Darmowy fragment publikacji:
WSTĘP
Przeszłość i tradycja zawsze stanowiły przedmiot zainteresowania ludzi. Zainte-
resowanie to przybierało rozmaite formy – począwszy od przekazywania z pokole-
nia na pokolenie obyczajów ludowych, poszukiwania w historii i tradycji inspiracji
literackich i artystycznych, przez utrwalanie pamięci o postaciach i wydarzeniach
(na przykład stawianie pomników), a skończywszy na badaniach naukowych.
Obiektem dociekań w niniejszej pracy jest zupełnie inny rodzaj zainteresowa-
nia przeszłością, którego celem nie jest ani utrwalanie tradycji, bądź powszechnej
pamięci o przeszłości, ani dociekanie obiektywnej prawdy na jej temat. Chodzi
mianowicie o szczególne spojrzenie, gdzie poznana już przeszłość lub utrwa-
lona już tradycja zostają niejako na nowo „odkryte”, przywołane w specyfi cznej,
niekiedy celowo zniekształconej, formie po to, by zostać wykorzystane w celach
ideowych bądź światopoglądowych.
Możemy wyróżnić co najmniej kilka form takiego wykorzystania przeszłości,
gdzie służy ona jako narzędzie, a raczej tło lub nośnik dla określonego świato-
poglądu, jakim oddziałuje się na wybraną grupę ludzi lub – najczęściej – na całe
społeczeństwo. Najpowszechniej spotykaną, a zarazem „najlżejszą” gatunkowo
formą są fi lmy, często duże superprodukcje, w których wykorzystuje się motywy
wielkich wydarzeń historycznych oraz słynnych postaci z przeszłości najczęściej
po to, by sławić wielkość państwa i narodu lub dokonań danej cywilizacji1.
Kolejnym przykładem jest literatura piękna – choćby polska literatura epoki
romantyzmu – która przez przywoływanie wydarzeń i postaci z przeszłości usi-
łowała w czytelnikach wywołać emocje o charakterze publicznym – w tym przy-
padku patriotyzmu i ducha walki z zaborcami2. Bardziej złożoną formą wykorzy-
1 Kinematografi a – co należy podkreślić – ulega niekiedy również pokusie przedstawiania
przeszłości w ewidentnie zafałszowany sposób, co ma najczęściej na celu wybielenie, usprawie-
dliwienie lub zanegowanie przed widownią danego kraju określonych faktów z przeszłości. Służyć
ma to zazwyczaj panującej ideologii bądź światopoglądowi aktualnie sprawujących władzę, a nie-
kiedy również powszechnym odczuciom społeczeństwa (jak ma to miejsce w przypadku Rosji).
2 W tym kontekście można przytoczyć tu chociażby takie utwory Adama Mickiewicza, jak
Grażyna, Konrad Wallenrod, Księgi Narodu Polskiego, których polityczne przesłanie dla współczesnych
autorowi opierało się na odwołaniach i analogiach z przeszłością.
8
Przeszłość w ideologii Komunistycznej Partii Chin
stania przeszłości w celach ideologicznych jest zastosowanie badań naukowych.
Przykładem mogą być tutaj polscy archeolodzy i etnografowie okresu między-
wojennego, z najsłynniejszym wśród nich Józefem Kostrzewskim, którzy – dora-
stając w zaborze pruskim i będąc poddawanymi nacjonalistycznej propagandzie
niemieckiej – w niepodległej Rzeczypospolitej podjęli działania, wykorzystując
metody naukowe (głównie dowody archeologiczne), mające na celu zanegowanie
głoszonej przez Niemców tezy o kulturowej niższości Słowian oraz udowodnienie
polskości ziem zajętych przez Rzeszę lub co do których zgłaszała ona pretensje3.
Przedmiotem analizy tej pracy jest wykorzystanie przeszłości i spuścizny kul-
turowej przez władzę polityczną oraz ideologię, będącą narzędziem tej władzy.
Obiektem badawczym zaś – ideologia Komunistycznej Partii Chin, siły politycznej
od sześćdziesięciu lat nieprzerwanie rządzącej najliczniejszym narodem świata.
Siły, która w zasadniczy sposób zmieniła tradycyjną strukturę i świadomość
społeczeństwa chińskiego, zadeklarowała zupełne odcięcie się od przeszłości,
a w określonym momencie usiłowała całkowicie zniszczyć wszelkie pozostałości
tradycyjnej kultury, i która dziś właśnie w chińskim dziedzictwie kulturowym
poszukuje konceptualnej podbudowy dla głoszonej przez siebie ideologii. Praca
ta jest zarazem objaśnieniem swoistego fenomenu, niespotykanego praktycznie
nigdzie indziej ani w żadnym momencie historycznym, a mianowicie fenomenu
państwa-cywilizacji, które od najdawniejszej starożytności aż do czasów nowo-
żytnych nieprzerwanie trwało w świadomej izolacji od reszty świata, zamknięte
w obrębie własnej tradycji kulturowej, fi lozofi cznej i materialnej. Po utworzeniu
Chińskiej Republiki Ludowej, państwo to desperacko usiłowało odciąć się od
swojej przeszłości i tradycji, by stać się nowoczesnym. Odwołania do przeszłości
Chin były jednak nadal obecne w sferze polityki. Najbardziej wyrazistym przy-
kładem jest tu „rewolucja kulturalna” – okres zdecydowanie nasilonych działań,
mających na celu zniszczenie tradycji, reliktów przeszłości i dawnej mentalności,
gdzie w ataku zarówno na dziedzictwo przeszłości, jak i zjawiska współczesne
dokonywanego w wielkich kampaniach politycznych, posługiwano się rozma-
itymi elementami zaczerpniętymi wprost z tradycyjnej kultury bądź fi lozofi i.
Obecnie, gdy sytuacja polityczna w Chinach jest bardziej stabilna niż kie-
dykolwiek wcześniej, rola tego państwa na arenie międzynarodowej stała się
niezaprzeczalna, nastąpiło i postępuje otwarcie kraju na świat zewnętrzny oraz
wymiana kulturowa z innymi cywilizacjami, ofi cjalnie poszukuje się w kultu-
rowym dziedzictwie przeszłości Chin wzorców dla przystosowania Chin do
3 Działania polskich naukowców okazały się na tyle skuteczne i zarazem szkodliwe w swo-
jej wymowie ideologicznej dla Niemców, iż jeszcze przed wybuchem II wojny światowej III Rze-
sza próbowała unieszkodliwić J. Kostrzewskiego, wykorzystując naciski dyplomatyczne, a uza-
sadnieniem wydanego nań z początkiem wojny wyroku śmierci, której ledwie uniknął, było
właśnie polityczne wykorzystanie przez niego badań i poglądów naukowych. Bardziej współcze-
snym przykładem podobnych działań mogą być prace niektórych polskich historyków, którzy za
pomocą naukowego badania przeszłości próbowali obalić tezę Jana Tomasza Grossa o mordzie
dokonanym przez Polaków na Żydach w Jedwabnem, co miało wzbudzić w społeczeństwie,
a przynajmniej w jego części, określony oddźwięk ideologiczny.
Wstęp
9
wymogów współczesności, przede wszystkim w wymiarze duchowym i kulturo-
wym. Wymowne znaczenie ma tutaj także fakt, iż w ofi cjalnej retoryce ostatniej
dekady podkreślano często w różnych kontekstach, że Chiny są starożytnym
państwem, mającym pięć tysięcy lat wspaniałej historii i kultury.
Przedstawiając zagadnienie wykorzystania przez KPCh przeszłości i trady-
cji w swoich działaniach politycznych należy zaznaczyć, iż uważa się, że ide-
ologia tej partii, defi niowana jako marksizm, a zapożyczona w jej kluczowych
założeniach od bolszewickiej Rosji, na gruncie chińskim nigdy w swojej isto-
cie nie służyła celom, do jakich została stworzona przez założycieli Kraju Rad.
W momencie powstania, w lipcu 1921 roku, KPCh była jedną z bardzo wielu sił
politycznych, których naczelnym celem było wyzwolenie Chin spod dominacji
obcych mocarstw, zakończenie blisko stuletniego okresu narodowego upokorze-
nia (guo chi), odzyskanie suwerenności i zbudowanie nowoczesnego państwa.
Przyjęta przez KPCh ideologia, od samego początku służyła wyłącznie sprawie
narodowego wyzwolenia i odrodzenia, a nie, jak w przypadku Rosji Radzieckiej,
obaleniu państwa jako instytucji oraz wywołaniu ogólnoświatowej rewolucji. Po
powstaniu ChRL, głównym celem KPCh stało się uczynienie z Chin mocarstwa
i przywrócenie im takiej pozycji, jaką posiadały w okresach swojej największej
świetności, a ideologia wciąż pozostawała tylko narzędziem do realizacji interesu
narodowego. Komunizm chiński w rzeczywistości nigdy nie wyszedł poza gra-
nice Chin i nie był wykorzystywany do rozszerzania sfery wpływów, jak czynił
to ZSRR, lub na innym biegunie – Stany Zjednoczone, wykorzystujące do tego
ideologię wolności i demokracji4. Nawet społeczno-ekonomiczne „eksperymenty”
Mao Zedonga w polityce wewnętrznej w gruncie rzeczy nie były dogmatycz-
nym realizowaniem marksistowskich aksjomatów, lecz miały pośrednio służyć
osiągnięciu (specyfi cznie „chińskimi” metodami), opisanego powyżej, zasadni-
czego celu KPCh. Odrzucenie tradycji i odcięcie się od przeszłości przez KPCh
w początkowym okresie jej istnienia (a ściślej – deklarowanie takiego odrzucenia)
było podyktowane przede wszystkim przekonaniem, iż zerwanie ze wszystkim,
co doprowadziło do zacofania Chin i uzależnienia ich od obcych mocarstw, jest
jedyną drogą do narodowego odrodzenia. Po powstaniu Chin Ludowych, walka
z tradycją była prawdopodobnie spowodowana faktem, iż chińscy przywódcy,
mniej lub bardziej świadomie doszli do przekonania, że na gruncie chińskim,
ze względu na określone czynniki historyczne, nie jest możliwe przeobrażenie
społeczeństwa i stworzenie „nowego człowieka” na modłę radziecką oraz że
oddziaływanie tradycyjnej kultury chińskiej na mentalność chińskiego społeczeń-
stwa jest wciąż bardzo silne. „Rewolucja kulturalna” uświadomiła postępowej
części chińskiego kierownictwa, iż fanatyczne próby całkowitego zniszczenia
4 W tym kontekście chodzi o okresy, kiedy polityka rozbudowywania sfery wpływów w świe-
cie przez Stany Zjednoczone za pomocą szerzenia demokracji i ideałów wolności była najbardziej
zideologizowana, to jest na przełomie lat 40. i 50. XX wieku, gdy politykę zagraniczną USA
kreowali Dean Acheson i John F. Dulles, postrzegający walkę z komunizmem w kategoriach
niemal teologicznych oraz – w nieco mniejszym stopniu – czasy prezydentury Ronalda Reagana,
który wojnę z komunizmem traktował jako walkę dobra ze złem.
10
Przeszłość w ideologii Komunistycznej Partii Chin
wszystkiego, co związane z kulturowym dziedzictwem przeszłości Chin, a tym
samym z fundamentami chińskiej cywilizacji, może doprowadzić wyłącznie do
katastrofy porównywalnej jedynie z tą, jaką było uzależnienie Chin od mocarstw
zachodnich w drugiej połowie XIX wieku. Stąd też od 1978 roku w ChRL
zauważalny jest proces rewizji ofi cjalnych poglądów dotyczących przeszłości
Chin, a zwłaszcza chińskiego dziedzictwa kulturowego, a także poszukiwania
w tym dziedzictwie wartościowych elementów, mających ważne współczesne
znaczenie5. Od początku lat 90. XX wieku obserwuje się z kolei coraz bardziej
otwarte studiowanie i odkrywanie na nowo przeszłości Chin, a przede wszyst-
kim akcentowanie znaczenia kulturowego dziedzictwa przeszłości jako dzie-
dzictwa narodowego i fi laru tożsamości narodowej Chińczyków. W latach 90.
ubiegłego wieku w wypowiedziach chińskich przywódców (przede wszystkim
Jiang Zemina) pojawiły się odwołania do spuścizny kulturowej danych Chin,
nierzadko ubrane w szaty klasycyzującego języka, jakim niegdyś posługiwali się
wenren – uczeni i erudyci. Obecnie odwołania te są już całkowicie jawne, czego
najlepszym przykładem jest akcentowanie przez przywódców KPCh, iż realizo-
wana w Chinach koncepcja budowy „harmonijnego społeczeństwa” ma swoje
korzenie w klasycznej fi lozofi i konfucjańskiej. W szerszym wymiarze powrót
do tradycji manifestuje się chociażby intensywnym budowaniem przez Chiny
własnego pozytywnego wizerunku w świecie za pomocą Soft Power, głównie zaś
przez promocję wielkości swojej kultury i dorobku cywilizacyjnego6.
Jest zatem swoistym paradoksem historii, iż dokładnie sto lat po tym, jak
u schyłku dynastii Qing chińscy intelektualiści podjęli próby modernizacji Chin,
których założeniem było odrzucenie tego, co tradycyjnie chińskie, i opowiedzieli
się za okcydentalizacją Chin, a po dekadach walki KPCh ze spuścizną dawnych
Chin, współczesne pokolenia przywódców ChRL otwarcie sięgają do kulturowych
i ideowych korzeni państwa chińskiego, poszukując w nich punktu odniesienia
dla modyfi kacji ideologii partyjnej, jaką wymuszają zmieniające się w Chinach
realia społeczne, ekonomiczne i polityczne oraz dla stworzenia wspólnego dla
5 W sferze teoretyczno-ideologicznej sięganie do chińskiego dziedzictwa kulturowego oraz
poszukiwanie w nim wartościowych elementów najczęściej dokonuje się pod sztandarem „schińsz-
czenia marksizmu” (makesizhuyi zhongguohua). Koncepcja schińszczenia marksizmu pojawiła się
w rzeczywistości jeszcze przed powstaniem ChRL, a później, w okresie istnienia Chin Ludowych
była propagowana i wykorzystywana przez Mao Zedonga po to, by nie przejmować bezkrytycz-
nie od ZSRR doktrynalnych schematów w sferze ustrojowej, politycznej, gospodarczej i społecz-
nej, a modyfi kować je i dostosowywać do konkretnych realiów istniejących w Chinach. Obecnie
schińszczanie marksizmu to modyfi kacja ofi cjalnej ideologii (nominalnie marksistowskiej) i dosto-
sowywanie jej do wymogów współczesności, nowych realiów, jakie wytworzyły się w procesie
„reform i otwarcia”, a także – łączenie tej ideologii z uznanymi za pozytywne i godnymi kulty-
wowania wartościami wyrastającymi z tradycyjnej kultury chińskiej.
6 Działania związane z promocją kultury chińskiej są widoczne w większości państw na
świecie, nie tylko w tych najbardziej liczących się, i składają się na nie różnego rodzaju festiwale,
występy, pokazy chińskich zbiorów muzealnych, konferencje, sympozja, nauczanie języka chiń-
skiego itd. oraz działalność sieci Instytutów Konfucjusza, upowszechniająca wiedzę o wielkości
dorobku cywilizacyjnego Chin, która odbywa się przy szerokiej współpracy z uczelniami i insty-
tucjami naukowymi danego kraju (publikacje, organizacja konferencji itp.).
Wstęp
11
całego narodu systemu wartości etycznych i duchowych. Można zatem powie-
dzieć, że cały historyczny proces dążenia Chin do nowoczesności i odzyskania
dawnej potęgi był de facto procesem zmagania się z własną przeszłością, która
przez bardzo długi czas determinowała niemal wszystkie aspekty życia w tym
kraju, a ściślej – procesem odrzucania jej i poszukiwania w jej miejsce, metodą
trial error, skutecznego, żeby nie powiedzieć – cudownego – remedium na
zacofanie i słabość. Sięganie do korzeni kulturowych, jakie obserwuje się obec-
nie w Chinach wydaje się świadczyć o tym, iż po owych stu latach zmagania
się z dziedzictwem przeszłości okazało się, że gruntowna modernizacja państwa
może dokonać się bez odrzucenia przeszłości oraz że wiele wartościowych ele-
mentów wyrastających z chińskiej tradycji kulturowej nabiera istotnego znacze-
nia w warunkach erozji klasycznych marksistowskich aksjomatów i wartości,
jak również głębokich przemian w społecznej świadomości, dokonujących się
za sprawą otwarcia na świat i reform wolnorynkowych.
W literaturze przedmiotu poza Chinami nie spotyka się żadnych poważniej-
szych opracowań dotyczących stosunku władz Chin Ludowych do historii Chin
i chińskiego dziedzictwa kulturowego. Istnieją wprawdzie prace opisujące wpływ
tradycji konfucjańskiej na przemiany współczesnego społeczeństwa chińskiego
lub na obecne sukcesy gospodarcze Chin, jednak ofi cjalna ocena przeszłości
Chin oraz miejsce chińskiego dziedzictwa kulturowego w sferze polityki tego
państwa nie doczekały się jeszcze obszerniejszej analizy7. Stąd też, w świetle
wspomnianych procesów, jakie od wielu już lat zachodzą w życiu politycznym
Chin i wobec rosnącego znaczenia tego kraju w świecie, przybliżenie tego zagad-
nienia wydaje się szczególnie potrzebne.
Niniejsza praca jest próbą odpowiedzi na pytanie, jaki wpływ tradycja kul-
turowa i historia Chin wywarły na ideologię i polityczne działania KPCh oraz
próbą ukazania ewolucji stosunku tej partii do dziedzictwa kulturowego i prze-
szłości Chin przedrewolucyjnych8.
7 Najczęściej w tym kontekście badany jest wpływ autorytarnych tradycji państwa chińskiego
na tak dobrą adaptację i funkcjonowanie ustroju komunistycznego w tym kraju. Niekiedy wska-
zuje się też na podobieństwo metod sprawowania władzy przez chińskich komunistów i przez
feudalne dynastie. Brak jest natomiast pogłębionego spojrzenia ukazującego ewolucję stosunku
KPCh do samej historii Chin, jak i szeroko rozumianej tradycji kulturowej na przestrzeni całego
okresu istnienia tej partii.
8 Pojęcie „Chiny przedrewolucyjne” dotyczy okresu przed 1911 rokiem, to jest przed ofi -
cjalnym końcem panowania dynastii Qing. W rozumieniu współczesnej historiografi i chińskiej,
a także samej KPCh, w momencie upadku dynastii mandżurskiej rozpoczął się długi proces spo-
łeczno-polityczny, określany mianem „rewolucji chińskiej” (niemający nic wspólnego z rewolucją
komunistyczną), którego celem było uwolnienie Chin spod dominacji mocarstw kolonialnych,
przywrócenie Chinom dawnej potęgi i statusu wśród innych państw oraz gruntowna przemiana
społeczeństwa chińskiego w taki sposób, jaki pozwoliłby mu na sprostanie wyzwaniom współcze-
sności. Proces ten, w ujęciu współczesnej historiografi i chińskiej, miał się rozpocząć wraz z doj-
ściem do władzy Sun Jat-sena i trwać nieprzerwanie aż do powstania ChRL, a dokonywać się dzięki
różnym „siłom postępowym” i „patriotycznym”, jak również wysiłkom całego ludu chińskiego.
Określenie „rewolucja” ma wskazywać na fakt, iż był to proces o cechach wyraźnie antytradycjona-
listycznych, a jego celem – zerwanie z feudalną przeszłością i dogmatyczną tradycją konfucjańską.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
