Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00787 013974 17188966 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Protokół dyplomatyczny, etykieta i zasady savoir-vivre u - ebook/pdf
Protokół dyplomatyczny, etykieta i zasady savoir-vivre u - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8092-234-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> poradniki
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Książka jest przeznaczona dla dyplomatów, pracowników administracji centralnej i samorządowej, biznesmenów i studentów. Może być przydatna także osobom zatrudnionym w działach współpracy międzynarodowej, często podróżującym za granicę oraz wszystkim tym, którzy chcą utrwalić swoją znajomość etykiety i dobrych manier oraz aspirują do miana kulturalnego i dobrze wychowanego Europejczyka.
W pierwszej części publikacji przybliżone zostały zagadnienia z zakresu protokołu dyplomatycznego i etykiety, w części drugiej reguły savoir-vivre u.
Szczegółowo omówione zostały takie zagadnienia, jak:
ewolucja dyplomacji i podstawowe pojęcia w niej stosowane,
wewnętrzne i zewnętrzne organy państwa i ich rola w stosunkach międzynarodowych,
zasada precedencji i jej następstwa,
przygotowanie wizyt na wysokim szczeblu oraz negocjowanie i podpisanie porozumień międzynarodowych,
podstawy organizacji uroczystości i ceremonii oficjalnych,
protokół dyplomatyczny w organizacjach międzynarodowych (ONZ, NATO, Unia Europejska, Rada Europy),
korespondencja dyplomatyczna (m.in. netykieta),
organizacja przyjęć i spotkań towarzyskich oraz etykieta w biznesie.

Książkę rekomenduje dr Luis Ritto, profesor emeritus i pracownik naukowy Międzynarodowej Szkoły Protokołu i Dyplomacji w Brukseli, były ambasador Unii Europejskiej w Watykanie i Zakonie Maltańskim oraz były stały przedstawiciel Unii Europejskiej w ONZ. Pisze on: W przypadku kraju o tak długiej historii i bogatej tradycji jak Polska bardzo ważne jest opisanie kwestii związanych z protokołem i etykietą. W książce w zrozumiały sposób przedstawiono tę tematykę w różnych aspektach, podając informacje przydatne zarówno w środowisku polskim, jak i międzynarodowym .
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

JOANNA MODRZYŃSKA PROTOKÓŁ DYPLOMATYCZNY, ETYKIETA I ZASADY SAVOIR-VIVRE’U wydanie II poszerzone Warszawa 2016 Recenzent I wydania Dr hab. Kazimierz Lankosz, prof. UJ Wydawca Kamila Dołęgowska-Narloch Redaktor prowadzący Janina Burek Opracowanie redakcyjne Iwona Pisiewicz Joanna Hołdys Korekta i łamanie Wydawnictwo JAK Projekt graficzny okładki Studio Kozak Zdjęcie wykorzystane na okładce © iStockphoto.com/Okea Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy prawo i własność. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2014, 2016 Wydanie II poszerzone ISBN 978-83-264-9715-5 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl Spis treści O autorce ............................................................................................................. 7 Przedmowa ........................................................................................................... 9 CZĘŚĆ PIERWSZA PROTOKÓŁ DYPLOMATYCZNY I ETYKIETA ........................................... 13 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia ................................................................... 15 Stosunki międzynarodowe a dyplomacja .................................................... 15 Umowy międzynarodowe regulujące stosunki dyplomatyczne i konsularne .......................................................................................... 23 Podstawowe pojęcia ...................................................................................... 29 Podstawowe instytucje .................................................................................. 34 Sprawowanie funkcji dyplomatycznych i konsularnych ............................. 41 2. Wewnętrzne i zewnętrzne organy o kompetencjach w stosunkach międzynarodowych ....................................................................................... 60 Głowa państwa .............................................................................................. 61 Premier i rząd ................................................................................................ 63 Parlament ....................................................................................................... 64 Ministerstwo Spraw Zagranicznych ............................................................ 65 Organy zewnętrzne państwa w stosunkach międzynarodowych ............... 72 3. Zasada precedencji i jej następstwa ............................................................ 75 Cel i różnice w sposobie stosowania zasady precedencji ........................... 76 Sposoby rozmieszczania uczestników spotkań o różnym charakterze ..... 83 Tytulatura ....................................................................................................... 86 4. Międzynarodowy i krajowy protokół dyplomatyczny ................................ 89 Przygotowanie wizyt na wysokim szczeblu ................................................. 89 Negocjowanie i podpisywanie porozumień międzynarodowych .............. 94 Języki .............................................................................................................. 95 6 Spis treści Tłumacze ....................................................................................................... 99 Relacje z mediami ......................................................................................... 100 Flaga i godło .................................................................................................. 101 5. Ważne osoby i uroczystości .......................................................................... 116 Prezydent ....................................................................................................... 116 Uroczystości i ceremonie, w których uczestniczą najważniejsze osoby w państwie ............................................................................................. 118 Żałoba narodowa .......................................................................................... 120 6. Protokół dyplomatyczny w organizacjach międzynarodowych ................ 126 Organizacja Narodów Zjednoczonych ........................................................ 127 Unia Europejska ........................................................................................... 131 Rada Europy ................................................................................................. 150 NATO ............................................................................................................ 152 7. Korespondencja dyplomatyczna .................................................................. 153 Podstawowe zasady korespondencji oficjalnej ........................................... 153 Rodzaje pism dyplomatycznych ................................................................... 155 Netykieta ....................................................................................................... 158 CZĘŚĆ DRUGA DOBRE MANIERY I SAVOIR-VIVRE ............................................................ 165 8. Organizacja przyjęć i spotkań towarzyskich .............................................. 167 Rodzaje spotkań, przyjęć i bankietów .........................................................1 67 Sposoby planowania i zapraszania na spotkania różnego typu ................ 171 Przygotowanie stołów i nakryć ..................................................................... 176 Zachowanie podczas spotkań towarzyskich ................................................ 200 Ubiór .............................................................................................................. 236 Pozostałe okazje ............................................................................................ 242 9. Etykieta w biznesie ....................................................................................... 248 Etykieta w biznesie na co dzień ...................................................................248 Różnice kulturowe – wybrane aspekty ........................................................251 Różnice kulturowe na przykładzie wybranych krajów ...............................255 Bibliografia ........................................................................................................... 281 Literatura ............................................................................................................. 283 Indeks ...................................................................................................................285 O autorce Joanna Modrzyńska jest absolwentką stosunków międzynarodowych na Wy- dziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Na tej samej uczelni uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Swoją karierę naukową związała z Wydziałem Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, który mieści się w jej rodzinnym Toruniu. Była stypendystką Fundacji im. Aleksandra von Humbolta dla Młodych Badaczy Naukowych na Uniwersytecie Ruprechta-Karola w Heidelbergu w Niemczech. Jej zainteresowania naukowe i dydaktyczne koncentrują się na różnorodnych aspektach funkcjonowania Unii Europejskiej, na tematyce związanej z protokołem dyplomatycznym i etykietą w biznesie oraz organizacją i funkcjonowaniem polskiej i zagranicznej służby dyplomatycznej. Jest autorką publikacji naukowych z zakresu funkcjonowania i polity- ki na rzecz rozwoju Unii Europejskiej oraz różnych aspektów stosowania protokołu dyplomatycznego. Umiejętności praktyczne doskonaliła podczas licznych szkoleń i spotkań seminaryjnych w International School of Protocol and Diplomacy w Brukseli, Minding Manners School w Londynie i Akademii Dyplomatycznej w Warszawie. Jest założycielką i głównym trenerem szkoły Art of Manners, gdzie dzieli się swoimi doświadczeniami z zakresu dobrych manier, stosowania zasad savoir-vivre’u w praktyce oraz organizacji spotkań oficjalnych i towarzyskich. Przedmowa Podstawowe zasady i normy regulujące stosunki pomiędzy plemionami, naro- dami i – ostatecznie – państwami są efektem wielowiekowej praktyki. Jednak dopiero zakończenie II wojny światowej przyniosło najbardziej spektakularne z dotychczasowych zmiany spowodowane m.in. gwałtownym wzrostem liczby państw i organizacji międzynarodowych, a co za tym idzie – intensyfikację relacji pomiędzy tymi podmiotami. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nastąpił niespotykany dotąd rozwój stosunków dyplomatycznych. Zamiast przeważających dotychczas stosunków bilateralnych podmioty stosunków międzynarodowych zaczęły preferować stosunki wielostronne. Na porząd- ku dziennym są tzw. spotkania na szczycie, w ramach wspólnych instytucji o charakterze parlamentarnym czy organów organizacji międzynarodowych. Zazwyczaj spotkaniom tym towarzyszą mniej lub bardziej oficjalne okazje (m.in. śniadania robocze, obiady zasiadane lub na stojąco czy też koncerty). W każdym z tych przypadków obowiązują specyficzne zasady dotyczące stroju czy zachowania przy stole, których znajomość jest obligatoryjna. Należy podkreślić fakt, że kwestie związane z szeroko pojętą dyplomacją, etykietą i ceremoniałem – ze względu na swoją długą historię – noszą znamiona wielowiekowej tradycji, dlatego przez niektórych mogą być postrzegane jako przestarzałe i nieprzystające do współczesnych wymagań. Otóż, nic bardziej mylnego. To właśnie owa tradycja sprawia, że dyplomacja, etykieta i ceremo- niał są czymś wyjątkowym, zaś znajomość reguł, które nimi rządzą, staje się cechą wyróżniającą osoby poszukiwane w relacjach międzyludzkich, zarówno w wymiarze służbowym, jak i publicznym czy prywatnym. Ze względu na często sygnalizowane wątpliwości warto podkreślić, że protokół dyplomatyczny nie jest – jak to się wielokrotnie mylnie uważa – zbiorem sztywnych i przypadkowych, często nieracjonalnych reguł. Bliższe zapoznanie się z zasadami rządzącymi protokołem dyplomatycznym i etykietą 10 Przedmowa sprawia, że stają się one logiczne i potrzebne, zaś sam protokół wydaje się czymś w rodzaju sztuki i zbiorem naturalnych odruchów zamiast dotychcza- sowej nauki „na pamięć”. Znajomość obowiązujących reguł pozwala na swo- bodne zachowanie w każdym towarzystwie i w każdych okolicznościach oraz ogranicza do minimum prawdopodobieństwo popełnienia faux pas1. Zasady protokołu dyplomatycznego nie służą tworzeniu barier między ludźmi czy narodami, wręcz przeciwnie – pozwalają unikać sytuacji niekomfortowych i kryzysowych, zapobiegać im oraz budować porozumienie mimo dzielących ludzi różnic kulturowych. Wbrew potocznemu wyobrażeniu protokół dyplomatyczny i dobre maniery nie są katalogiem zasad przyjętych dawno temu i trwających od tamtej pory w niezmienionej formie. Zmieniające się czasy i nowe okoliczności sprawiają, że zmianom podlegają również obowiązujące reguły. Dlatego ostatnią cechą, o którą można obecnie podejrzewać protokół dyplomatyczny i etykietę, jest brak elastyczności w odpowiedzi na wyzwania XXI wieku. Patrząc wstecz, moż- na wręcz stwierdzić, że każde nowe pokolenie tworzy własny kodeks dobrych manier, wykorzystując zasady wypracowane i udoskonalone przez przodków. Można sobie oczywiście zadać pytanie, czy współcześnie potrzebny jest kodeks dobrych manier. Dla wszystkich osób, które żyją w mniejszych czy większych wspólnotach, odpowiedź na to pytanie musi być twierdząca. Co- dzienne przestrzeganie ogólnie przyjętych norm zachowania sprawia, że ludzka koegzystencja staje się bardziej harmonijna i życzliwa. Warto zauważyć, że znajomość reguł protokołu dyplomatycznego nie tylko pozwala na uzyskanie pewności siebie wynikającej ze znajomości powszech- nie przyjętych zasad. To również kwestia posiadania określonych oczekiwań, czyli możliwość przewidzenia tego, jak zachowają się inni, i odpowiedniego reagowania na to zachowanie. Połączenie konkretnej wiedzy z uzasadnionymi oczekiwaniami wobec innych osób pozwala na uniknięcie różnego rodzaju sytuacji konfliktowych i zapewnienie maksymalnego komfortu wszystkim osobom w zróżnicowanych sytuacjach. Przestrzeganie reguł protokołu dyplomatycznego i etykiety to przede wszystkim dowód na okazywanie szacunku nie tylko najbliższym, krewnym 1 Gafa, nietakt (z fr. ‘fałszywy krok’) – oznacza nieświadomie popełniony błąd lub pogwałce- nie niepisanych reguł danej społeczności. Należy pamiętać, że różnice kulturowe są często źródłem nieporozumień w tej kwestii – to, co jest akceptowalne w jednym kręgu kulturowym, w innym może być uznane za niedopuszczalne. Przedmowa 11 i znajomym, ale również osobom spotykanym po raz pierwszy. Znajomość odpowiednich zasad pozwala na zachowywanie się we właściwy sposób, który zapewnia dobre samopoczucie innym osobom i sprawia, że nasza obecność jest tak bardzo pożądana na różnego rodzaju spotkaniach towarzyskich. Protokół dyplomatyczny, mimo że szczyci się wielowiekową tradycją, pod- lega – jak już wcześniej zostało wspomniane – ciągłym zmianom i adaptacjom do zmieniającej się rzeczywistości. Doskonałym przykładem ilustrującym to stwierdzenie jest Watykan, na którego tradycjonalizm składa się nie tylko jego historia jako państwa – podmiotu stosunków międzynarodowych, ale przede wszystkim tradycja papieża jako zwierzchnika Kościoła katolickiego. Często przytaczanym przykładem dowodzącym tego, że nawet protokół dyploma- tyczny Stolicy Apostolskiej „nadąża” za zmieniającymi się okolicznościami, jest wydarzenie, które miało miejsce podczas planowanej w Watykanie wizyty ówczesnej Pierwszej Damy Stanów Zjednoczonych Ameryki – żony prezydenta Johna F. Kennedy’ego. Wówczas to do amerykańskiego protokołu dyploma- tycznego zostało wystosowane zapytanie, w jaki sposób papież ma się zwracać do swojego gościa. Odpowiedź, która nadeszła, dawała trzy opcje do wyboru: „Madame la Présidente”, „Madam” lub „Mrs. Kennedy”. Kiedy jednak doszło do spotkania, papież Paweł VI z wyciągniętymi rękoma wykrzyknął: „Och, Jacqueline”, łamiąc tym samym przyjęte zasady, ale jednocześnie witając swojego gościa z niebywałą otwartością i sympatią2. Podręcznik, który właśnie oddaję do rąk Czytelnika, jest owocem mojego wieloletniego zainteresowania protokołem dyplomatycznym oraz efektem przy- gotowań do prowadzenia na różnym poziomie, w tym zwłaszcza akademickim, zajęć z przedmiotów takich jak: „Protokół i korespondencja dyplomatyczna”, „Protokół dyplomatyczny w Unii Europejskiej” czy „Protokół dyplomatyczny i dobre obyczaje we współczesnym świecie”. Na moje doświadczenie złożyły się również kursy i szkolenia odbyte w Akademii Dyplomatycznej Polskiego Instytutu Stosunków Międzynarodowych, International School of Protocol and Diplomacy w Brukseli czy szkole Minding Manners w Londynie. Z założenia niniejsza książka ma służyć jako podręcznik akademicki, chociaż jej podział na dwie części, z których pierwsza ma wymiar bardziej teoretyczny, zaś druga – praktyczny, pozwala na kierowanie jej także do dy- plomatów, członków administracji centralnej i samorządowej oraz studentów, 2 J.R. Wood, J. Serres, Diplomatic Ceremonial and Protocol. Principles, Procedures and Practices, Macmillan and Co Ltd., London 1970, s. XVI. 12 Przedmowa biznesmenów i innych osób zainteresowanych poznaniem czy utrwaleniem reguł ułatwiających codzienne poruszanie się w gąszczu i zawiłościach sto- sunków międzyludzkich, również w kontekście coraz częściej występujących różnic kulturowych. Dodatkowo może ona służyć pomocą osobom zatrud- nionym w działach współpracy międzynarodowej lub często wyjeżdżającym w zagraniczne podróże. W książce nie zbrakło także wskazówek dotyczących codziennego życia, co sprawia, że może ona znaleźć odbiorców właściwie wśród wszystkich, którzy chcą utrwalić swoją znajomość etykiety i dobrych manier oraz aspirować do miana kulturalnego i dobrze wychowanego Europejczyka. Autorka Część pierwsza Protokół dyplomatyczny i etykieta 1 Ewolucja i podstawowe pojęcia Stosunki międzynarodowe a dyplomacja Niezwykle trudno jest dziś wyznaczyć granicę i dokładnie wskazać, do jakiego momentu istniejące stosunki dotyczyły relacji pomiędzy plemionami i grupami ludzi, a od kiedy można je określić mianem międzynarodowych. Podobnie jest z dyplomacją, która początkowo służyła jako narzędzie wykorzystywane do budowania relacji między plemionami i grupami społecznymi, następnie naro- dami i państwami, zaś współcześnie wspomaga również procesy utrzymywania stosunków z (i pomiędzy) organizacjami międzynarodowymi. Dyplomacja, podobnie jak stosunki międzynarodowe, ewoluowała na przestrzeni wieków, przy okazji tworząc i udoskonalając protokół dyplomatyczny, aby z początkiem XIX wieku wytworzyć jego uniwersalne zasady, uznawane w wielu przypadkach przez większość uczestników stosunków międzynarodowych po dzień dzisiejszy. Protokół dyplomatyczny służy usystematyzowaniu i uporządkowaniu reguł stosowanych podczas różnego rodzaju spotkań czy rozmów według kryteriów maksymalnie obiektywnych i zrozumiałych dla wszystkich uczestników. O ile protokół jest zbiorem reguł skierowanych do państw i rządów oraz ich przed- stawicieli służących pomocą przy organizacji i podczas spotkań oficjalnych, a także tych mniej formalnych, o tyle nie należy zapominać, iż wykorzystuje on również zasady stosowane w codziennym życiu przez każdego człowieka (bez względu na to, czy świadomie, czy też nie). Jednym z elementów skła- dowych protokołu dyplomatycznego są dobre maniery, a te są niezbędnym elementem działań podejmowanych przez każdego człowieka w przeróżnych okolicznościach. 16 Część pierwsza. Protokół dyplomatyczny i etykieta Przykładowo, stosowana w protokole dyplomatycznym hierarchia oparta na obiektywnych kryteriach jest niczym innym jak próbą naśladowania zacho- wań pojawiających się nie tylko w świecie zwierząt, ale również w stosunkowo prymitywnych grupach społecznych, nie wspominając o każdym mniej lub bar- dziej zorganizowanym państwie. Ta podstawowa zasada dotycząca utrzymania pokojowych relacji i unikania zachowań mogących urazić drugą stronę ma swoje zastosowanie zarówno w codziennym życiu, jak i podczas utrzymywania szeroko pojętych stosunków międzynarodowych. Warto również zauważyć, że osoby cieszące się największym szacunkiem najczęściej zdobywają go poprzez swoje zachowanie adekwatne do okoliczności oraz niezwykłą uprzejmość (czyli stosowanie zasad etykiety i dobrego zachowania w praktyce). Warto w tym miejscu wspomnieć słowa nieżyjącego już prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Johna F. Kennedy’ego, który w czasach, gdy niewłaściwe i nieuprzejme zachowanie było jedną z metod powszechnie wykorzystywanych w stosunkach międzynarodowych (była to taktyka mająca na celu wyprowadzenie drugiej strony z równowagi oraz pokazanie swojej przewagi), powiedział, że „uprzej- mość nie jest słabością”1. Również Kanclerz Otto von Bismarck podkreślał, że „nawet w deklaracji wojny zasady kurtuazji muszą być przestrzegane”2. Im bardziej odległe czasy, tym trudniej doszukiwać się sformalizowanych oraz trwałych i powszechnie stosowanych narzędzi służących do utrzymywania stosunków dyplomatycznych. W starożytnej Grecji doraźnie, w zależności od potrzeb, z poselstwami wysyłani byli mówcy, oratorzy, filozofowie lub też mający duże doświadczenie życiowe starsi wiekiem mężczyźni. Wbrew obecnej praktyce, nie oczekiwano od nich zbierania informacji czy pisania raportów ze swoich podróży. Ich podstawowym zadaniem było wygłaszanie wspaniałych i imponujących przemówień oraz przekonywanie do swoich racji drugiej strony. Posiadane przez nich wykształcenie, doświadczenie oraz zdolności oratorskie zwiększały szanse na pozytywne załatwienie sprawy. Jednocześnie, ze względu na dojrzały wiek, ich ewentualna dłuższa nieobecność nie wpływała znacząco na drastyczne zmniejszenie możliwości obronnych danego państwa czy miasta. Na przykład w praktyce starożytnej Grecji wykształciły się dwa rodzaje posłów: heroldowie (gr. keriukes lub angeloi), posiadający atrybuty natury sakralnej, oraz posłowie o charakterze świeckim, często nazywani posłami politycznymi 1 J.R. Wood, J. Serres, Diplomatic Ceremonial and Protocol. Principles, Procedures and Practices, Macmillan and Co Ltd., London 1970, s. XV. 2 Ibidem. 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia 17 (gr. presbeis)3. Już w V w. p.n.e. kontakty między państwami-miastami greckimi były na tyle częste i rozwinięte, że można mówić o czymś na kształt regular- nego systemu dyplomatycznego. Dobrym przykładem ilustrującym stosowaną wówczas praktykę dyplomatyczną jest zwołana przez Spartę w 432 r. p.n.e. konferencja sprzymierzeńców, podczas której mieli oni stwierdzić, czy Ate- ny złamały warunki traktatowe i czy w związku z tym powinny ponieść karę w postaci wypowiedzenia wojny4. Warto zauważyć, że nawet mimo ostatecznej zgody na wypowiedzenie wojny Atenom, obecnej wówczas w Sparcie delegacji ateńskiej negocjującej warunki umowy handlowej pozwolono na pozostanie w mieście i dokończenie swojej misji, co świadczy o istnieniu rozwiniętych zasad dyplomacji, a nawet zaczątków stosowania immunitetów i przywilejów dyplomatycznych w praktyce. Warto również wspomnieć, że ówczesnym Gre- kom nieobca była np. instytucja arbitrażu w trakcie rozwiązywania sporów. Starożytnym Grekom zawdzięczać należy również pochodzenie słowa „dyplomacja”. Początkowo słowo diploum oznaczało ‘zginać, składać’ i wiązało się z nazwą wszelkich dokumentów podróży, które były wydawane w postaci drewnianych bądź metalowych tabliczek połączonych ze sobą w określony sposób i nazywanych diplomas (gr. diplóos ‘podwójny’). Później nazwa ta zo- stała rozciągnięta na wszystkie oficjalne dokumenty, zwłaszcza te dotyczące przemieszczania się, przywilejów i immunitetów czy negocjowania porozumień. Starożytnej Grecji zawdzięczamy także początki dyplomacji wielostron- nej (konferencyjnej). Do przykładów zaliczyć można zwołane w 432 r. p.n.e. spotkanie delegatów Związku Peloponeskiego czy w 338 r. p.n.e. – Kongresu Korynckiego5. O krok dalej poszli władcy starożytnego Rzymu, którzy powierzyli sprawo- wanie funkcji dyplomatycznych stałemu organowi. Było to kolegium fecjałów (łac. fetiales), liczące 20 kapłanów, którzy oprócz obowiązków religijnych w razie potrzeby wyruszali również z poselstwami dyplomatycznymi. W za- leżności od powierzonego zadania występowali oni pod różnymi nazwami: wysłańców (łac. legati), mówców (łac. oratores) lub zwiastunów (łac. nuntii). To właśnie starożytni Rzymianie rozwinęli i metodycznie uporządkowali podstawy systemu prawnego, czego przykładem jest np. podział na rodzaje 3 F. Przetacznik, Nietykalność osobista przedstawiciela dyplomatycznego, Państwowe Wydawnic- two Naukowe, Warszawa 1970, s. 25. 4 H. Nicolson, Diplomacy, Oxford University Press, London 1950, s. 21. 5 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, LexisNexis, Warszawa 2010, s. 22. 18 Część pierwsza. Protokół dyplomatyczny i etykieta obowiązującego prawa: ius civile (prawo obowiązujące obywateli rzymskich), ius gentium (prawo stosowane w relacjach pomiędzy obywatelami rzymskimi i obcokrajowcami) oraz ius naturale (znajdujące swoje zastosowanie wobec wszystkich ludzi)6. Rzymianom przypisuje się również wiele osiągnięć w za- kresie tworzenia teorii dyplomacji i opracowywania kwestii proceduralnych. Jednak, ze względu na dominujący status i charakter imperium, dopiero pod koniec cesarstwa Rzymianie zaczęli rozwijać sztukę negocjacji. Czasom starożytnym zawdzięczać należy również ewolucję przekonania o nietykalności posłów. Zasada ta, zanim została oparta na podstawach w postaci prawa pisanego, miała swoje zastosowanie w powszechnej praktyce i traktowaniu posłów jako osób podlegających specjalnej ochronie i znajdu- jących się pod opieką bóstw. W starożytnych Chinach posłowie byli nazywani „podróżującymi możnowładcami”, zaś zasada mówiąca o ich nietykalności była respektowana nie tylko w krajach, do których zostali wysłani, ale również w państwach trzecich (najczęściej tranzytowych). W starożytnych Indiach podstawowym zadaniem posłów było zapobieganie wojnom. Dodatkowym zabezpieczeniem na czas sprawowania funkcji związanych z pełnioną misją dyplomatyczną była praktyka nakazująca wysyłanie z poselstwem osób należą- cych do kasty kapłańskiej (przynależność do stanu kapłańskiego gwarantowała nietykalność). Z kolei w Asyrii i Babilonii zniewaga posłów była traktowana jako zniewaga władcy, do którego posłowie zostali wysyłani. W starożytnym Izraelu naruszenie nietykalności posłów było wystarczającym powodem do rozpoczęcia wojny (np. Dawid wypowiedział wojnę Ammonitom, zaś Herod surowo rozprawił się z Arabami)7. W starożytności zaczęto również tworzyć, a potem rozwijać podstawowe zasady korespondencji dyplomatycznej, która w zdecydowanej większości przypadków była prowadzona w języku greckim lub po łacinie. Wówczas to pojawiły się pierwsze stałe formułki czy też podział pism na poszczególne (wymagane w zależności od okoliczności) części. Często uważa się, że następna epoka – średniowiecze – nie sprzyjała rozwo- jowi stosunków dyplomatycznych. Pomijając arystokrację, duchowieństwo było jedyną grupą społeczną w większości mającą chociaż częściowe wykształcenie, w związku z czym to właśnie jemu przypadło w udziale utrzymywanie stosunków dyplomatycznych. Była to również przyczyna, dla której dominującym językiem 6 H. Nicolson, Diplomacy, op. cit., s. 23. 7 F. Przetacznik, Nietykalność osobista..., op. cit., s. 23–25. 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia 19 dyplomacji stała się łacina. Należy podkreślić też rzadko docenianą rolę, jaką średniowiecze odegrało w porządkowaniu i archiwizowaniu dokumentów. Średniowiecznej dynastii Karolingów zawdzięczać należy chociażby pocho- dzenie słowa „kanclerz” (żaden edykt królewski nie miał mocy obowiązującej, dopóki nie został parafowany przez kanclerza). Wzorując się na tych rozwiąza- niach, podobny system ustanowił Wilhelm Zdobywca w Anglii8. Warto również podkreślić rolę, jaką odegrało Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizantyńskie) w rozwijaniu ceremoniału towarzyszącego przyjmowaniu obcych poselstw9. To właśnie Bizancjum często (chociaż nie do końca słusznie) uznawane jest za jedyne średniowieczne miejsce, w którym kultywowane i rozwijane były osiąg- nięcia starożytności w zakresie protokołu i korespondencji dyplomatycznej. Ze względu na intensywnie rozwijające się stosunki dyplomatyczne, jak również rosnącą rywalizację pomiędzy władzą świecką i papiestwem, konieczne stało się ustalenie uniwersalnych sposobów regulujących kwestie pierwszeń- stwa. Za jedną z takich prób można uznać listę precedencji przedstawioną w 1504 r. przez papieża Juliusza II. Na pierwszym miejscu papież umieścił siebie, następnie cesarza oraz jego prawowitego następcę. Dalej wymienieni zostali królowie Francji oraz Hiszpanii, Aragonii i Portugalii. Następni w ko- lejności byli władcy Wielkiej Brytanii i Danii. W miarę upływu czasu lista była uzupełnienia (np. w 1516 r. przez kolejnego papieża Leona X), jednak wbrew zamierzeniom jej autorów nie zapobiegła ona nieporozumieniom. Jednym z najbardziej znanych była bójka na balu w Londynie, do którego to sporu doszło na tle ustalania pierwszeństwa pomiędzy ambasadorami Francji i Rosji, a który ostatecznie zakończył się późniejszym pojedynkiem10. Zdecydowanie bardziej eleganckie rozwiązanie konfliktu, mającego miej- sce w 1659 r., znaleźli ambasadorowie Francji i Hiszpanii, kiedy ich karety spotkały się w jednej z wąskich uliczek Hagi. Żaden z nich nie chciał ustąpić drugiemu. Dopiero w efekcie trzygodzinnej dyskusji przyjęte zostało rozwią- zanie satysfakcjonujące obie strony. Usunięto znajdujący się przy ulicy płot, kareta ambasadora Francji przejechała po dotychczasowym trakcie, zaś kareta ambasadora Hiszpanii – po uprzywilejowanej, prawej stronie11. 8 H. Nicolson, Diplomacy, op. cit., s. 27–28. 9 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne..., op. cit., s. 23. 10 H. Nicolson, Diplomacy, op. cit., s. 179. 11 Ch. Jönsson, M. Hell, Essence of Diplomacy, Palgrave Macmillan, Hampshire–London 2005, s. 55. 20 Część pierwsza. Protokół dyplomatyczny i etykieta Innym klasycznym przykładem walki o pierwszeństwo był przypadek szwedzkiego posła przybyłego do Londynu 30 września 1661 r. Ówczesnym zwyczajem przybycie do miasta nowego dyplomaty odbywało się z wielkimi honorami, zaś urzędujący w mieście przedstawiciele dyplomatyczni mieli obo- wiązek wyjechać i przywitać nowego przedstawiciela. Zarówno hiszpański, jak i francuski ambasador wysłali swoje karety. Jako pierwsza przybyła na miejsce kareta ambasadora Hiszpanii i to nią odjechał szwedzki poseł. Przedstawiciel Francji nie dał jednak za wygraną, dogonił odjeżdżającą karetę (co zostało poczytane za próbę zniewagi króla Hiszpanii), wywiązała się bójka, w trakcie której zginęła jedna osoba z francuskiej świty i odnotowano poważne straty materialne. Król Ludwik XIV poczuł się urażony tą zniewagą, w efekcie czego zagroził wypowiedzeniem wojny, jeśli nie doczeka się przeprosin i surowego ukarania hiszpańskiego ambasadora w Londynie. Tak też się stało. Mimo tych nieprzyjemnych wydarzeń perturbacje na tle pierwszeństwa pomiędzy amba- sadorami i innymi przedstawicielami nadal od czasu do czasu się zdarzały12. Podobna sytuacja wydarzyła się na dworze Karola V. Ambasador Wenecji zaproszony na uroczystość dworską, chcąc zapewnić należne swojemu krajowi miejsce, przybył bardzo wcześnie. Gdy pojawił się inny ambasador i próbował zająć wyższe miejsce, Wenecjanin usiłował mu w tym przeszkodzić. Incydentem zainteresował się Karol V, zalecając ambasadorowi Wenecji, aby ten ustąpił. Ten jednak oświadczył, że Jego Cesarska Mość może raczej ściąć mu głowę, niż polecić zejść z zajętego miejsca, bo jego śmierć wywołałaby stratę jedynie prywatnej osoby, natomiast ustąpienie należnej pozycji stanowiłoby obrazę dla całej Republiki Weneckiej i poniżyłoby wielkość męstwa, dzięki któremu wzniosła się ona ponad wszystkie inne rzeczpospolite13. Za prekursorów procesu tworzenia i rozwijania protokołu dyplomatycz- nego we współczesnym znaczeniu tego terminu uznaje się państwa włoskie i działania przez nie podejmowane już od XIII w. Był to okres ożywionych kontaktów handlowych i licznych podróży. W celu jeszcze lepszego rozwijania kontaktów państwa włoskie zaczęły regularnie wysyłać poselstwa na Bliski i Daleki Wschód oraz do Afryki, jak również ustanawiały przedstawicielstwa między sobą. Na początku były to przedstawicielstwa doraźne, które z czasem, w miarę potrzeb, częstokroć zamieniano w stałe. 12 H. Nicolson, Diplomacy, op. cit., s. 179–180. 13 E. Pietkiewicz, Anegdotki dyplomatyczne, CIM, Warszawa 1996, s. 10. 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia 21 W 1455 r. powstało – powszechnie uznawane za pierwsze stałe – przed- stawicielstwo księcia Mediolanu Francesco Sforzy w Genui. Pięć lat później, podążając za tym przykładem, książę Savony wysłał do Rzymu Eusebio Margaria, archidiakona Vercelli, aby ten był jego stałym reprezentantem. W 1496 r. Wenecja wysłała dwóch kupców jako swoich stałych przedstawicieli do Londynu. Kilka lat później stałe przedstawicielstwa państw-miast włoskich zaczęły funkcjonować w Paryżu oraz na dworze Karola V Habsburga. W 1519 r. pierwsi stali ambasadorowie brytyjscy zostali wysłani do Paryża. Niezwykle ważnym aktorem stosunków międzynarodowych, istotnym dla rozwoju stosunków i reguł dyplomatycznych, okazał się pierwszy premier Francji na dworze króla Ludwika XIII – kardynał Richelieu. Ugruntował on zwyczaj ustanawiania stałych przedstawicielstw zamiast dotychczasowych ad hoc. Był gorącym zwolennikiem „permanentnych negocjacji”. To podejście kontynuował jego następca, kardynał Mazarin, służący na dworze króla Lu- dwika XIV. Wówczas to Francja, poprzez rozbudowaną sieć przedstawicielstw dyplomatycznych, utrzymywała stosunki z wieloma krajami i zbudowała swoją wyjątkową pozycję na arenie międzynarodowej. Król Ludwik XIV był również pierwszym władcą, który powołał Departament do Spraw Cudzoziemskich, będący odpowiednikiem współczesnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W Rzeczpospolitej za czasów panowania dynastii Jagiellonów, kiedy to Polska była jednym z najważniejszych mocarstw europejskich, nastąpił rozkwit dyplomacji na niespotykaną skalę. Tylko w latach 1506–1530 Zygmunt Stary wysłał za granicę 148 poselstw tymczasowych. Z kolei za czasów Zygmunta Augusta dokonano daleko idących udoskonaleń w organizacji i technice służby zagranicznej (np. zaczęto stosować szyfr oraz uruchomiono pocztę konną na trasie Kraków–Wenecja)14. Jednakże ani sytuacja polityczna, ani obawa Polski przed mieszaniem się obcych mocarstw w jej wewnętrzne sprawy nie sprzyjały rozwojowi stałych misji dyplomatycznych. Państwo polskie niechętnie przyjmowało stałe poselstwa zagraniczne15, traktując je jako potencjalne miejsca prowadzenia działalności szpiegowskiej (należy jednak oddać sprawiedliwość: podejrzenia te często okazywały się prawdą). Z drugiej zaś strony, chroniczne pustki w królewskim skarbcu były ważnym argumentem przeciwko ustanawianiu stałych polskich 14 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne..., op. cit., s. 28. 15 Jako wyjątek potwierdzający regułę można traktować obecność stałego agenta króla Prus i nuncjuszy apostolskich w Polsce – zob. J. Sutor, Prawo dyplomatyczne..., op. cit., s. 28. 22 Część pierwsza. Protokół dyplomatyczny i etykieta poselstw za granicą. Uwarunkowania te doprowadziły w 1683 r. m.in. do pod- jęcia przez sejm decyzji o zakazie stałego pobytu obcych poselstw na dworze polskim16. Cechą charakterystyczną polskiej dyplomacji okresu Rzeczpospolitej Obojga Narodów, o której warto wspomnieć, było stawianie na czele poselstwa co najmniej dwóch osób, po jednej z Polski i Litwy, co z jednej strony miało sprzyjać kontroli i zabezpieczać właściwy przebieg misji, z drugiej – w wielu przypadkach było podstawową przyczyną niemocy decyzyjnej, a co za tym idzie – fiaska całego przedsięwzięcia. Wiele problemów nastręczał również sam sposób powoływania posłów, ze względu na podział kompetencji po- między króla i zwoływane sejmy. W obliczu tej sytuacji Polska zaadaptowała rozwiązanie dzielące szefów misji na dwie kategorie: „posłów wielkich” (łac. legati maiores) powoływanych przez sejm i „posłów mniejszych” (łac. legati minores) powoływanych przez króla. W Polsce proces budowania zawodowej służby dyplomatycznej rozpoczął się dopiero w okresie, kiedy kraje ościenne dysponowały już dobrze przygo- towaną, rozbudowaną i doświadczoną dyplomacją. W 1764 r., za panowania Stanisława Augusta, powołany został specjalny gabinet do kierowania sprawami zagranicznymi, zaś dwa lata później, w 1766 r., sejm uchwalił budżet mający na celu m.in. finansowanie wysłania stałych przedstawicielstw dyplomatycz- nych. W 1775 r. powstał Departament Interesów Cudzoziemskich, który po zniesieniu Rady Nieustającej, decyzją Sejmu Czteroletniego w 1788 r., został przemianowany na Deputację ds. Zagranicznych. Rozbiory Polski pod koniec XVIII w. zahamowały rozpoczęty dopiero proces tworzenia nie tylko stałej służby dyplomatycznej, ale również podstaw polskiego protokołu dyplomatycznego (wcześniejszy brak stałych przedstawicielstw nie sprzyjał jego budowaniu). Dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojen- nego, wraz z odbudową instytucji państwowych, w tym służby dyplomatycznej, został stworzony polski protokół dyplomatyczny. Jego opracowanie zostało powierzone dwójce doświadczonych i wytrawnych dyplomatów: Stefanowi hr. Przeździeckiemu (do czasu uzyskania niepodległości przez Polskę służył on na dworze rosyjskim) oraz Karolowi Bertoniemu (wcześniej służył on na dworze austro-węgierskim). Dlatego też zasady protokolarne obowiązujące w II Rzeczpospolitej były odzwierciedleniem reguł mających zastosowanie na 16 Ibidem, s. 28. 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia 23 dworze petersburskim i wiedeńskim, które z kolei wzorowały się w dużym stop- niu na protokole francuskim (stąd też m.in. po dziś dzień językiem oficjalnym polskiej dyplomacji jest właśnie język francuski). Efektem tych doświadczeń, wzbogaconych o elementy polskiej tradycji narodowej, było dzieło Przepisy protokolarne, etykietalne i ceremonialne Rzeczypospolitej. Odzyskanie niepodległości po 1945 r. nie sprzyjało niestety rozwijaniu pol- skiego protokołu dyplomatycznego. Brak potrzeb w tym zakresie spowodował, że w dużej mierze okrojone zostały jego funkcje ceremonialne, zaś rozbudo- wane i szczegółowo opisane w okresie międzywojennym zasady protokolarne uległy ograniczeniu do niezbędnego minimum. Umowy międzynarodowe regulujące stosunki dyplomatyczne i konsularne Jak już wcześniej zostało wspomniane, w miarę rozwoju stosunków dyploma- tycznych przedstawiciele wysyłani z misją dyplomatyczną nosili różnorodne nazwy, różne też były ich kompetencje. Najczęściej stosowane wówczas na- zwy to: legaci, nuncjusze, ambasadorowie, komisarze, prokuratorzy i agenci. Jednak bez względu na nazwę wykształciły się (w drodze funkcjonalnej) dwie podstawowe grupy przedstawicieli dyplomatycznych: osoby reprezentujące głowy państw oraz delegaci niższej rangi. Pierwsza grupa była zobowiązana do permanentnego okazywania wielkości i siły suwerena wysyłającego, jej kontakty ograniczone były tylko do osób szlachetnie urodzonych, zaś utrzymanie nie- zwykle kosztowne. Z kolei przedstawiciele niższej rangi często stanowili tańsze źródła informacji, jednakże byli przy tym bardziej narażeni na przekupstwo, a co za tym idzie – wielokrotnie stawali się mniej wiarygodni. Brak ujednolicenia stosowanej terminologii i nazewnictwa oraz podziału kompetencji poszczególnych przedstawicieli, jak też zróżnicowane podejście do stosowania chociażby zasady pierwszeństwa, doprowadziły do sytuacji, w której bardzo trudno było zaplanować jakiekolwiek spotkanie z udziałem większej liczby osób. Doskonałą okazją do uregulowania tej kwestii okazał się w 1815 r. Kongres Wiedeński i towarzyszące mu spotkania oficjalne, towarzy- skie oraz bankiety i przyjęcia. Ze względu na dużą liczbę koronowanych głów i arystokracji, w celu uniknięcia pomyłek i nieporozumień, po raz pierwszy w historii na tak ogromną skalę spisano przybyłe osoby według oficjalnej ko- lejności. Kolejność ta była uwzględniana podczas wszystkich spotkań w ramach 24 Część pierwsza. Protokół dyplomatyczny i etykieta Kongresu, a następnie wykorzystywana jako jedno z podstawowych narzędzi stosunków międzynarodowych przy ustalaniu precedencji osób biorących udział w różnego rodzaju spotkaniach. Bez wątpienia za najważniejszą kwestię w zakresie protokołu dyploma- tycznego, którą udało się ustalić podczas Kongresu, należy uznać ustalenie kolejności klas szefów misji dyplomatycznych oraz kolejności w obrębie tych klas. Szefowie misji dyplomatycznych zostali podzieleni na cztery klasy: • I: ambasadorowie, legaci i nuncjusze, • II: posłowie nadzwyczajni i ministrowie pełnomocni, • III: ministrowie-rezydenci17, • IV: chargés d’affaires18. Dodatkowo ustalono, że pierwszeństwo w każdej klasie ma się opierać nie na dotychczasowym dość kontrowersyjnym kryterium znaczenia i wielkości suwerena, który był reprezentowany (decydującymi przesłankami były: tytuł, więzi pokrewieństwa, pozycja władcy, przynależność do sojuszów politycznych itd.), lecz na bardziej obiektywnej zasadzie pierwszeństwa na podstawie daty rozpoczęcia pełnienia funkcji w danym państwie (akredytacji). Znamienne jest, że konieczność uporządkowania precedencji klas oraz kolejności w ich obrębie wynikała z coraz większej liczby stałych przedstawicieli dyplomatycznych wysyłanych i przyjmowanych przez poszczególne państwa. Przez długi czas ambasadorowie wysyłani byli tylko do nielicznych państw, z którymi utrzymywano wyjątkowe relacje lub też takich, które chciano w ten sposób uhonorować. Na początku panowania królowej Wiktorii brytyjscy ambasadorowie byli akredytowani tylko na trzech dworach: w Paryżu, Sankt Petersburgu oraz w Konstantynopolu. Dopiero z czasem – a był to proces stosunkowo długotrwały – kolejne stolice zyskiwały przedstawicieli brytyjskich w randze ambasadora19. Podobny proces dotyczył też innych państw. Należy podkreślić, że od czasu usystematyzowania i uporządkowania klas szefów misji dyplomatycznych każde „przejście” w stosunkach bilateralnych 17 III klasa ministrów-rezydentów została wprowadzona w 1818 r. na Kongresie Akwizgrańskim, jednak nie przyjęła się ona w praktyce dyplomatycznej. 18 H. Nicolson, Diplomacy, op. cit., s. 32. 19 Wiedeń – 1860 r., Berlin – 1862 r., Rzym – 1876 r., Madryt – 1887 r., Waszyngton – 1893 r., Tokio – 1905 r., Bruksela – 1919 r., Rio de Janeiro – 1919 r., Lizbona – 1924 r., Buenos Aires – 1927 r., Warszawa – 1929 r., zob. H. Nicolson, Diplomacy, op. cit., s. 182. 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia 25 o klasę wyżej lub niżej traktowane jest jako odzwierciedlenie aktualnie panu- jących tendencji w relacjach pomiędzy zainteresowanymi krajami (odpowied- nio polepszenie bądź też pogorszenie tych relacji). Zmiana klasy szefa misji dyplomatycznej może również stanowić dowód na zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności, które uniemożliwiają prowadzenie tych relacji na dotychczaso- wym poziomie. Przykładem takiej sytuacji jest przypadek zmiany francuskiego ambasadora w Rzymie w okresie, kiedy Mussolini po zajęciu Abisynii uznał króla Włoch Wiktora Emanuela III za cesarza Etiopii. Tytuł ten nie był jed- nak uznawany przez większość państw. Wystawienie listów akredytacyjnych dla nowego ambasadora Francji, w których król Włoch tytułowany byłby cesarzem Etiopii, stanowiłoby oficjalne uznanie zaistniałej sytuacji. Z kolei brak tego tytułu od razu dyskredytowałby listy uwierzytelniające, a tym samym kandydata na nowego ambasadora. Z powodu braku satysfakcjonującego rozwiązania Francja zdecydowała się na wysłanie swojego przedstawiciela w randze chargé d’affaires20. Warto również podkreślić, że zgon monarchy bądź też szefa państwa nie wpływa w żaden sposób na ważność dotychczasowych listów uwierzytelniających. Istnieje jednak zasada, że w możliwie najkrótszym terminie wręczane są nowe listy uwierzytelniające podpisane przez następną głowę państwa. Wydarzenie to jednak nie ma już tak uroczystego charakteru jak w przypadku wręczania listów uwierzytelniających w momencie objęcia nowej placówki, a stanowi jedynie dopełnienie formalności21. Sytuacja jest nieco inna w przypadku zmian o charakterze rewolucyjnym. Nie ma, co prawda, żadnej ogólnie przyjętej reguły w takich przypadkach, praktyka pokazuje jednak, że zazwyczaj kraje wysyłające czekają na częś- ciowe przynajmniej ustabilizowanie sytuacji w państwie przyjmującym oraz ustanowienie podstawowych zrębów instytucjonalnych i administracyjnych gwarantujących sprawne działanie nowych władz. Ewentualnym rozwiązaniem jest obniżenie rangi stosunków dyplomatycznych do czasu unormowania sy- tuacji. W niektórych przypadkach państwa dokonują uznania danego kraju dwuetapowo: dopiero po uznaniu de facto następuje uznanie de iure. Warto zauważyć, że w ogólnym zarysie postanowienia dotyczące pierwszeń- stwa w stosunkach międzynarodowych, które zostały ustanowione na Kongresie Wiedeńskim, przetrwały do dziś, zaś dokonane zmiany miały w większości 20 Ibidem, s. 189–190. 21 Ibidem, s. 190. 26 Część pierwsza. Protokół dyplomatyczny i etykieta przypadków charakter porządkujący i nie wpłynęły w dużym stopniu na sposób pojmowania czy stosowania zasady pierwszeństwa. Zmiany, o których warto wspomnieć, zostały uzgodnione przez społecz- ność międzynarodową i umieszczone w Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych podpisanej 18 kwietnia 1961 r. Najważniejsze poprawki dotyczyły szefów misji dyplomatycznych, którzy od tej pory dzielą się według następujących klas: • I: ambasadorowie, nuncjusze22 oraz inni szefowie misji dyplomatycznych w równej randze akredytowani przy głowach państw, • II: posłowie, ministrowie oraz internuncjusze23 akredytowani przy głowach państw, • III: chargés d’affaires24 przy Ministrze Spraw Zagranicznych. Utrzymano w mocy zasadę, według której pierwszeństwo w obrębie klas uzależnione jest od daty (a jeśli zajdzie taka potrzeba – również godziny) 22 Nuncjusz apostolski (wł. nunzio apostolico) – legat papieski pełniący funkcję szefa stałej misji dyplomatycznej pierwszej klasy i jednocześnie przedstawiciel dyplomatyczny papieża jako głowy Kościoła rzymskokatolickiego w państwie, z którym Stolica Apostolska utrzymuje stosunki dyplomatyczne. Ranga nuncjusza odpowiada randze ambasadora, zaś w krajach tradycyjnie uznawanych za katolickie, m.in. w Polsce, nuncjusz jest zwyczajowo dziekanem korpusu dyplomatycznego. Zgodnie z prawem kanonicznym, nuncjusz i jego siedziba (nuncjatura apostolska) wyjęci są spod władzy biskupów swojego poselstwa. Nuncjusz ma jednak prawo sprawować funkcje liturgiczne we wszystkich kościołach swojego poselstwa. Do zadań kanonicznych nuncjusza należy m.in. przedstawianie papieżowi kandydatów na biskupów oraz gromadzenie informacji na ich temat. W chwili rezygnacji bądź śmierci papieża sprawującego aktualnie swoje funkcje, w przeciwieństwie do innych urzędów Stolicy Apostolskiej, poselstwo nuncjusza nie wygasa. 23 Internuncjusz apostolski (wł. internunzio apostolico) – szef stałej misji dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej drugiej klasy, a jednocześnie przedstawiciel dyplomatyczny papieża jako głowy Kościoła rzymskokatolickiego w państwie, z którym Stolica Apostolska utrzymuje stosunki dyplomatyczne. Klasa ta obecnie przestała być stosowana w praktyce Stolicy Apostolskiej, co wiąże się z zanikiem obsadzania misji dyplomatycznych szefami w drugiej klasie. 24 Wyróżniamy dwie kategorie chargé d’affaires: en pied (en titre ‘tytularny’) i ad (per) interim. Chargé d’affaires en pied to stały szef misji dyplomatycznej trzeciej klasy. Natomiast chargé d’affaires ad interim odnosi się do tymczasowego szefa misji dyplomatycznej (najczęściej jest nim najwyższy rangą pracownik misji dyplomatycznej), który zostaje mianowany na czas nieobecności stałego szefa misji (np. w trakcie jego urlopu lub w czasie choroby) bądź też sprawuje swoją funkcję w czasie pomiędzy wyjazdem dotychczasowego ambasadora a przyby- ciem jego następcy. Według precedencji, chargé d’affaires tytularny ma zawsze pierwszeństwo przed tymczasowym. 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia 27 złożenia listów uwierzytelniających. Art. 14 Konwencji wiedeńskiej o stosun- kach dyplomatycznych zastrzega, że poza koniecznością wynikającą z zasady precedencji, żadne inne rozróżnienie i klasyfikacja poszczególnych klas szefów misji dyplomatycznych nie mogą być czynione. Warto podkreślić, że w przeciwieństwie do czasów współczesnych, w któ- rych nie dyskryminuje się dyplomatów niższej rangi, dawniej różnice pomiędzy poszczególnymi klasami szefów misji dyplomatycznych były o wiele bardziej podkreślane i eksponowane przy każdej nadarzającej się okazji. I tak amba- sadorowie mogli prosić o audiencję u głowy państwa, zaś posłowie byli takiej możliwości pozbawieni. W czasie składania listów uwierzytelniających przez ambasadora uroczystość odbywała się przy dźwiękach hymnu narodowego państwa wysyłającego, zaś poseł musiał się zadowolić werblami. W czasie wizyty ambasadora otwierano oba skrzydła drzwi sali, w czasie wizyty posła – tylko jedno. Ambasadorów zapraszano na różnego rodzaju spotkania z żonami, zaś posłów – bez żon. Cesarz Franciszek Józef posunął się nawet do tego, że rękę podawał tylko ambasadorom i posłom, zaś dyplomaci niższej rangi takiego zaszczytu nie dostępowali. Z kolei austriacki hrabia Kalnoky podawał całą dłoń tylko ambasadorom, posłom tylko cztery palce, zaś pozostali ambasadorowie musieli się zadowolić trzema palcami. Na kanwie tych historii zrodziła się nawet w środowisku dyplomatycznym następująca anegdota: Po przyjęciu dla szefów placówek dyplomatycznych wywoływano ich ekwipaże, mówiąc: samo- chód Jego Ekscelencji nuncjusza apostolskiego, samochód Jego Ekscelencji ambasadora niemieckiego, wóz posła belgijskiego, kapelusz i parasol posła serbskiego25. Należy podkreślić, że harmonogram ceremonii wręczania listów uwierzy- telniających odzwierciedla zazwyczaj kolejność faktycznego czasu przybycia do kraju przyjmującego, chociaż od tej zasady istnieje w praktyce kilka wyjąt- ków. Poniżej szerzej omówiony zostanie przypadek nuncjuszy apostolskich, którzy w krajach uznawanych za tradycyjnie katolickie stają na czele korpusu dyplomatycznego bez względu na moment przybycia i złożenia listów uwie- rzytelniających. Z kolei np. w Wielkiej Brytanii precedencja jest uzależniona od momentu dostarczenia kopii listów uwierzytelniających głowie państwa. Co prawda, zgodnie z praktyką międzynarodową harmonogramy ceremonii wręczania listów uwierzytelniających są zwykle układane według kolejności ich dostarczenia głowie państwa albo MSZ, niemniej jednak w przypadku 25 E. Pietkiewicz, Anegdotki..., op. cit., s. 3–6. 28 Część pierwsza. Protokół dyplomatyczny i etykieta niepokrycia się tych kolejności pierwszeństwo na liście protokołu dyploma- tycznego może się nieznacznie różnić od kolejności faktycznego wręczenia listów uwierzytelniających. W latach 1964–1994 Stolica Apostolska obok tytułu nuncjusza posługiwała się również tytułem pronuncjusza. Pronuncjusze byli szefami misji dyploma- tycznych Stolicy Apostolskiej w pierwszej klasie wysyłanymi tylko do tych państw, które nie były uważane za kraje tradycyjnie katolickie i nie uznawały automatycznego pierwszeństwa przedstawiciela Watykanu – nie stawał się on z urzędu dziekanem korpusu dyplomatycznego. Pronuncjusz mógł zostać dziekanem korpusu tylko na ogólnych zasadach pierwszeństwa obowiązujących w korpusie (pierwszeństwo klas i moment akredytacji w kraju przyjmującym). Tytuł pronuncjusza był używany przez Stolicę Apostolską w celu zaakcento- wania zróżnicowanych relacji z państwami przyjmującymi. Był to również efekt wyjścia z użycia tytułu internuncjusza. Obecnie Watykan nie używa już tytułu pronuncjusza, dlatego na czele nuncjatur stoją nuncjusze apostolscy, bez względu na dominującą religię i zwyczaje panujące w kraju przyjmującym. Przypadek Watykanu jest wyjątkowy, ponieważ w relacjach międzynaro- dowych Watykan traktowany jest jako suwerenny i niepodległy kraj, któremu przysługują takie same prawa i obowiązki jak innym podmiotom państwowym stosunków międzynarodowych. Dodatkowo – przede wszystkim w krajach uznawanych tradycyjnie za katolickie – Stolica Apostolska pełni funkcje zwią- zane ze sprawowaniem przewodnictwa nad wiernymi (obywatelami danego kraju) w sensie duchowym, co wymaga ścisłej współpracy z duchowieństwem poszczególnych państw26. Ze względu na tę dualistyczną naturę Watykanu wysyłane przez niego misje dyplomatyczne charakteryzują się specyficzną formą. Istnieją trzy naj- 26 Mimo że nazwy te są często stosowane zamiennie, w sensie prawnym należy je rozróżnić. Watykan, Państwo Miasta Watykańskiego (wł. Città del Vaticano, Stato della Città del Vaticano, łac. Status Civitatis Vaticanæ) to miasto-państwo europejskie stanowiące enklawę w stolicy Włoch – Rzymie, które zostało utworzone na podstawie układów laterańskich z 11 lutego 1929 r. Stanowi ono najmniejsze państwo świata pod względem powierzchni. Z kolei jako Stolica Apostolska (ang. Holly See, fr. Saint-Siége, łac. Sedes Apostolica, Apostolicae Sedi, Sancta Sedes) jest siedzibą najwyższych władz Kościoła katolickiego i miejscem rezydencji papieża. Watykan jest połączony unią personalną i funkcjonalną ze Stolicą Apostolską. Stolica Apostolska stanowi zarówno zwierzchni organ Kościoła katolickiego, jak i podmiot prawa międzynarodowego, którego działalność opiera się na uznaniu duchowego zwierzchnictwa papieża jako głowy Kościoła katolickiego. 1. Ewolucja i podstawowe pojęcia 29 częściej stosowane kategorie misji Stolicy Apostolskiej: nadzwyczajne misje dyplomatyczne (wypełnienie takiej misji o charakterze religijnym lub politycz- nym może być powierzone legatowi a latere, czyli kardynałowi, który staje się wówczas wysłannikiem papieża, ewentualnie ablegatom nati lub missi, którzy różnią się tym, że nie mają statusu dyplomatycznego), stałe misje dyploma- tyczne podlegające Najwyższej Radzie Spraw Publicznych oraz misje wysyłane przez poszczególne kongregacje27 (delegaci apostolscy zwyczajowo wysyłani są do państw, które nie utrzymują stosunków dyplomatycznych z Watykanem, w celu utrzymania relacji z hierarchią kościelną tego kraju, nie korzystają oni z uprawnień przysługujących przedstawicielom dyplomatycznym)28. Na zakończenie warto również zaznaczyć, że w niewielkim odstępie czaso- wym od Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych – 24 kwietnia 1963 r. – podpisana została Konwencja wiedeńska o stosunkach konsular- nych. Z kolei 16 grudnia 1969 r. doszło do podpisania Konwencji o misjach specjalnych. Podstawowe pojęcia Ze względu na to, że podstawowe pojęcia, takie jak dyplomacja, protokół dy- plomatyczny, etykieta i ceremoniał są często mylone i stosowane zamiennie, przydatne z pewnością okaże się ich rozróżnienie i dokładne wytłumaczenie. Należy pamiętać, że mimo istniejących różnic między tymi pojęciami, ich zna- czenie, przynajmniej częściowo, niekiedy pokrywa się i wzajemnie uzupełnia. Pojęcie dyplomacji może być rozumiane w co najmniej kilku wymiarach. Po pierwsze, oznacza pokojowy sposób rozwiązywania problemów na arenie międzynarodowej. Po drugie, odnosi się do techniki i umiejętności przestrze- gania oraz stosowania powszechnie obowiązujących zasad i reguł. Po trzecie zaś, termin ten obejmuje osoby zajmujące się prowadzeniem relacji bi- oraz multilateralnych między państwami i organizacjami międzynarodowymi. Z tym ostatnim pojęciem wiąże się również termin „korpus dyplomatyczny”, który w węższym znaczeniu odnosi się do osób zajmujących się bezpośrednio 27 Kongregacja – jednostka administracji Watykanu odpowiadająca świeckiemu ministerstwu. Powołuje ją do życia papież w celu nadzorowania i załatwiania poszczególnych spraw oraz jako instytucję pomocniczą w kierowaniu Kościołem katolickim. 28 J.R. Wood, J. Serres, Diplomatic Ceremonial..., op. cit., s. 26–29.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Protokół dyplomatyczny, etykieta i zasady savoir-vivre u
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: