Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00481 008235 20948558 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Prawo zabezpieczenia społecznego - ebook/pdf
Prawo zabezpieczenia społecznego - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 595
Wydawca: C. H. Beck Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8235-203-0 Rok wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> pracy i ubezpieczeń społecznych
Porównaj ceny (książka, ebook (-15%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Pierwsze na rynku systemowe opracowanie zagadnienia prawa zabezpieczenia społecznego, napisane prostym i zrozumiałym językiem.

Omówiono w nim nie tylko zasady obejmowania ubezpieczeniem i poborem składek, ale przede wszystkim pełny katalog świadczeń w systemie zabezpieczenia społecznego - tych, które są należne z tytułu ubezpieczenia i z tytułu zaopatrzenia społecznego, czyli finansowanych z podatków.

W monografii uwzględniono uprawnienia do najnowszych świadczeń, m.in. rodzicielskie świadczenie uzupełniające czy świadczenie uzupełniające dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji. Odniesiono się również do przekształcenia otwartych funduszy emerytalnych w indywidualne konta emerytalne, a także do nowej formy oszczędzania na okres starości - pracowniczych planów kapitałowych.

W publikacji przedstawiono najnowszą literaturę przedmiotu i orzecznictwo sądów polskich, stanowiska Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako głównej instytucji odpowiedzialnej za stosowanie tego prawa. Zamieszczono wyroki sądów, pozwalające na zrozumienie stosowania tych skomplikowanych przepisów.

Jest to książka przydatna dla ekspertów, kancelarii prawnych, a także w procesie dydaktycznym na różnych kierunkach studiów, m.in. prawa, zarządzania, polityki społecznej, ekonomii, rachunkowości i finansów.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia społecznego. Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego. Podstawy prawne funkcjonowania § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia społecznego geneza i rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia społecznego I. Zagadnienia ogólne Instytucja zabezpieczenia społecznego jest uregulowana w  usta- wodawstwach krajowych wielu państw (social security, sécurité socia- le, soziale Sicherung). Regulują ją także akty prawne Organizacji Naro- dów Zjednoczonych, Międzynarodowej Organizacji Pracy, Rady Europy oraz Unii Europejskiej. Jest najważniejszą dziedziną polityki społecznej mającą bogatą literaturę przedmiotu1. Prawo zabezpieczenia społeczne- go uznaje się za odrębną gałąź prawa. Prawo ubezpieczeń społecznych jest integralną częścią tego pierwszego prawa, a w prawie międzynaro- dowym jest z nim utożsamiane2. II. Pojęcia „zabezpieczenie społeczne” i „ubezpieczenie społeczne” pojęcie zabezpieczenia społecznego Uniwersalnej definicji pojęcia „zabezpieczenie społeczne” nie znaj- dujemy ani w  ustawodawstwach krajowych, ani w  aktach międzyna- rodowych. Analiza literatury przedmiotu potwierdza, że definicje tego 1 G. Uścińska, Świadczenia z zabezpieczenia społecznego w regulacjach międzyna- rodowych i polskich. Studium porównawcze, Warszawa 2005, s. 19 i n. 2 J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2006. 13 pojęcia są różne. Wspomina się o historycznym kontekście i uwarunko- waniach tego terminu. W literaturze pojęcie „zabezpieczenie społeczne” jest poddawa- ne analizie najczęściej w aspekcie kryteriów rozróżnienia jego technik, metod realizacji albo zasad3, tj. jako ubezpieczenie, pomoc i zaopatrze- nie. Analizuje się je także pod kątem wspólnot ryzyka, praw i obowiąz- ków różnych podmiotów, w tym uprawnień do świadczeń i obowiązków składkowych różnych podmiotów. Zasady ubezpieczeniowe, zaopatrzeniowe i opiekuńcze historycznie powstawały i rozwijały się niezależnie od siebie. W praktyce nie wystę- pują w wyodrębnionej czystej postaci, raczej przenikają się i uzupełniają, podlegają ciągłym modyfikacjom. Rozwiązania oparte na  zasadach ubezpieczeniowych, uzupełnione zasadami pomocy społecznej, zawarto w Zaleceniu MOP Nr 67 z 1944 r. dotyczącym zabezpieczenia dochodu. Z kolei Konwencja MOP Nr 102 dotycząca minimalnych norm zabezpieczenia społecznego z 1952 r. jest przykładem współczesnego rozumienia pojęcia zabezpieczenia społecz- nego, które de  facto w  systemach wielu państw odpowiada zakresowi przedmiotowemu ubezpieczenia społecznego, nie obejmuje bowiem pomocy społecznej. W późniejszych aktach prawa międzynarodowego jest ono ujmowane szerzej, ale bez pomocy społecznej4. Na podstawie analizy literatury przedmiotu można wyodrębnić zasady zabezpieczenia społecznego zalecenie MOP Nr 67 konwencja MOP Nr 102 następujące zasady zabezpieczenia społecznego. zasady ubezpieczeniowe fundusz ubezpieczeniowy składka na ubezpieczenie społeczne 1. Zasady ubezpieczeniowe Poniżej przedstawiono zasady ubezpieczeniowe. 1. Istnienie wspólnoty ubezpieczeniowej osób narażonych na podob- ne zdarzenia losowe (wspólnota ryzyka). Tworzony jest fundusz ubez- pieczeniowy ze składek opłacanych na ubezpieczenie przy zachowaniu zasady wzajemności składki i  świadczenia (otrzymuje się świadczenie za opłacanie składek). 2. Składka na  ubezpieczenie społeczne jest świadczeniem pienięż- nym o charakterze przymusowym, celowym, odpłatnym oraz bezzwrot- nym. Celowość oznacza obowiązek przeznaczenia funduszy pochodzą- cych ze  składek wyłącznie na  wypłatę świadczeń. Odpłatność znaczy, że istnieje związek między obowiązkiem uiszczenia składek a prawem 3 G. Uścińska, Świadczenia. 4 Building social protection, s. 1 i in. 14 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia... § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia… do  świadczeń, którego realizacja następuje w  razie zajścia ustalonych prawem ryzyk socjalnych. Jeżeli jednak zdarzenie/ryzyko nie zajdzie, składka nie podlega zwrotowi. Istota składki jest różnie rozpatrywana: w  kontekście ekonomicz- nym – koszty pracy, prawnym – jako należność publiczna, podatek czy opłata5. Składka jest przede wszystkim ceną gwarancji ubezpieczenio- wej, która polega na tym, że z tytułu jej opłacania w razie zajścia usta- lonego zdarzenia ubezpieczeniowego (ryzyka socjalnego) od instytucji, która ją pobrała, należne są świadczenia. Składka na ubezpieczenia spo- łeczne może być różnie ujęta. Może to być składka łączna na wszystkie rodzaje ubezpieczenia albo składka odrębnie ustalona dla poszczegól- nych ryzyk. Może być płacona tylko przez pracodawcę, tylko przez ubez- pieczonego albo wspólnie przez oba te podmioty. Do powszechnych rozwiązań należy zróżnicowanie składek według rodzaju ryzyka. Podstawowy katalog ryzyka socjalnego obejmuje ryzy- ko: choroby, starości, inwalidztwa, śmierci żywiciela, bezrobocia, wypad- ku przy pracy i choroby zawodowej. Wyodrębnia się także macierzyń- stwo i obciążenia rodzinne. 3. Objęcie ubezpieczeniem społecznym określonej kategorii osób, najczęściej pracowników. Chociaż w  tym zakresie nastąpiła ewolucja, bowiem nie jest to już jednorodna grupa pracowników, ale różne grupy zawodowe, aktywne ekonomicznie, a  także nieaktywne ekonomicznie, które w określonych sytuacjach są z mocy prawa objęte ubezpieczeniem społecznym. 4. Obowiązek objęcia ubezpieczeniem społecznym; daje to podstawę do utworzenia stabilnej finansowo wspólnoty i przede wszystkim zapo- biega skutkom braku indywidualnej przezorności ubezpieczonych lub zaniedbaniom pracodawcy. 5. Realizowanie ubezpieczenia społecznego przez specjalnie do tego celu utworzone instytucje publiczne  – państwowe lub pod nadzorem państwa o określonym stopniu autonomii i nienastawione na zysk, czę- sto zarządzane przez przedstawicieli pracodawców oraz przedstawicieli ubezpieczonych. 6. Podmiotowy charakter prawa do  świadczeń  – przysługuje ono w  razie wystąpienia zdarzenia objętego ubezpieczeniem, tzw.  ryzyka socjalnego (choroba, wypadek przy pracy, inwalidztwo i  inne), jeżeli spełnione są warunki nabycia prawa do świadczenia określone prawem 5 Zob.  A.  Wypych-Żywicka  (red.), System prawa ubezpieczeń społecznych. Tom I. Część ogólna, Warszawa 2020, s. 53–56. rodzaje ryzyka socjalnego zakres podmiotowy obowiązek objęcia ubezpieczeniem społecznym instytucje realizujące ubezpieczenie społeczne podmiotowy charakter prawa do świadczeń 15 (ustawą). Oznacza to, że świadczenie przysługuje z mocy prawa (forma- lizm prawa). W razie odmowy przyznania świadczenia przysługuje odwołanie. Postępowanie odwoławcze, w  tym sądowe, uregulowane jest obowią- zującymi przepisami. Wśród warunków nabycia prawa do świadczenia nie ocenia się, czy uprawniony ma środki utrzymania. Prawo to bowiem przysługuje z tytułu opłacania składek i spełniania warunków określo- nych prawem. Rodzaje świadczeń i zasady ich wymiaru ustalane są również w odpo- wiednich regulacjach prawnych6. 7. Przyjęcie, że ubezpieczenie społeczne ma pokryć szkodę majątko- wą spowodowaną utratą zarobku, tj. jego wysokość powinna być ustalo- na w zależności od wysokości zarobków, czyli że takie zasady wymiaru świadczeń powinny być ustalone odpowiednio do utraconych zarobków (od wysokości zarobków powinna być ustalona składka). 8. Wprowadzenie elementu socjalnego w zasadach wymiaru świad- czeń, przyjmując, że  ubezpieczenie społeczne ma służyć także celom ogólnospołecznym (w tym przypadku osobom o niższych zarobkach). Jest to odstępstwo od zasady wzajemności składki i świadczenia7. 2. Zasady prawa ubezpieczeń społecznych8 Do norm prawa ubezpieczeń społecznych można zaliczyć następują- ce zasady9: 1) powszechności, 2) przymusowości, 3) automatyzmu prawnego, 4) solidarności wspólnoty ryzyk, 5) wzajemności ubezpieczeniowej, 6) równego traktowania ubezpieczonych, 6 Ta cecha historycznie odróżniała ubezpieczenie społeczne od pomocy społecznej, w tym drugim przypadku bowiem przyznanie świadczenia, jego rodzaj i wysokość często było uzależniane od oceny właściwej instytucji, czy pomoc jest potrzebna. Na- stąpiła ewolucyjna zmiana, którą można ująć w syntetyczny sposób: uprawnienia do świadczeń ustalone są w sposób obiektywny w obowiązujących przepisach. 7 G. Uścińska, Świadczenia. 8 Zob. A. Wypych-Żywicka (red.), System prawa, s. 498 i n. 9 T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego – część ogólna, Warszawa 1994, s. 190; K.W. Baran (red.), Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2019, s. 733 i n.; I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2018. zasady określania wymiaru świadczeń element socjalny w zasadach wymiaru świadczeń zasady prawa ubezpieczeń społecznych 16 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia... § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia… 7) gwarancji wypłacalności świadczeń, 8) schematyzmu świadczeń, 9) formalizmu normatywnego. Z zasady powszechności, przymusowości i automatyzmu prawne- go wynika, że obowiązkowy zakres podmiotowy ubezpieczeń społecz- nych obejmuje wszystkie osoby aktywne zawodowo, a nawet nieaktywne automatycznie, bez względu na  ich wolę z  chwilą powstania tytułu do ubezpieczenia społecznego. W systemach ubezpieczenia społecznego występują jednak wyłącze- nia niektórych grup zawodowych z ich zakresu (np. funkcjonariusze). Zasada solidarności wspólnoty ryzyka, oprócz normy konstytutyw- nej wyrażonej w preambule konstytucji „obowiązek solidarności z inny- mi”, ma także wymiar społeczny polegający na  wzajemnej pomocy w sytuacjach narażenia na podobne niebezpieczeństwo. Taki wymiar solidarności oznacza również, że  osoby objęte sys- temem ubezpieczenia społecznego ponoszą ciężar własnej ochrony ubezpieczeniowej i  wspólnotowej. Z  faktu opłacania składki wynika- ją bowiem uprawnienia do  własnych świadczeń, ale także dla innych członków wspólnoty. Zasada równego traktowania wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, stan cywilny oraz stan rodzinny została wyrażona w art. 2a Syst Ub SpołU. Wymienio- ne kryteria nie są wyczerpujące, bowiem nadrzędną rolę mają konstytu- cyjne regulacje, w tym zasada równości (art. 32 Konstytucji RP), formu- łujące równość wszystkich wobec prawa i  zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny. Gwarancja wypłacalności wynika m.in. z art. 2 ust. 3 Syst Ub SpołU. Wypłacalność świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest gwarantowa- na przez państwo. Doprecyzowaniem tej zasady są przepisy o zaliczeniu dotacji z budżetu państwa do przychodów Funduszu Ubezpieczeń Spo- łecznych (FUS) (art. 52 ust. 1 pkt 8 Syst Ub SpołU). Takie umocowanie do  otrzymywania przez FUS dotacji z  budżetu państwa (art.  53 Syst Ub SpołU) oraz wypłata emerytur są gwarantowane przez państwo (art. 62 Syst Ub SpołU). Zasada schematyzmu świadczeń oznacza, że  są w  prawie ściśle określone sztywne zasady realizacji prawa do świadczeń. Nie ma tutaj mowy o uznaniowości. Formalizm normatywny, czyli ścisłość prawa ubezpieczeń społecz- nych stanowi ius strictum, z czego wywodzi się domniemanie pełności i zupełności regulacji prawnych oraz nakaz ich stosowania zgodnie z ich zasada powszechności, przymusowości i automatyzmu zasada solidarności i wspólnoty ryzyka zasada równego traktowania wszystkich ubezpieczonych gwarancja wypłacalności zasada schematyzmu świadczeń formalizm normatywny 17 oznaczeniem, czyli z literą prawa. Oznacza to, że przy ich stosowaniu nie sięga się do zasad współżycia społecznego czy klauzuli społeczno-gospo- darczego poszanowania prawa. Zasada formalizmu oznacza, że  wola stron stosunków prawnych ubezpieczeń społecznych uniemożliwia tym stronom na dowolne kształ- towanie warunków przyznawania świadczeń (nawet na korzyść ubezpie- czonego). Ten element prawa ubezpieczeń społecznych jest najczęściej narażony na krytykę przez uprawnionych, którzy, nie spełniając warun- ków nabycia prawa do świadczeń, oczekują, że dostaną świadczenie. 3. Zasady zaopatrzeniowe Do zasad zaopatrzeniowych można zaliczyć: 1) organizacyjne administrowanie systemem przez instytucje publicz- ne (są to jednostki administracji państwowej, samorządu lokalnego i inne o podobnym charakterze), 2) objęcie zakresem podmiotowym osób wyznaczonych prawem (np. funkcjonariusze publiczni), 3) udzielanie świadczeń według zasad przewidzianych prawem, 4) finansowanie z podatku, oparte na zasadach schematycznych świad- czeń, formalizmu normatywnego i gwarancji wypłacalności świad- czeń. 4. Zasady pomocy społecznej Do zasad pomocy społecznej można zaliczyć: 1) objęcie zasięgiem podmiotowym pomocy społecznej całej ludności kraju, a ściślej tych mieszkańców, którzy znajdują się w potrzebie, 2) uzależnienie przysługiwania świadczeń i ich rodzaj od indywidual- nych lub grupowych potrzeb, 3) finansowanie świadczeń ze środków publicznych podatników, 4) administrowanie systemem pomocy społecznej przez instytucje publiczne, przeważnie instytucje administracji państwowej i samo- rządowej. Niekiedy powoływane są specjalne instytucje do realiza- cji zadań pomocy społecznej; wykonują je także instytucje prywatne i osoby fizyczne. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nastąpiła zmiana zasad przy- znawania świadczeń przez właściwą instytucję; przyznawane są one po spełnieniu warunków określonych prawem. W wypadku nieprzyzna- zasady zaopatrzeniowe zasady pomocy społecznej 18 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia... § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia… nia świadczenia przysługuje prawo do odwołania się. W zdecydowany sposób ograniczono uznaniowość i dowolność w ich przyznawaniu. Reasumując, rola państwa polega na ustanawianiu, utrzymaniu i roz- woju systemu zabezpieczenia społecznego. Podkreślić trzeba znaczenie innych instytucji publicznych i prywatnych w wypełnianiu zadań zabez- pieczenia społecznego. III. Istota zabezpieczenia społecznego – świadczenia W definicjach zabezpieczenia społecznego podkreśla się, że  racją bytu i istotą systemu zabezpieczenia społecznego są świadczenia. Na podstawie dokonanej analizy można przyjąć, że istotą zabezpie- czenia społecznego10 jest system świadczeń pieniężnych i  rzeczowych, które mają na celu zapewnić obywatelom zaspokajanie potrzeb material- nych czy środków materialnych w sytuacjach negatywnych skutków zaj- ścia ryzyka socjalnego, powodujących straty lub szkodę. Pozostaje oczy- wiście do  rozstrzygnięcia problem, w  jakim stopniu świadczenia zabezpieczenia społecznego powinny kompensować powstałą szkodę lub stratę11. Warunki ich przyznania, przedmiot i zakres ochrony powinny być ustalone w  regulacjach prawnych (formalizm prawa ubezpieczeń spo- łecznych). System zabezpieczenia społecznego powinien mieć także ustalony zakres podmiotowy, czyli określone osoby objęte ochroną w przypadku danego świadczenia, oraz zakres przedmiotowy wyznacza- jący rodzaje świadczeń zaspokajające określone potrzeby. Przepisy prawne powinny także decydować o formach organizacyj- nych tego systemu i zasadach jego finansowania, w tym o udziale upraw- nionych w  opłacaniu składek na  poszczególne rodzaje świadczeń. Powinny ustalać podmioty zobowiązane do  finansowania systemu zabezpieczenia społecznego – w tym odpowiedzialność państwa i jego gwarancje finansowe – oraz innych podmiotów za jego funkcjonowanie. 10 G. Uścińska, Świadczenia. 11 Ibidem. istota zabezpieczenia społecznego, system świadczeń formalizm prawa ubezpieczeń społecznych formy organizacyjne i finansowe systemu ubezpieczeń społecznych 19 rozwój ubezpieczenia społecznego w okresie międzywojennym rola Międzynarodowej Organizacji Pracy zalecenie MOP Nr 67 IV. Rozwiązania ubezpieczeniowe przyjęte na początku XX wieku Znaczny rozwój ubezpieczenia społecznego w wielu krajach europej- skich i  pozaeuropejskich nastąpił w  okresie międzywojennym. Plan Beveridge’a z 1942 r. odegrał duże znaczenie w rozwoju idei zabezpiecze- nia społecznego, a także koordynacji świadczeń społecznych z ubezpie- czenia społecznego, pomocy społecznej i innych, w tym na rzecz rodzi- ny. Istotną rolę odegrały w tym zakresie organizacje międzynarodowe, zwłaszcza Międzynarodowa Organizacja Pracy12, a  w  szczególności Zalecenie Nr 67 dotyczące zabezpieczenia dochodu z 1944 r. i Zalecenie Nr 69 dotyczące opieki medycznej z 1944 r. przyjęte na forum tej organi- zacji. Przyjęcie powszechnego zakresu podmiotowego zalecanych rozwią- zań, na które składa się system obowiązkowego ubezpieczenia społecz- nego, uzupełniany opieką społeczną oraz opieką leczniczą obejmującą wszystkich członków społeczeństwa to cechy wyróżniające oba te doku- menty. Zgodnie z  zaleceniem Nr  67 systemy zabezpieczenia dochodu powinny zaspokajać określone potrzeby. Zapobiegać brakowi środków utrzymania przez zwracanie – do odpowiedniej wysokości – dochodów utraconych z powodu niezdolności do pracy (włączając podeszły wiek) lub niemożności wykonywania pracy przynoszącej dochód czy też z powodu śmierci żywiciela rodziny. W możliwie największym stopniu zabezpieczenie dochodów powin- no opierać się na obowiązkowym ubezpieczeniu społecznym, dzięki któ- remu osoby ubezpieczone spełniające określone warunki są uprawnio- ne do świadczeń wypłacanych według ustalonych zasad i w przypadkach określonych prawem. Innym osobom znajdującym się w potrzebie – a nie objętym obo- wiązkowym ubezpieczeniem społecznym należy zapewnić pomoc spo- łeczną w rozmiarze odpowiednim do danego przypadku. Zakres ryzyka podlegającego obowiązkowym ubezpieczeniom spo- łecznym powinien obejmować wszystkie przypadki, w  których ubez- pieczona osoba nie może zarabiać na swoje utrzymanie bądź z powodu niezdolności do  wykonywania pracy, bądź niemożności wykonywa- nia pracy przynoszącej dochód, bądź gdy umiera, osierocając rodzinę 12 Zob. G. Uścińska, Europejskie standardy zabezpieczenia społecznego a współ- czesne rozwiązania polskie, Warszawa 2005, s. 45 i n. 20 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia... § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia… pozostającą dotychczas na  jej utrzymaniu. Powinien również obejmo- wać niektóre przypadki występujące w tych okolicznościach, a miano- wicie sytuacje krytyczne związane z koniecznością ponoszenia nadzwy- czajnych wydatków przez osoby o ograniczonych dochodach, jeśli nie są one pokrywane w inny sposób. W przypadkach niezdolności do pracy oraz śmierci będącej wynikiem zatrudnienia należy zapewnić odszkodo- wanie. Rozwiązania zawarte w zaleceniu Nr 67 stały się podstawą wytycze- nia kierunków rozwoju zabezpieczenia społecznego w standardach Mię- dzynarodowej Organizacji Pracy, a także w ustawodawstwach i prakty- ce krajowej. W zaleceniu Nr 69 dotyczącym opieki medycznej określono ogólne zasady jej organizowania. Ustalono, że  zakres podmiotowy powinien obejmować wszystkich członków społeczności, niezależnie, czy mają dochód z pracy czy nie. Zawarto w nim również zasady udzielania opie- ki medycznej przez system ubezpieczenia społecznego albo gdy ta opie- ka jest świadczona przez państwową służbę opieki zdrowotnej. Zalecenie to  stanowi o  konieczności zachowania odpowiedniej jakości usług medycznych; reguluje kwestię finansowania służby medycznej (składki, podatki  – w  zależności od  formy organizacyjnej). Ustala także zasady kontroli i zarządzania służbą opieki zdrowotnej. zalecenie MOP Nr 69 V. Współczesne systemy – cechy podstawowe Według W.  Szuberta13 ubezpieczenie społeczne stanowi system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charak- terze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarze- nia losowe lub inne zrównane z nimi, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń, w  całości lub co  naj- mniej w poważnej mierze, na zbiorowość osób do nich uprawnionych. Ubezpieczenie jako instytucja prawna jest przejawem zbiorowej przezorności polegającej na organizowaniu się podmiotów zagrożonych tymi samymi zdarzeniami o charakterze losowym i gromadzeniu przez nich funduszy, aby następnie wypłacać z nich świadczenia tym, których dane zdarzenie rzeczywiście dotknęło. współczesne systemy cechy podstawowe systemu ubezpieczenia społecznego ubezpieczenie jako instytucja prawna 13 W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne: zarys systemu, Warszawa 1987. 21 prawo ubezpieczeń społecznych jako gałąź prawa zakres uregulowania prawnego systemu ubezpieczeń społecznych O włączeniu do ubezpieczenia społecznego decydują kryteria obiek- tywne związane z przynależnością do określonych grup społeczno-za- wodowych, a tylko w ograniczonym zakresie jest to indywidualna decy- zja osób wchodzących w ich skład. Objęcie ubezpieczeniem nie zależy zatem w zdecydowanej większości przypadków od woli ubezpieczonego ani też od decyzji pracodawcy (płatnika składek). W wyniku rozwoju historycznego przepisy regulujące tę instytucję stały się narzędziem realizacji polityki społecznej pozostającym w gestii organów państwa. Tradycyjnie przepisy regulujące stosunki ubezpie- czenia społecznego traktowane były jako część prawa pracy ze  wzglę- du na fakt, że dotyczyły one stosunków ściśle związanych ze stosunkiem pracy, będących niejako koniecznym jego następstwem. Z uwagi jednak na rozszerzenie zakresu ubezpieczenia społecznego na inne grupy zawo- dowe niż pracownicy, a także z powodu ilościowego wzrostu omawia- nych przepisów oraz ich dużego znaczenia społecznego i  spełnianych funkcji przepisy te są traktowane jako odrębna gałąź prawa bądź część szerszej całości prawa socjalnego (prawa zabezpieczenia społecznego). Można powiedzieć, że współczesny system ubezpieczenia społeczne- go charakteryzuje się tym, że jego przepisy regulują: – zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym, – kwestie organizacyjne i finansowe, w tym opłacanie składek, – zasady funkcjonowania funduszy ubezpieczeniowych i podmiotów odpowiedzialnych za ich działanie, – uprawnienia do świadczeń przysługujących w razie zajścia ryzyka (m.in. choroby, macierzyństwa, wypadku przy pracy i choroby zawo- dowej, starości, niezdolności do pracy, inwalidztwa, a także śmierci ubezpieczonego), – postępowanie w razie sporu. Określają także gwarancje państwa z  tytułu ich ustanowienia oraz odpowiedzialność za utrzymanie i rozwój. ryzyko jako przesłanka ochrony i inne sytuacje podlegające ochronie VI. Ryzyko jako przesłanka ochrony i inne sytuacje podlegające ochronie Ubezpieczenia społeczne pokrywają potrzeby wywołane przez zda- rzenia losowe, ale także inne zrównane zdarzenia. Pojęcie ryzyka zwią- zane jest z aspektem przedmiotowym systemu zabezpieczenia społecz- ryzyko socjalne – podstawowe cechy definicji 22 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia... § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia… nego. Jak podaje się w  literaturze przedmiotu14, ryzyko to  na  ogół niebezpieczeństwo (ryzyko potencjalne) o charakterze: 1) niezależnym od woli człowieka (niemożliwym do powstrzymania, choć dającym się ograniczyć np. przez prewencję ubezpieczeniową, rentową, rehabilitację kompleksową), 2) losowym (losowość w zakresie tego, kiedy wystąpi i kogo dotknie), 3) niepewnym (nie wiadomo, czy w ogóle wystąpi), 4) niekorzystnym (przynoszącym jakąś stratę czy szkodę), chociaż nie- koniecznie w każdym przypadku, np. ryzyka macierzyństwa, 5) przyszłym (pokrywa się skutki ryzyk, które przede wszystkim dopie- 6) prawnie wyodrębnionym ex post lub implicite, czyli mającym prawne ro wystąpią), umocowanie, 7) aktuarialnie obliczalnym co do przybliżonego czasu i częstotliwości wystąpień. W kontekście konstrukcji teoretycznej i  prawnej ryzyka należy się odnieść do  metody czy zasad ubezpieczeniowej ochrony prawnej. Jak podaje się w literaturze, jest ona oparta na konstrukcji wspólnoty ryzy- ka. Jej założeniem jest rozłożenie ryzyka i jego skutków na większe czy znaczne zbiorowości osób (ubezpieczonych, zamieszkujących czy oby- wateli). Przynależność do  takiej wspólnoty jest najczęściej przymusowa i  powszechna. Powoduje to, że  składkę opłacają członkowie wspólno- ty; może być na różnym poziomie (taniość ubezpieczeniowa). W zamian uzyskują odpowiednią ochronę ubezpieczeniową (efektywność ubezpie- czeniowa). Organizuje się także ochronę skutków zajścia ryzyka na zasa- dzie dobrowolności. Jest to  jednak rozwiązanie oparte na  obostrzeniu warunków objęcia nim (np.  dłuższego okresu opłacania składek czy wyższej wysokości). Powoduje to także, że w tego typu organizacjach występuje solidarne ponoszenie kosztów funkcjonowania ubezpieczeń społecznych (zasada solidaryzmu ubezpieczeniowego). Zapewnia się ochronę wszystkim objętym wspólnotą ryzyka, z tym że świadczenia przysługują tylko tym, u  których zaszły skutki negatywne ryzyka socjalnego (szkoda, strata). W  efekcie daje to  ochronę prawną wszystkim członkom, chociaż nie wiadomo, czy dane ryzyko socjalne ich dotknie i czy w ogóle będą korzy- stać z  tej ochrony prawnej. Brak takich rozwiązań powodowałoby, 14 K.W. Baran (red.), Prawo pracy, s. 733; K. Roszewska, Ryzyko niezdolności do pracy, Warszawa 2018, s. 25 i n. wspólnota ryzyka solidaryzm ubezpieczeniowy 23 że  liczne grupy społeczne byłyby pozbawione jakiejkolwiek ochrony bezpieczeństwa socjalnego15. Istnieje potrzeba ustalenia, jak w  regulacjach międzynarodowych i  europejskich uregulowana jest sprawa rodzajów ryzyka społecznego, a ściślej, jaki jest ich katalog i czego one dotyczą. Podstawowym aktem ustalającym katalog ryzyk jest zalecenie Nr 67 dotyczące zabezpieczenia dochodu z 1944 r.16, w którym wymieniono: 1) chorobę – to utrata zarobków spowodowana nieobecnością w pracy z powodu choroby lub wypadku – stwierdzonych medycznie – wyma- gających leczenia lub nadzoru medycznego; 2) macierzyństwo – utrata zarobków z powodu nieobecności w pracy w ustalonych okresach przed porodem i po porodzie; 3) inwalidztwo – niezdolność do podjęcia jakiejkolwiek przynoszącej istotne dochody pracy z powodu przewlekłego stanu wywołanego cho- robą lub obrażeniami albo z powodu utraty części ciała bądź narusze- nia jakiejś funkcji organizmu; 4) podeszły wiek – osiągnięcie określonego wieku, w którym osoby stają się zazwyczaj niezdolne do efektywnego wykonywania pracy, zwięk- szona jest zapadalność na choroby oraz inwalidztwo, występuje więk- sze prawdopodobieństwo dotknięcia bezrobociem; 5) śmierć żywiciela rodziny – utrata źródła utrzymania przez osoby, któ- re pozostawały na utrzymaniu osoby zmarłej; 6) bezrobocie – utrata zarobków spowodowana bezrobociem osoby ubezpieczonej, dotychczas zatrudnionej, zdolnej do podjęcia pracy w określonym zawodzie, poszukującej odpowiedniego zatrudnienia; 7) wydatki nadzwyczajne (zwiększone potrzeby) – ponoszone w wypad- ku choroby, macierzyństwa, inwalidztwa i śmierci, jeżeli nie są pokry- wane w inny sposób17; 15 K.W. Baran (red.), Prawo pracy, s. 710. 16 Zalecenie Nr 67 jest podstawą dalszych rozwiązań przyjętych w wielu krajach eu- ropejskich, a także aktach międzynarodowych; zob. G. Uścińska, Europejskie, s. 69 i n. 17 Zalecenie ustala szczegółowo, jaki zakres świadczeń powinien przysługiwać w związku ze zwiększonymi potrzebami; jest on następujący: 1) w okresie hospitalizacji matki mającej na utrzymaniu dzieci, jeśli jest ona ubezpie- czona lub jest żoną ubezpieczonego i nie otrzymuje żadnego świadczenia zamiast zarobków, należy zapewnić niezbędną pomoc domową lub wypłacić świadczenie umożliwiające wynajęcie takiej pomocy; 2) w związku z urodzeniem dziecka kobietom ubezpieczonym oraz żonom ubezpie- czonych powinna zostać wypłacona jednorazowa suma na pokrycie kosztów wy- prawki i podobnych wydatków; rodzaje ryzyka w regulacjach międzynarodowych i europejskich zalecenie MOP Nr 67 – ryzyka socjalne 24 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia... § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia… 8) obrażenia (kalectwo i choroby) wynikające z zatrudnienia – urazo- we uszkodzenie ciała lub choroba związana z wykonywaniem pracy, pod warunkiem że obrażenie nie było skutkiem poważnego i celowe- go wykroczenia ofiary, pociągającego za sobą częściową lub stałą nie- zdolność do pracy bądź śmierć18. W konwencji Nr 102 przyjęto koncepcję ryzyka, które związane jest z konkretnym świadczeniem. Na tej podstawie można ustalić, że kon- wencja ta obejmuje ryzyko: 1) choroby (świadczenia zdrowotne, w tym medyczne – część II, zasiłki chorobowe – część III) – ryzyko to ma złożony charakter, niejedno- rodny, przysługują świadczenia zdrowotne (rzeczowe) i pieniężne związane z utratą zarobku z powodu choroby; 2) bezrobocia (świadczenia w czasie bezrobocia – część IV) – utrata zarobków z powodu niemożności otrzymania odpowiedniego zatrud- nienia przez osobę (chronioną) zdolną do pracy i mogącą ją podjąć; 3) starości (świadczenia na starość – część V) – zapewnienie środków do życia po osiągnięciu ustalonego wieku, który nie powinien być wyż- szy niż 65 lat; 4) wypadku przy pracy i choroby zawodowej (świadczenia w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych – część VI) – ryzyko zło- żone, szeroko i precyzyjnie określone (szeroki katalog świadczeń); 5) konieczności utrzymania dzieci (świadczenia rodzinne – część VII) – wsparcie materialne i rzeczowe rodzin wychowujących dzieci; 6) macierzyństwa (świadczenia macierzyńskie – część VIII) – wsparcie materialne i świadczenia zdrowotne w związku z utratą zarobku w okresie ciąży, porodu, połogu i potrzeby opieki zdrowotnej w tych okresach; 3) osobom wymagającym stałej opieki, pobierającym świadczenie inwalidzkie lub emerytalne powinien być wypłacany specjalny dodatek; 4) w związku ze śmiercią osoby ubezpieczonej bądź śmiercią żony czy męża osoby ubezpieczonej albo dziecka pozostającego na utrzymaniu należy wypłacić jedno- razową sumę na pokrycie kosztów pogrzebu. 18 Zalecenie Nr 67 ustala także: 1) zakres ochrony, który powinien obejmować wypadki w drodze do pracy i z pracy, a także choroby zawodowe, 2) wykaz chorób zawodowych, 3) katalog świadczeń, który obejmuje świadczenia pieniężne, w tym odszkodowanie, a także świadczenia rzeczowe. To ryzyko jest w późniejszych aktach europejskich nazwane wypadkiem przy pracy i chorobą zawodową. konwencja MOP Nr 102 – ryzyka socjalne konwencja MOP Nr 102 – choroba konwencja MOP Nr 102 – bezrobocie konwencja MOP Nr 102 – starość konwencja MOP Nr 102 – wypadek przy pracy i choroba zawodowa konwencja MOP Nr 102 – konieczność utrzymania dzieci konwencja MOP Nr 102 – macierzyństwo 25 konwencja MOP Nr 102 – inwalidztwo konwencja MOP Nr 102 – śmierć żywiciela Rada Europy – ryzyka socjalne Unia Europejska – ryzyka socjalne 7) inwalidztwa (świadczenia w razie inwalidztwa – część IV) – niezdol- ność do wykonywania jakiejkolwiek działalności zawodowej w usta- lonym stopniu, jeżeli można przypuszczać, że będzie trwała, w związ- ku z czym następuje utrata zarobków; 8) śmierci żywiciela rodziny (świadczenia w razie śmierci żywiciela rodzi- ny – część IX) – utrata przez wdowę lub dzieci środków utrzymania z powodu śmierci żywiciela rodziny. Jeżeli chodzi o regulacje Rady Europy, to respektują one w tym zakre- sie konwencję Nr 102 i opierają swoje prawa na tej konwencji. Wyodręb- niają te same rodzaje ryzyka, które występują w konwencji Nr 102: cho- robę, bezrobocie, starość, wypadki przy pracy i  choroby zawodowe, odpowiedzialność za  utrzymanie dzieci, macierzyństwo, inwalidztwo, śmierć żywiciela rodziny. Jednak w  późniejszych aktach Rady Europy następuje istotne rozszerzenie koncepcji ochrony skutków wystąpienia ryzyka i innych sytuacji objętych ochroną oraz indywidualizacja prawa do zabezpieczenia społecznego19. W przepisach UE wyróżnia się następujące podejście do tego zagad- nienia. W  rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i  Rady (WE) Nr 883/2004 z 29.4.2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpie- czenia społecznego20 zakres przedmiotowy jest podobny do ustalonego w konwencji Nr 102. Obejmuje świadczenia uregulowane w ustawodaw- stwach państw członkowskich wymienione w art. 3 ust. 1 tego rozporzą- dzenia. Nie dokonuje się w  nim wprost enumeracji rodzajów ryzyka. Można tego dokonać na podstawie nazwy i rodzaju świadczenia ustalo- nego w  art.  3 ust.  1 oraz analizy orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE. Są to: choroba i macierzyństwo, inwalidztwo, starość, śmierć żywi- ciela, wypadki przy pracy i choroby zawodowe, bezrobocie, obciążenia rodzinne21. W wyniku ewolucji tych przepisów rozszerzono przedmiot 19 G. Uścińska, Social Rights in the Polish Social Security Scheme. The Scope of Individualisation, „Polityka Społeczna” 2010, wydanie w języku angielskim pt. „Indivi- dualisation of Social Rights. Social Rights: Individual or Derived?”, s. 34–40 oraz tejże, Individualisation of Social Rights – Concluding Remarks, „Polityka Społeczna” 2010, wydanie w języku angielskim pt. „Individualisation of Social Rights. Social Rights: In- dividual or Derived?”, s. 40. 20 Dz.Urz. UE L 166/1 z 30.4.2004. 21 Dokonuje się tego ustalenia na podstawie art. 3 ust. 1, zgodnie z którym rozpo- rządzenie stosuje się do wszystkich ustawodawstw odnoszących się do zabezpieczenia społecznego obejmującego: a) świadczenia z tytułu choroby (choroba), 26 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia... § 1. Geneza i rozwój zabezpieczenia… ochrony prawnej na  ojców, przyznając im uprawnienia do  świadczeń w okresie macierzyństwa. Należy dodać, że  nie oznacza to  ustanowienia nowego rodzaju ryzyka (ojcostwo), ale raczej włączenie do  przedmiotu ochrony praw- nej sytuacji zrównanej z macierzyństwem i przyznanie ojcu świadczeń, które się upodabniają do świadczeń macierzyńskich sensu stricto. Istot- ne uporządkowanie nastąpiło także w  zakresie świadczeń rodzinnych. Dotyczące ich regulacje zawarto w  jednym rozdziale („Świadczenia rodzinne”) z zaniechaniem dotychczasowego zróżnicowania na świad- czenia na rzecz dzieci osób aktywnych zawodowo i na rzecz dzieci pozo- stających na utrzymaniu emerytów lub rencistów oraz dla sierot. Pojęcie świadczeń rodzinnych (family benefits, prestations familiales), ustalone w art. 1 lit. z rozporządzenia Nr 883/2004, obejmuje wszelkie świadcze- nia rzeczowe lub pieniężne przeznaczone na pokrycie kosztów utrzyma- nia rodziny, z wyłączeniem alimentów oraz specjalnych zasiłków z tytułu urodzenia dziecka lub adopcji, wymienionych w załączniku I do rozpo- rządzenia. Nowym podejściem jest włączenie w zakres przedmiotowy omawia- nego rozporządzenia świadczeń przedemerytalnych (art. 3 ust. 1 lit. i). Dotychczas nie były one objęte koordynacją systemów zabezpiecze- nia społecznego. Uznano, że  świadczenia te powinny być objęte zasa- dą transferu, czyli przekazywania ich za granicę w związku z wyjazdem uprawnionego do innego państwa. Z przeprowadzonych ustaleń wynika, że w regulacjach UE zachodzą pewne modyfikacje w ustalonym dotychczas katalogu rodzajów ryzyka społecznego. Następuje istotne rozszerzenie ochrony na  inne sytuacje związane z macierzyństwem. Uwzględnia się także tendencje istniejące w  krajowych ustawodawstwach. Ta ostatnia uwaga dotyczy świadczeń b) świadczenia z tytułu macierzyństwa, zrównane świadczenia ojcowskie (w języku angielskim – maternity and equivalent paternity benefits, a w języku francuskim – les prestations de maternité et de paternité assimilées) (macierzyństwo), c) świadczenia z tytułu inwalidztwa (inwalidztwo), d) świadczenia emerytalne (starość), e) świadczenia dla osób pozostających przy życiu (śmierć żywiciela), f) świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i choroby zawodowej (wypadki przy pracy i choroby zawodowe), g) zasiłki pogrzebowe (śmierć), h) świadczenia w razie bezrobocia (bezrobocie), i) świadczenia przedemerytalne (ograniczenie lub zaprzestanie aktywności zawo- dowej w wieku przedemerytalnym), świadczenia rodzinne (obciążenia rodzinne). j) modyfikacje w regulacjach UE 27 ryzyko niesamodzielności przedemerytalnych i wyodrębnionego ryzyka ograniczenia lub zaprze- stania aktywności zawodowej w wieku przedemerytalnym, chociaż takie świadczenie nie występuje powszechnie w państwach europejskich. Na uwagę zasługuje także podział dotychczasowego niejednorodne- go ryzyka choroby, macierzyństwa oraz daleko idące rozszerzenie przed- miotu ochrony prawnej w  razie macierzyństwa, chociaż został on już dawno przyjęty w aktach Międzynarodowej Organizacji Pracy czy Rady Europy. Ryzyko choroby jest złożone, jego wystąpienie pociąga bowiem za sobą udzielenie świadczeń zdrowotnych (rzeczowych i usługowych), a w razie utraty zarobku – świadczeń pieniężnych. Z macierzyństwem również związane są określone rozwiązania. Z raportu Komisji Europejskiej oraz prac badawczych wynika, że w przyszłości trzeba będzie wyodrębnić nowe ryzyko niesamodziel- ności22. Z prowadzonych badań europejskich23 wynika także, że nie ma uniwersalnej definicji opieki długoterminowej (Long-term Care – LTC) w europejskim i międzynarodowym prawie. W badaniach porównaw- czych przyjmuje się m.in. definicję OECD. Analiza rozwiązań w krajach członkowskich Unii Europejskiej prowadzi do wniosku o rozbieżności w zakresie i sposobie charakteryzowania LTC. Niektóre państwa człon- kowskie nie posiadają prawnej definicji ryzyka społecznego związanego z  potrzebą opieki długoterminowej, świadczonej w  ramach systemu LTC. Jednak ryzyko to może zostać domyślnie zdefiniowane przez inne podmioty w  ramach innych ryzyk ustalonych w  prawie socjalnym (np. choroba, inwalidztwo, starość). 22 Coordination of Social Security System in Europe (2017), Directorate Proposal for Internal Policies, Policy Department Economic and Scientific Policy A, Study for the EMPL Committee, November, European Parliament, Brussels, http://www.europarl. europa.eu/RegData/etudes/STUD/2017/614185/ IPOL_STU(2017)614185_EN.pdf [do- stęp: 5.5.2018 r.]; Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Co- uncil Amending Regulation (EC) No 883/2004 on the coordination of social security systems and regulation (EC) No 987/2009 laying down the procedure for implementing Regulation (EC) No 883/2004, COM(2016) 815 final 2016/0397 (COD), Strasbourg, 13.12.2016 oraz Y. Jorens (ed.), B. Spiegel (ed.), J.-C. Fillon, G. Strban, Legal impact as- sessment for the revision of Regulation 883/2004 with regard to the coordination of long-term care benefits. Analytical Study 2012, raport przygotowany w ramach pro- jektu „Training and reporting on European Social Security”, koordynowanego przez Uniwersytet w Gandawie na zlecenie Komisji Europejskiej, Brussels 2015. 23 Y. Jorens (ed.) et. al., Legal impact… oraz uzasadnienie do zmiany rozporzą- dzenia Nr 883/2004, a także B. Schulte, New social risks: introduction, w: U. Becker, F. Pennings, T. Dijkhoff (eds.), International standard-setting and inovations in social security, Alphen aan den Rijn 2013 oraz D.E. Lach, Niesamodzielność jako ryzyko so- cjalne, Poznań 2018, s. 6 i n. 28 Rozdział I. Geneza oraz rozwój zabezpieczenia i ubezpieczenia...
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Prawo zabezpieczenia społecznego
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
160,65 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: