktycznie łączy stosunek z prawem własnym, czy obcym.
Sporne pozostaje, czy prawo prywatne międzynarodowe dotyczy tylko tego
typu stosunków prawnych, czy odnosi się do wszystkich stosunków prawnych.
Za tym ostatnim poglądem optują K. Przybyłowski, H. Trammer, M. Pazdan,
B. Walaszek, M. Sośniak. Natomiast za ograniczeniem zasięgu norm kolizyj-
nych do stosunków międzynarodowych (stosunków z elementem obcym)
opowiadają się W. Ludwiczak, E. Wierzbowski, J. Jakubowski, S. Sołtysiński.
Z punktu widzenia praktyki, trudno jest zakładać, aby każdy stosunek prawny
z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego i prawa pracy był pod-
dawany analizie pod względem właściwości prawa. Z drugiej jednak strony,
jeżeli założyć, że intensywność powiązania można ocenić przez pryzmat łącz-
ników, to jest to możliwe dopiero po zastosowaniu normy kolizyjnej. Wów-
czas okazuje się, czy jest to stosunek z elementem obcym, czy jest to stosu-
nek w całości związany z prawem polskim. W doktrynie brytyjskiej pojawiła
się również teoria, według której właściwość prawa w świetle prawa prywat-
nego międzynarodowego określa się w drodze rozstrzygnięcia kwestii wstęp-
nej (M. Wolff). Jest ona konsekwencją angloamerykańskiego, odmiennego niż
w Polsce i większości państw, założenia, że każdy stosunek reguluje lex fori
(prawo obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego).
Pomimo sporów co do zasięgu norm kolizyjnych, bezsporne jest, że funkcją
prawa międzynarodowego prywatnego jest również ustalenie związku danej
sytuacji prawnej czy stanu faktycznego z obszarem prawnym, bez wzglę-
du na to, czy własnym, czy obcym. A więc dalej idąc – taką funkcją jest także
wyznaczenie właściwości prawa. Wyznaczenie właściwości prawa jest wska-
zaniem, po ustaleniu związku i jego intensywności, prawa właściwego do roz-
strzygnięcia danej sprawy. W świetle tego prawa można dopiero ocenić, czy
stan faktyczny będzie w ogóle przedmiotem merytorycznego rozstrzygnięcia.
Wskazanie prawa jako właściwego powoduje jednocześnie obowiązek zasto-
Nb. 2
Pobierz darmowy fragment (pdf)