Darmowy fragment publikacji:
diaOK 7/23/14 2:51 PM Page 1
Dr Kamilla Bargiel-Matusiewicz pracuje w Zak∏adzie Psychologii
Rehabilitacyjnej Wydzia∏u Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, kieruje
Pracownià Psychologii Zdrowia. Badania i publikacje naukowe autorki dotyczà
g∏ównie problematyki psychologii zdrowia: stresu psychologicznego,
psychologicznych konsekwencji chorób somatycznych oraz niepe∏nosprawnoÊci,
pomocy psychologicznej wobec osób przewlekle chorych somatycznie.
Jest wspó∏autorkà licznych artyku∏ów naukowych, m.in. w takich czasopismach
jak: Polish Psychological Bulletin, Journal of Medical Ethics, Archives of Psychiatry
and Psychotherapy, Advances in Experimental Medicine and Biology.
Publikacja poÊwi´cona analizie psychologicznej sytuacji osób poddawanych
wieloletniej dializoterapii oraz mo˝liwoÊci poprawy ich stanu psychicznego
dzi´ki zastosowaniu interwencji psychologicznych. Autorka opisuje t´ sytuacj´,
wykorzystujàc najnowszà wiedz´ o radzeniu sobie ze stresem. W publikacji
prezentowane sà studia weryfikujàce skutecznoÊç wybranych interwencji
psychologicznych. Celem dwóch pierwszych by∏o oddzia∏ywanie na poziom
akceptacji choroby, poczucie w∏asnej skutecznoÊci, ocen´ poznawczà sytuacji
choroby i leczenia oraz doÊwiadczane emocje. Interwencje te sà osadzone
w poznawczej teorii stresu psychologicznego oraz wspó∏czesnych badaniach
dotyczàcych narracyjnego konstruowania rzeczywistoÊci. Inspiracjà dla kolejnych
omawianych interwencji by∏a wspó∏czesna teoria stresu psychologicznego
oraz psychologia pozytywna. Poddano analizie ewentualny wp∏yw interwencji
na poziom akceptacji choroby, zadowolenia z ˝ycia, ocen´ poznawczà sytuacji
choroby i leczenia, doÊwiadczane emocje oraz sposoby radzenia sobie ze stresem.
Publikacja adresowana jest przede wszystkim do teoretyków i praktyków
psychologii zdrowia.
K
A
M
I
L
L
A
B
A
R
G
I
E
L
-
M
A
T
U
S
I
E
W
I
C
Z
P
R
Z
E
W
L
E
K
¸
Y
S
T
R
E
S
Z
W
I
Ñ
Z
A
N
Y
Z
D
I
A
L
I
Z
O
T
E
R
A
P
I
Ñ
KAMILLA BARGIEL-MATUSIEWICZ
P R Z E W L E K ¸Y
S T R E S Z W I Ñ Z A N Y
Z DIALIZOTERAPIÑ
Z A S T O S O W A N I E
I N T E R W E N C J I
P S Y C H O L O G I C Z N Y C H
www.wuw.pl/ksiegarnia
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
diaST 7/21/14 9:26 AM Page 1
PRZEWLEK¸Y
STRES ZWIÑZANY
Z DIALIZOTERAPIÑ
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
diaST 7/21/14 9:26 AM Page 2
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
diaST 7/21/14 9:26 AM Page 3
KAMILLA BARGIEL-MATUSIEWICZ
P R Z E W L E K ¸Y
S T R E S Z W I Ñ Z A N Y
Z DIALIZOTERAPIÑ
Z A S T O S O W A N I E
I N T E R W E N C J I
P S Y C H O L O G I C Z N Y C H
Warszawa 2014
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
prof. dr hab. Helena SŒk
prof. dr hab. Bogdan Zawadzki
Redaktor prowadz„cy
Ma‡gorzata Yamazaki
Redakcja i opracowanie indeksów
Iwona Zarzycka
Redakcja techniczna
Zofia Kosiæska
Korekta
Elwira Wyszyæska
Projekt ok‡adki i stron tytu‡owych
Wojciech Markiewicz
Sk‡ad i ‡amanie
LOGOSCRIPT
ISBN 978-83-235-1467-1
ISBN 978-83-235-1475-6 (PDF)
# Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014
Publikacja dofinansowana przez Wydzia‡ Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy wiat 4
www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dzia‡ Handlowy WUW: tel. (48 22) 55-31-333
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
KsiŒgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treci
PodziŒkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WstŒp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 1. Ewolucja koncepcji stresu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 2. Radzenie sobie ze stresem oraz jego efektywnoæ . . . . . . . . . .
2.1. P‡aszczyzny analizy oraz formy dzia‡aæ zaradczych . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Efektywnoæ radzenia sobie ze stresem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 3. Psychologiczna charakterystyka sytuacji choroby . . . . . . . . . .
3.1. Ogólne znaczenie kontekstu sytuacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Przewlek‡a choroba somatyczna jako z·ród‡o stresu psychologicznego. .
3.3. Sytuacja pacjentów hemodializowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 4. Rola oceny poznawczej sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Podstawy filozoficzne pojŒcia oceny poznawczej . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Geneza psychologicznego ujŒcia konstruktu oceny poznawczej . . . . . .
4.3. Wspó‡czesne psychologiczne ujŒcie konstruktu oceny poznawczej . . . .
ROZDZIA£ 5. Hedonizm i eudajmonizm jako konteksty dowiadczania
dobrostanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Podstawowe pojŒcia stosowane w zakresie problematyki dobrostanu . .
5.2. Charakterystyka nurtu hedonistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Charakterystyka nurtu eudajmonistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 6. Interwencje psychologiczne jako próby oddzia‡ywania na
poznawcze, emocjonalne i behawioralne aspekty radzenia sobie ze stresem
ROZDZIA£ 7. Zastosowanie interwencji poznawczej i poznawczo-narracyjnej
7.1. Uzasadnienie podjŒcia badaæ oraz procedura badawcza . . . . . . . . . . .
7
9
13
21
21
31
41
41
44
47
53
53
55
57
65
65
68
69
73
79
79
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„
7.2. Hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.3. Charakterystyka grupy badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.4. Opis narzŒdzi badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.5. Uzyskane wyniki
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.5.1. Akceptacja choroby i poczucie w‡asnej skutecznoci . . . . . . . .
7.5.2. Emocje zagro¿enia, korzyci, krzywdy i wyzwania . . . . . . . . .
7.5.3. Ocena sytuacji choroby i dializoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.5.4. LŒk cecha i stan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.5.5. Porównania miŒdzygrupowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.6. Omówienie wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 8. Relacje miŒdzy ocen„ poznawcz„, poczuciem w‡asnej skutecz-
noci, emocjami oraz akceptacj„ choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 9. Zastosowanie interwencji hedonistycznej i eudajmonistycznej
9.1. Uzasadnienie podjŒcia badaæ oraz procedura badawcza . . . . . . . . . . .
9.2. Hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3. Charakterystyka grupy badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.4. Opis narzŒdzi badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5. Uzyskane wyniki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5.1. Stan emocjonalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5.2. Ocena sytuacji choroby i dializoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5.3. Zadowolenie z ¿ycia i akceptacja choroby . . . . . . . . . . . . . . .
9.5.4. Strategie radzenia sobie ze stresem zwi„zanym z chorob„ . . . .
9.6. Omówienie wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 10. Relacje miŒdzy ocen„ poznawcz„, emocjami, strategiami
radzenia sobie, akceptacj„ choroby i zadowoleniem z ¿ycia . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 11. Interwencja psychologiczna jako moderator zale¿noci miŒdzy
ocen„ sytuacji a emocjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIA£ 12. Podsumowanie badaæ w‡asnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks osób. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82
83
85
88
88
90
90
94
95
98
103
105
111
111
114
116
118
119
120
122
124
126
128
136
141
153
165
181
195
200
203
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
PodziŒkowania
Chcia‡abym serdecznie podziŒkowaæ wszystkim, którzy przyczynili siŒ do po-
wstania niniejszej ksi„¿ki:
Pani Profesor Irenie Heszen, która by‡a moim przewodnikiem w naukowych
dociekaniach na p‡aszczyz·nie psychologii zdrowia.
Pani Profesor Ewie Czerniawskiej, Dziekanowi Wydzia‡u Psychologii Uni-
wersytetu Warszawskiego, za wspieranie moich inicjatyw oraz stwarzanie kli-
matu sprzyjaj„cego rozwojowi naukowemu.
Pani Profesor Ewie Pisuli, Kierownikowi Zak‡adu Psychologii Rehabilita-
cyjnej, za wspieranie mnie w wielu dzia‡aniach oraz stwarzanie ¿yczliwej at-
mosfery wspó‡pracy w naszym Zak‡adzie.
Pani Profesor Helenie SŒk oraz Panu Profesorowi Bogdanowi Zawadzkiemu,
którzy byli recenzentami niniejszej pracy i utwierdzili mnie w przekonaniu co do
s‡usznoci wyboru przedmiotu badaæ, a tak¿e udzielili wielu cennych rad.
Pani Profesor Barbarze Bokus, przewodnicz„cej Komisji ds. Wydawnictw
Wydzia‡u Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, za ¿yczliwe wsparcie w za-
kresie procedur zwi„zanych z planowaniem wydania niniejszej ksi„¿ki.
Cz‡onkom Sekcji Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psycho-
logicznego za mo¿liwoæ wspólnych spotkaæ oraz inspiruj„cych dyskusji.
Pani Redaktor Iwonie Zarzyckiej oraz ca‡emu zespo‡owi pracowników Wy-
dawnictw Uniwersytetu Warszawskiego za pomoc w przygotowaniu tej ksi„¿ki
do druku.
Magistrantom, którzy uczestniczyli w projektach badawczych omawianych
w niniejszej pracy. W prowadzeniu badaæ bra‡y udzia‡ Panie: Aleksandra Rey,
Aleksandra Komosiæska, Edyta Derdziæska, Magdalena Kowalska, Emilia
Kolada, Agata Tatarska, Iwona Koc, Magdalena Robak, Anna Koz‡owska,
Monika Cebeliæska oraz Ewa Bia‡ecka.
Szczególne podziŒkowania sk‡adam Osobom Badanym, dziŒki których zaanga-
¿owaniu i determinacji mo¿liwa by‡a empiryczna weryfikacja stawianych hipotez.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„
* * *
Prezentowane w ksi„¿ce badania by‡y czŒciowo finansowane ze rodków na
naukŒ przyznanych autorce w ramach:
Grantu 20082011 Proces radzenia sobie z chronicznym stresem zwi„za-
nym z chorob„ somatyczn„. Mo¿liwoæ zastosowania interwencji psycho-
logicznej (Grant MNiSW: N N106 069935) oraz projektu Badaæ W‡asnych
2008: Wp‡yw interwencji psychologicznej na stan emocjonalny oraz ocenŒ
poznawcz„ sytuacji choroby w grupie pacjentów leczonych dializami (BW:
180632/08).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WstŒp
Przewlek‡a choroba jest dowiadczeniem wielop‡aszczyznowym, dlatego analiza
radzenia sobie z jej konsekwencjami równie¿ wymaga wieloaspektowoci. Dla
dotkniŒtej chorob„ jednostki, oprócz stosowania siŒ do zaleceæ medycznych,
istotne jest odpowiednie gospodarowanie wewn„trzpodmiotowymi zasobami
w taki sposób, aby w d‡u¿szej perspektywie czasu mo¿liwe by‡o jej optymalne
funkcjonowanie. Pomoc psychologiczna w tym zakresie jest wa¿nym elementem
interdyscyplinarnych oddzia‡ywaæ. Jedn„ z jej form s„ interwencje psycholo-
giczne. Wielu wspó‡czesnych badaczy wskazuje na zasadnoæ weryfikacji skut-
ków oddzia‡ywaæ interwencji psychologicznych dla przebiegu radzenia sobie ze
stresem oraz osi„gania dobrostanu.
Celem dwóch pierwszych przedstawionych w niniejszej pracy interwencji
psychologicznych by‡o oddzia‡ywanie na poziom akceptacji choroby, poczu-
cie w‡asnej skutecznoci, ocenŒ poznawcz„ sytuacji choroby i leczenia oraz
dowiadczane emocje. Interwencje te s„ osadzone w poznawczej teorii stresu
psychologicznego, wspó‡czesnych badaniach dotycz„cych narracyjnego kon-
struowania rzeczywistoci oraz podejciu ericksonowskim.
Inspiracj„ dla skonstruowania kolejnych zaprezentowanych w ksi„¿ce
interwencji by‡a wspó‡czesna teoria stresu psychologicznego oraz psychologia
pozytywna, czyli nurt teoretyczno-empiryczny, w ramach którego analizowane
s„ uwarunkowania dobrostanu psychicznego, szczŒcia. Poddano analizie ewen-
tualny wp‡yw interwencji na poziom akceptacji choroby, zadowolenie z ¿ycia,
ocenŒ poznawcz„ sytuacji choroby i leczenia, dowiadczane emocje oraz spo-
soby radzenia sobie ze stresem.
Uzasadniaj„c podjŒcie niniejszych badaæ, warto przytoczyæ sformu‡owany
przez Susan Folkman (2009) i IrenŒ Heszen (2013) postulat, aby wnioski
z badaæ naukowych osadzonych w paradygmacie stresu psychologicznego w co-
raz wiŒkszym stopniu przenoszone by‡y na poziom praktycznych oddzia‡ywaæ
w stosunku do grup osób dowiadczaj„cych stresu. Autorki zwracaj„ równie¿
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„
uwagŒ, i¿ funkcjonowanie w stresie warto badaæ w konkretnych kontekstach
sytuacyjnych, a wnioski i podsumowania do nich w‡anie odnosiæ.
Niniejsze badania zosta‡y odniesione do grupy pacjentów poddawanych
dializoterapii, która jest procesem wieloletnim. Pacjenci znajduj„ siŒ w zwi„zku
z tym w sytuacji przewlek‡ego stresu, co potwierdza równie¿ wiele badaæ
uwzglŒdniaj„cych zmienne psychologiczne.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
R O Z D Z I A £ 1
Ewolucja koncepcji stresu
Wszechobecnoæ stresu w naszym ¿yciu sprawia, i¿ nie dziwi fakt uczynienia zeæ
przedmiotu badaæ naukowych. Problematyka stresu ‡„czy przedstawicieli ró¿-
nych dyscyplin zajmuj„cych siŒ cz‡owiekiem, przede wszystkim medycyny,
socjologii i psychologii. Pocz„tki badaæ nad stresem wi„¿„ siŒ z osob„ kana-
dyjskiego fizjologa pochodzenia wŒgierskiego Hansa Selyego (1963), który
pojŒciem tym pos‡u¿y‡ siŒ, okrelaj„c niespecyficzn„ reakcjŒ organizmu, bŒd„c„
odpowiedzi„ na dzia‡anie bodz·ców szkodliwych. Selyemu przypisuje siŒ
najbardziej donios‡y wk‡ad w badania nad stresem biologicznym, jednak jego
pogl„dy poddano krytyce. Zarzucano mu niedostateczne uwzglŒdnianie czyn-
ników psychologicznych, przedstawiane by‡y równie¿ dowody dotycz„ce spe-
cyficznoci reakcji organizmu w odpowiedzi na konkretne czynniki szkodliwe.
Pierwsze próby definiowania zjawiska stresu na gruncie psychologii pole-
ga‡y na ujmowaniu go w kategoriach bodz·ca, sytuacji
lub wydarzenia ze-
wnŒtrznego o okrelonych w‡aciwociach, któremu przypisywano obiektywn„
wartoæ stresora (Reykowski, 1966). Zgodnie z tym ujŒciem stresem psycho-
logicznym jest zmiana otoczenia, która u przeciŒtnej jednostki wywo‡uje wysoki
stopieæ pobudzenia emocjonalnego oraz zak‡óca normalne funkcjonowanie
(Janis, 1958). Do tego ujŒcia nawi„zuje znana koncepcja zmian ¿yciowych
Holmesa i Raheego (1967), która zawiera opis wydarzeæ wymagaj„cych pod-
jŒcia wysi‡ków przystosowawczych.
Odmienne podejcie polega na uto¿samianiu stresu z reakcj„ wewnŒtrzn„
podmiotu, zw‡aszcza z reakcjami emocjonalnymi. Ten sposób rozumienia stresu
wywodzi siŒ z nauk medycznych, w obrŒbie których nadal jest powszechnie
akceptowany. Przyk‡adem mo¿e byæ wspomniana koncepcja Selyego czy ujŒcie
Mechanica (1968), okrelaj„ce stres jako reakcjŒ dyskomfortu. WiŒkszoæ auto-
rów uwa¿a jednak to podejcie za jednostronne i niewystarczaj„ce.
Kolejnym etapem ewolucji, której poddany zosta‡ paradygmat stresu psy-
chologicznego, jest wspó‡czesne rozumienie zjawiska stresu jako z‡o¿onej relacji
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„
miŒdzy podmiotem a otoczeniem. To interakcyjne podejcie do zagadnienia
stresu oznacza koncentracjŒ zarówno na sytuacyjnych, jak i indywidualnych
uwarunkowaniach stresu, a tak¿e na wzajemnych powi„zaniach miŒdzy tymi
obszarami. Podejcie obiektywistyczne zosta‡o zatem uzupe‡nione podejciem
fenomenologicznym, w którym przedmiotem naukowej analizy jest subiektywne
dowiadczenie jednostki. Akcentowanie podmiotowoci cz‡owieka w sytuacji
stresu odnalez·æ mo¿na w wielu koncepcjach teoretycznych (Antonovski, 1979,
1995; Bandura, 1977, 1997; Hobfoll, 1998/2006; Tomaszewski, 1963, 1975).
Podejcie interakcyjne odwo‡uje siŒ do obu wymienionych wczeniej czynników
(zewnŒtrznych oraz wewnŒtrznych), uwzglŒdnia tak¿e czynnik porednicz„cy
w postaci oceny sytuacji przez podmiot. Zgodnie z tym ujŒciem stres nie jest
umiejscawiany ani w jednostce, ani w otoczeniu, lecz dotyczy ich wzajemnych
relacji (transakcji) i jest definiowany jako zak‡ócenie lub zapowiedz· zak‡ócenia
równowagi miŒdzy mo¿liwociami jednostki a wymaganiami otoczenia (He-
szen-Niejodek, 2000b).
W polskiej literaturze psychologicznej odnalez·æ mo¿na kilka propozycji ujŒ-
cia relacyjnego. Pierwsz„ z nich jest koncepcja Tadeusza Tomaszewskiego (1963,
1966). Pos‡uguje siŒ on pojŒciem sytuacji trudnej termin uznawany niegdy za
synonim stresu. Sytuacja trudna zosta‡a przez niego zdefiniowana jako brak
wzajemnego dostosowania potrzeb, warunków i czynnoci. Aby w pe‡ni uzmys‡o-
wiæ sobie ‡adunek treciowy tej definicji, nale¿a‡oby odwo‡aæ siŒ do jej ogólnego
kontekstu teorii sytuacji, której g‡ównym aspektem jest traktowanie cz‡owieka
jako podmiotu sytuacji, kreatora interpretacji. ÐInaczej mówi„c sytuacja jest
zawsze czyja i nie da siŒ okreliæ bez podania jej podmiotu. Jeli w danym
uk‡adzie uczestniczy wiŒcej ni¿ jeden cz‡owiek, to uk‡ad powinien byæ rozpa-
trywany ze wzglŒdu na ka¿d„ z osób, w ka¿dym z tych przypadków sytuacja
mo¿e byæ inna (Tomaszewski, 1975, s. 18). Widzimy zatem, i¿ o charakterze
sytuacji stanowi jednostka w ni„ uwik‡ana, a dok‡adnie rzecz ujmuj„c, dokonana
przez ni„ interpretacja okolicznoci, okrelana przez Richarda Lazarusa (1980,
1993a, b) mianem oceny poznawczej. Adekwatnie do niej podjŒte zostaj„
odpowiednie dzia‡ania nazywane przez Tomaszewskiego (1975) aktywnoci„
podstawow„. Nie nale¿y tego ujŒcia uto¿samiaæ ze skrajnym subiektywizmem,
polegaj„cym na identyfikowaniu sytuacji z jej percepcj„. WrŒcz przeciwnie, autor
tej koncepcji sytuacjŒ widzi znacznie szerzej. Zawiera ona zarówno elementy
obiektywne, jak i treci przypisane im przez jednostkŒ. Dopiero uwzglŒdnienie
obu zbiorów danych gwarantuje pe‡ne zrozumienie sytuacji.
KoncepcjŒ stresu opracowa‡ równie¿ Janusz Reykowski (1966). Jego zda-
niem stres nie jest immanentn„ cech„ bodz·ców. Mog„ one przyjmowaæ wartoæ
stresorów jedynie w relacji do Ðaktualnych d„¿eæ, oczekiwaæ cz‡owieka oraz do
jego sta‡ych cech, takich jak potrzeby, schematy poznawcze, cechy fizyczne, war-
toci (s. 210). Ustalenie, czy dany czynnik jest stresorem, wymaga znajomoci
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdzia‡ 1. Ewolucja koncepcji stresu
15
aktualnego kierunku d„¿eæ cz‡owieka oraz jego sta‡ych w‡aciwoci. Reykowski
docenia rolŒ spostrzegania czynników stresowych przez cz‡owieka, jednak nie
w‡„cza sposobu percepcji sytuacji do definicji stresu, któr„ formu‡uje w kate-
goriach obiektywnych. Warto równie¿ zwróciæ uwagŒ na propozycjŒ Jana Stre-
laua (1996). Autor definiuje stres jako stan, z którym cile wi„¿„ siŒ negatywne
emocje oraz sprzŒ¿one z nimi zmiany fizjologiczne. Przyczynami jego zaistnie-
nia s„: brak równowagi miŒdzy wymaganiami otoczenia a mo¿liwociami ich
spe‡nienia przez jednostkŒ oraz motywacja do stawienia czo‡a napotkanym
trudnociom. UjŒcie to stanowi przyk‡ad podejcia relacyjnego, gdy¿ stres trak-
towany jest jako wynik interakcji miŒdzy wymaganiami a mo¿liwociami,
zarówno rzeczywistymi, jak i spostrzeganymi (Heszen-Niejodek, 2000b).
NajwiŒksze zas‡ugi w rozpowszechnieniu relacyjnego ujŒcia stresu przy-
pisuje siŒ Richardowi S. Lazarusowi, który wraz ze wspó‡pracownikami opra-
cowa‡ wci„¿ rozwijan„ transakcyjn„ koncepcjŒ stresu i radzenia sobie (Lazarus,
1980, 1993a, b; Lazarus, Folkman, 1984, 1987). Wspólnie z zespo‡em pro-
wadzi‡ badania od lat piŒædziesi„tych ubieg‡ego wieku, pocz„tkowo w formie
eksperymentów laboratoryjnych. W zwi„zku z krytyk„ podejcia eksperymen-
talnego, jaka mia‡a miejsce w latach osiemdziesi„tych, przedmiotem jego badaæ
nad stresem sta‡y siŒ naturalne sytuacje. Od czasu opublikowania monografii pt.
Psychological stress and the coping process (1966) koncepcja Lazarusa rozwija‡a
siŒ, a tak¿e ulega‡a czŒciowej transformacji. W niniejszej pracy wykorzys-
tywana jest jej wersja opracowana w latach osiemdziesi„tych (Lazarus, Folkman,
1984), która wywar‡a ogromny wp‡yw na badania w dziedzinie stresu i do dzi
jest akceptowana w krŒgach naukowych, a tak¿e jej zmodyfikowana wersja
autorstwa Susan Folkman (Folkman, 1997; Folkman, Moskowitz, 2000, 2004,
2006).
Podstawowym w„tkiem rozwa¿aæ Lazarusa jest znaczenie kontekstu sy-
tuacyjnego oraz relacji
jednostkaotoczenie dla wszelkich form aktywnoci
cz‡owieka. Istota rozumienia przez niego stresu polega na ujmowaniu go w ka-
tegoriach relacji miŒdzy cz‡owiekiem a otoczeniem, Ðktóra oceniana jest przez
dan„ osobŒ jako obci„¿aj„ca lub przekraczaj„ca jej zasoby i zagra¿aj„ca jej
dobrostanowi (Lazarus, Folkman, 1984, s. 19). Stres nie wynika ani jedynie
z obiektywnych warunków, ani nie zale¿y tylko od jednostki, ale jest uwa-
runkowany zarówno przez cechy rodowiska, jak i przez w‡aciwoci podmiotu.
Poznawczo-relacyjna teoria stresu akcentuje fakt, i¿ interakcja miŒdzy cz‡o-
wiekiem a otoczeniem ma charakter ci„g‡y i wzajemny. Lazarus, okrelaj„c
tŒ relacjŒ, pos‡uguje siŒ terminem transakcja, który ma dwojaki sens. Przede
wszystkim oznacza, ¿e nie tylko elementy rodowiska wp‡ywaj„ na jednostkŒ,
lecz tak¿e podmiot oddzia‡uje na otoczenie. Transakcja miŒdzy tymi dwiema
grupami zmiennych stanowi now„ jakoæ psychologiczn„, której w‡asnoci nie
da siŒ sprowadziæ do sumy elementów sk‡adowych. Lazarus podkrela tak¿e, i¿
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„
o ile w kontekcie pos‡ugiwania siŒ terminem interakcja, zmienne przyczynowe
zachowuj„ swoj„ odrŒbnoæ, to koncepcja transakcyjna zak‡ada powstanie no-
wego poziomu analizy opisywanej relacji, na którym zanika odrŒbnoæ po-
szczególnych zmiennych, ulegaj„ one transformacji. IstotŒ tego zjawiska oddaje
twierdzenie psychologii postaci, zgodnie z którym ca‡oæ nie jest prost„ sum„
czŒci (Koffka, 1935; Wertheimer, 1978).
Lazarus (1980, 1993a, b) zak‡ada,
i¿ na z‡o¿one procesy emocjonalne
sk‡adaj„ siŒ poprzedzaj„ce czynniki przyczynowe, procesy porednicz„ce oraz
skutki. Czynniki poprzedzaj„ce stanowi„ z jednej strony zmienne osobowe,
takie jak przekonania, poziom motywacji, z drugiej strony za zmienne rodo-
wiskowe, takie jak wymagania czy ograniczenia sytuacyjne. Procesy pored-
nicz„ce odnosz„ siŒ do oceny poznawczej sytuacji, a tak¿e do podejmowanych
prób radzenia sobie. Prze¿ycia stresowe oraz rezultaty radzenia sobie przynosz„
bezporednie skutki w postaci emocji, zmian fizjologicznych, a tak¿e skutki
odleg‡e, dotycz„ce funkcjonowania na poziomie psychologicznym, somatycz-
nym oraz spo‡ecznym.
W koncepcji Lazarusa akcent pada nie tylko na sta‡e aspekty relacji osoba
otoczenie, lecz tak¿e na dynamikŒ tej relacji, zmiany zachodz„ce w jej obrŒbie.
Autor pos‡uguje siŒ pojŒciem procesu, które zawiera dwa elementy: rzeczywist„
wymianŒ miŒdzy osob„ a otoczeniem oraz zmiennoæ tej wymiany w czasie.
Transakcje stresowe mog„ byæ krótkimi epizodami albo te¿ d‡ugim, skompli-
kowanym procesem osi„gania równowagi. Zdaniem Lazarusa (1980) najlep-
szym modelem tak rozumianego procesu radzenia sobie jest prze¿ywanie ¿a‡oby
zwi„zanej z utrat„ bliskiej osoby. Proces ten mo¿e trwaæ bardzo d‡ugo, nawet
kilka lat, i obejmowaæ wiele zmian psychologicznych. Pierwszym etapem jest
stan oszo‡omienia, zagubienia, po którym nastŒpuje pe‡ne uwiadomienie sobie
straty, pogodzenie siŒ z ni„. Z up‡ywem czasu, po okresie obni¿onego nastroju,
wycofania mo¿liwe jest odzyskanie radoci ¿ycia, motywacji do poszukiwania
nowych obszarów zaanga¿owania.
Kryterium wyst„pienia stresu stanowi ocena poznawcza sytuacji dokonana
przez podmiot. Polega ona na ustaleniu relacji miŒdzy wymaganiami, ogra-
niczeniami i zasobami otoczenia a indywidualnymi cechami jednostki. Mamy
zatem do czynienia w koncepcji Lazarusa z podejciem fenomenologiczno-
-poznawczym. Cz‡owiek przez ca‡y czas dokonuje oceny poszczególnych sy-
tuacji, koncentruj„c siŒ przede wszystkim na tych aspektach, które s„ wa¿ne ze
wzglŒdu na szeroko rozumiane poczucie dobrostanu. SytuacjŒ mo¿na oceniæ
jako obojŒtn„, sprzyjaj„co-pozytywn„ b„dz· jako stresuj„c„. W ostatnim z przy-
padków mo¿na wyodrŒbniæ ocenŒ pierwotn„, która umo¿liwia jednostce od-
powiedni„ kwalifikacjŒ zaistnia‡ych okolicznoci, oraz ocenŒ wtórn„, która
pozwala jednostce oceniæ mo¿liwoci podjŒcia dzia‡aæ zaradczych (Lazarus,
Folkman, 1984).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Rozdzia‡ 1. Ewolucja koncepcji stresu
17
Lazarus (1980) postuluje, aby w badaniach nad stresem uwzglŒdniaæ trzy
poziomy analizy: spo‡eczny, dotycz„cy relacji miŒdzy jednostk„ a otoczeniem;
psychologiczny, zwi„zany z ocen„ sytuacji, reakcjami emocjonalnymi i orga-
nizacj„ zachowania; fizjologiczny, odnosz„cy siŒ do poziomu pobudzenia. Jego
zdaniem, niedocenianie w badaniach zarówno wzajemnego oddzia‡ywania tych
poziomów, jak i ich wzglŒdnej niezale¿noci, mo¿e przyczyniaæ siŒ do nie-
prawid‡owej interpretacji wyników.
Wspó‡czenie transakcyjne ujmowanie stresu jest szeroko akceptowane
w krŒgach naukowych. Niektórzy badacze formu‡uj„ jednak zastrze¿enia wobec
tego podejcia. Dotycz„ one m.in. problemu pomiaru wewnŒtrznego dowiad-
czenia jednostki przez u¿ycie metod retrospektywnych. Niemniej metody typu
samoopisowego wydaj„ siŒ, jak dot„d, najlepszym z·ród‡em informacji o pro-
cesach psychicznych cz‡owieka, umo¿liwiaj„cym poznanie ich przebiegu. Mimo
istniej„cych ograniczeæ, na podstawie tej teorii wci„¿ podejmowane s„ badania
empiryczne. Pozwala ona bowiem, dziŒki odpowiedniemu poziomowi ogólno-
ci, na ujmowanie funkcjonowania cz‡owieka w specyficznych sytuacjach stre-
sowych (Heszen-Niejodek, 1996, 1997; Heszen, SŒk, 2007).
We wspó‡czesnych wersjach modelu transakcyjnego w procesie radzenia so-
bie ze stresem coraz wiŒksze znaczenie przypisuje siŒ pozytywnym emocjom
dowiadczanym przez podmiot (Folkman, Moskowitz, 2000, 2004, 2006).
Susan Folkman w 1997 r. zaproponowa‡a w‡„czenie emocji do klasycznego
modelu (Lazarus, Folkman, 1984) w ramach trzech niezale¿nych p‡aszczyzn.
Pierwsza z nich dotyczy pozytywnych emocji jako rezultatu radzenia sobie
skoncentrowanego na znaczeniu. Druga dotyczy d„¿enia osób doznaj„cych
d‡ugotrwa‡ego stresu do prze¿ywania pozytywnych stanów emocjonalnych, by
uzyskaæ przynajmniej krótkie poczucie ulgi. Trzecia cie¿ka w‡„czenia do trady-
cyjnego modelu pozytywnych emocji jest zwi„zana z wp‡ywem pozytywnych
stanów emocjonalnych na ocenŒ sytuacji i radzenie sobie. Dowiadczane emocje
pozytywne mog„ modyfikowaæ zwrotnie percepcjŒ sytuacji stresowej, a co za
tym idzie, podejmowane dzia‡ania.
Wa¿na dla wspó‡czesnego rozumienia stresu jest równie¿ Teoria Zacho-
wania Zasobów Stevana Hobfolla (1989, 1998/2006). Hobfoll ujmuje stres jako
zjawisko obiektywne, gdy¿ jego zdaniem zasoby stanowi„ce kluczowy element
jego koncepcji stresu s„ zdefiniowane obiektywnie. Ich ochrona, utrzymanie,
promowanie i zdobywanie to elementy aktywnoci cz‡owieka. Stres zwi„zany
jest z utrat„ zasobów, ryzykiem ich utraty, a tak¿e z sytuacj„, kiedy inwestowanie
zasobów nie przynosi zamierzonych efektów. Wa¿n„ implikacj„ teorii Hobfolla
(1998/2006) jest fakt, ¿e na utratŒ zasobów s„ nara¿one szczególnie te osoby,
które posiadaj„ ich niewiele. W tej sytuacji utrata zasobów zwykle poci„ga za
sob„ konsekwencje w postaci kolejnych strat, poniewa¿ brak odpowiednich
rezerw nie pozwala na inwestycje w celu odzyskania utraconych dóbr lub
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„
przynajmniej skompensowanie ich niedoborów. Ta prawid‡owoæ mo¿e byæ
wyjanieniem biernoci niektórych osób w stresuj„cych sytuacjach. Biernoæ ta
mo¿e wynikaæ z tendencji do ochrony zasobów.
Dysponuj„c natomiast du¿„ pul„ zasobów, ‡atwiej przeciwdzia‡aæ zagro¿e-
niom, odbudowywaæ braki w zakresie cenionych dóbr oraz zdobywaæ kolejne
zasoby.
Dyskusyjn„ kwesti„ jest przypisanie przez Hobfolla atrybutu obiektywnoci
zjawisku stresu poprzez przyjŒcie za‡o¿enia dotycz„cego obiektywnej wartoci
zasobów. Zgodnie z relacyjn„ koncepcj„ wartoci (Kozielecki, 1987; Scheibe,
1970) poszczególne zasoby maj„ tak„ wartoæ, jaka wynika z istniej„cej w da-
nym momencie relacji miŒdzy potrzebami, celami jednostki a cechami sytuacji.
Wskazuje to na du¿„ dynamikŒ wartociowania poszczególnych zasobów oraz
wielowymiarowoæ ocen. Percepcja utraty czy pozyskania okrelonych zasobów
mo¿e tak¿e zmieniaæ siŒ na przestrzeni czasu. Ma na to wp‡yw wiele
mechanizmów psychologicznych, np. mechanizmy obronne, przede wszystkim
racjonalizacja (Freud, 1933/1995; Freud, 1936/1997), zjawisko adaptacji afek-
tywnej nazywane hedonistycznym ko‡owrotem (Diener, Lucas, Scolon, 2006),
a tak¿e radzenie skoncentrowane na znaczeniu (Folkman, Moskowitz, 2000,
2006). Ilustracj„ tej dynamiki mo¿e byæ sytuacja utraty danego zasobu, której
podmiot nada‡ szczególny sens, przypisa‡ okrelonemu wydarzeniu pozytywn„
wartoæ i od pewnego momentu traktuje to dowiadczenie jako zasób umo¿-
liwiaj„cy np. rozwój osobisty, reorganizacjŒ priorytetów. Przyk‡adem mo¿e byæ
utraty pracy sytuacja, która jest pocz„tkowo interpretowana negatywnie. Jej
interpretacja mo¿e z czasem siŒ zmieniæ, jeli przyczyni siŒ do podjŒcia do-
datkowej edukacji, nabycia nowych umiejŒtnoci, a w efekcie do znalezienia
nowej, bardziej atrakcyjnej ni¿ poprzednia pracy. Na dynamikŒ wartociowaæ
wskazuj„ tak¿e tacy autorzy, jak Tomaszewski (1975), Obuchowski (1993) czy
Hermans (Hermans i Hermans-Jansen, 2000).
Niniejszy rozdzia‡ mia‡ wprowadziæ Czytelnika w problematykŒ stresu psy-
chologicznego. W kolejnych rozdzia‡ach zostanie natomiast uszczegó‡owiony
zakres tematyczny, który pos‡u¿y‡ jako g‡ówny kontekst teoretyczny podjŒtych
badaæ w‡asnych.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)