Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00367 006018 13100096 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Przewlekły stres związany z dializoterapią - ebook/pdf
Przewlekły stres związany z dializoterapią - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 204
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-1475-6 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> psychologia i filozofia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Publikacja poświęcona analizie psychologicznej sytuacji osób poddawanych wieloletniej dializoterapii oraz możliwości poprawy ich stanu psychicznego dzięki zastosowaniu interwencji psychologicznych. W publikacji prezentowane są studia weryfikujące skuteczność wybranych interwencji psychologicznych. Ich celem było oddziaływanie na poziom akceptacji choroby, poczucie własnej skuteczności, ocenę poznawczą sytuacji choroby i leczenia oraz doświadczane emocje. Inspiracją dla kolejnych omawianych interwencji była współczesna teoria stresu psychologicznego oraz psychologia pozytywna. Publikacja adresowana jest przede wszystkim do teoretyków i praktyków psychologii zdrowia.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

diaOK 7/23/14 2:51 PM Page 1 Dr Kamilla Bargiel-Matusiewicz pracuje w Zak∏adzie Psychologii Rehabilitacyjnej Wydzia∏u Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, kieruje Pracownià Psychologii Zdrowia. Badania i publikacje naukowe autorki dotyczà g∏ównie problematyki psychologii zdrowia: stresu psychologicznego, psychologicznych konsekwencji chorób somatycznych oraz niepe∏nosprawnoÊci, pomocy psychologicznej wobec osób przewlekle chorych somatycznie. Jest wspó∏autorkà licznych artyku∏ów naukowych, m.in. w takich czasopismach jak: Polish Psychological Bulletin, Journal of Medical Ethics, Archives of Psychiatry and Psychotherapy, Advances in Experimental Medicine and Biology. Publikacja poÊwi´cona analizie psychologicznej sytuacji osób poddawanych wieloletniej dializoterapii oraz mo˝liwoÊci poprawy ich stanu psychicznego dzi´ki zastosowaniu interwencji psychologicznych. Autorka opisuje t´ sytuacj´, wykorzystujàc najnowszà wiedz´ o radzeniu sobie ze stresem. W publikacji prezentowane sà studia weryfikujàce skutecznoÊç wybranych interwencji psychologicznych. Celem dwóch pierwszych by∏o oddzia∏ywanie na poziom akceptacji choroby, poczucie w∏asnej skutecznoÊci, ocen´ poznawczà sytuacji choroby i leczenia oraz doÊwiadczane emocje. Interwencje te sà osadzone w poznawczej teorii stresu psychologicznego oraz wspó∏czesnych badaniach dotyczàcych narracyjnego konstruowania rzeczywistoÊci. Inspiracjà dla kolejnych omawianych interwencji by∏a wspó∏czesna teoria stresu psychologicznego oraz psychologia pozytywna. Poddano analizie ewentualny wp∏yw interwencji na poziom akceptacji choroby, zadowolenia z ˝ycia, ocen´ poznawczà sytuacji choroby i leczenia, doÊwiadczane emocje oraz sposoby radzenia sobie ze stresem. Publikacja adresowana jest przede wszystkim do teoretyków i praktyków psychologii zdrowia. K A M I L L A B A R G I E L - M A T U S I E W I C Z P R Z E W L E K ¸ Y S T R E S Z W I Ñ Z A N Y Z D I A L I Z O T E R A P I Ñ KAMILLA BARGIEL-MATUSIEWICZ P R Z E W L E K ¸Y S T R E S Z W I Ñ Z A N Y Z DIALIZOTERAPIÑ Z A S T O S O W A N I E I N T E R W E N C J I P S Y C H O L O G I C Z N Y C H www.wuw.pl/ksiegarnia ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== diaST 7/21/14 9:26 AM Page 1 PRZEWLEK¸Y STRES ZWIÑZANY Z DIALIZOTERAPIÑ ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== diaST 7/21/14 9:26 AM Page 2 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== diaST 7/21/14 9:26 AM Page 3 KAMILLA BARGIEL-MATUSIEWICZ P R Z E W L E K ¸Y S T R E S Z W I Ñ Z A N Y Z DIALIZOTERAPIÑ Z A S T O S O W A N I E I N T E R W E N C J I P S Y C H O L O G I C Z N Y C H Warszawa 2014 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzenci prof. dr hab. Helena SŒk prof. dr hab. Bogdan Zawadzki Redaktor prowadz„cy Ma‡gorzata Yamazaki Redakcja i opracowanie indeksów Iwona Zarzycka Redakcja techniczna Zofia Kosiæska Korekta Elwira Wyszyæska Projekt ok‡adki i stron tytu‡owych Wojciech Markiewicz Sk‡ad i ‡amanie LOGOSCRIPT ISBN 978-83-235-1467-1 ISBN 978-83-235-1475-6 (PDF) # Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014 Publikacja dofinansowana przez Wydzia‡ Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Œwiat 4 www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl Dzia‡ Handlowy WUW: tel. (48 22) 55-31-333 e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl KsiŒgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie 1 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treœci PodziŒkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . WstŒp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 1. Ewolucja koncepcji stresu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 2. Radzenie sobie ze stresem oraz jego efektywnoœæ . . . . . . . . . . 2.1. P‡aszczyzny analizy oraz formy dzia‡aæ zaradczych . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Efektywnoœæ radzenia sobie ze stresem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 3. Psychologiczna charakterystyka sytuacji choroby . . . . . . . . . . 3.1. Ogólne znaczenie kontekstu sytuacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Przewlek‡a choroba somatyczna jako z·ród‡o stresu psychologicznego. . 3.3. Sytuacja pacjentów hemodializowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 4. Rola oceny poznawczej sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Podstawy filozoficzne pojŒcia oceny poznawczej . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Geneza psychologicznego ujŒcia konstruktu oceny poznawczej . . . . . . 4.3. Wspó‡czesne psychologiczne ujŒcie konstruktu oceny poznawczej . . . . ROZDZIA£ 5. Hedonizm i eudajmonizm jako konteksty doœwiadczania dobrostanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Podstawowe pojŒcia stosowane w zakresie problematyki dobrostanu . . 5.2. Charakterystyka nurtu hedonistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Charakterystyka nurtu eudajmonistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 6. Interwencje psychologiczne jako próby oddzia‡ywania na poznawcze, emocjonalne i behawioralne aspekty radzenia sobie ze stresem ROZDZIA£ 7. Zastosowanie interwencji poznawczej i poznawczo-narracyjnej 7.1. Uzasadnienie podjŒcia badaæ oraz procedura badawcza . . . . . . . . . . . 7 9 13 21 21 31 41 41 44 47 53 53 55 57 65 65 68 69 73 79 79 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 6 Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„ 7.2. Hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Charakterystyka grupy badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Opis narzŒdzi badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Uzyskane wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.1. Akceptacja choroby i poczucie w‡asnej skutecznoœci . . . . . . . . 7.5.2. Emocje zagro¿enia, korzyœci, krzywdy i wyzwania . . . . . . . . . 7.5.3. Ocena sytuacji choroby i dializoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.4. LŒk – cecha i stan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.5. Porównania miŒdzygrupowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6. Omówienie wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 8. Relacje miŒdzy ocen„ poznawcz„, poczuciem w‡asnej skutecz- noœci, emocjami oraz akceptacj„ choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 9. Zastosowanie interwencji hedonistycznej i eudajmonistycznej 9.1. Uzasadnienie podjŒcia badaæ oraz procedura badawcza . . . . . . . . . . . 9.2. Hipotezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. Charakterystyka grupy badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4. Opis narzŒdzi badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5. Uzyskane wyniki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.1. Stan emocjonalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.2. Ocena sytuacji choroby i dializoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.3. Zadowolenie z ¿ycia i akceptacja choroby . . . . . . . . . . . . . . . 9.5.4. Strategie radzenia sobie ze stresem zwi„zanym z chorob„ . . . . 9.6. Omówienie wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 10. Relacje miŒdzy ocen„ poznawcz„, emocjami, strategiami radzenia sobie, akceptacj„ choroby i zadowoleniem z ¿ycia . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 11. Interwencja psychologiczna jako moderator zale¿noœci miŒdzy ocen„ sytuacji a emocjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROZDZIA£ 12. Podsumowanie badaæ w‡asnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osób. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 83 85 88 88 90 90 94 95 98 103 105 111 111 114 116 118 119 120 122 124 126 128 136 141 153 165 181 195 200 203 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== PodziŒkowania Chcia‡abym serdecznie podziŒkowaæ wszystkim, którzy przyczynili siŒ do po- wstania niniejszej ksi„¿ki: Pani Profesor Irenie Heszen, która by‡a moim przewodnikiem w naukowych dociekaniach na p‡aszczyz·nie psychologii zdrowia. Pani Profesor Ewie Czerniawskiej, Dziekanowi Wydzia‡u Psychologii Uni- wersytetu Warszawskiego, za wspieranie moich inicjatyw oraz stwarzanie kli- matu sprzyjaj„cego rozwojowi naukowemu. Pani Profesor Ewie Pisuli, Kierownikowi Zak‡adu Psychologii Rehabilita- cyjnej, za wspieranie mnie w wielu dzia‡aniach oraz stwarzanie ¿yczliwej at- mosfery wspó‡pracy w naszym Zak‡adzie. Pani Profesor Helenie SŒk oraz Panu Profesorowi Bogdanowi Zawadzkiemu, którzy byli recenzentami niniejszej pracy i utwierdzili mnie w przekonaniu co do s‡usznoœci wyboru przedmiotu badaæ, a tak¿e udzielili wielu cennych rad. Pani Profesor Barbarze Bokus, przewodnicz„cej Komisji ds. Wydawnictw Wydzia‡u Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, za ¿yczliwe wsparcie w za- kresie procedur zwi„zanych z planowaniem wydania niniejszej ksi„¿ki. Cz‡onkom Sekcji Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psycho- logicznego za mo¿liwoœæ wspólnych spotkaæ oraz inspiruj„cych dyskusji. Pani Redaktor Iwonie Zarzyckiej oraz ca‡emu zespo‡owi pracowników Wy- dawnictw Uniwersytetu Warszawskiego za pomoc w przygotowaniu tej ksi„¿ki do druku. Magistrantom, którzy uczestniczyli w projektach badawczych omawianych w niniejszej pracy. W prowadzeniu badaæ bra‡y udzia‡ Panie: Aleksandra Rey, Aleksandra Komosiæska, Edyta Derdziæska, Magdalena Kowalska, Emilia Kolada, Agata Tatarska, Iwona Koc, Magdalena Robak, Anna Koz‡owska, Monika Cebeliæska oraz Ewa Bia‡ecka. Szczególne podziŒkowania sk‡adam Osobom Badanym, dziŒki których zaanga- ¿owaniu i determinacji mo¿liwa by‡a empiryczna weryfikacja stawianych hipotez. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 8 Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„ * * * Prezentowane w ksi„¿ce badania by‡y czŒœciowo finansowane ze œrodków na naukŒ przyznanych autorce w ramach: Grantu 2008–2011 Proces radzenia sobie z chronicznym stresem zwi„za- nym z chorob„ somatyczn„. Mo¿liwoœæ zastosowania interwencji psycho- logicznej (Grant MNiSW: N N106 069935) oraz projektu Badaæ W‡asnych 2008: Wp‡yw interwencji psychologicznej na stan emocjonalny oraz ocenŒ poznawcz„ sytuacji choroby w grupie pacjentów leczonych dializami (BW: 180632/08). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WstŒp Przewlek‡a choroba jest doœwiadczeniem wielop‡aszczyznowym, dlatego analiza radzenia sobie z jej konsekwencjami równie¿ wymaga wieloaspektowoœci. Dla dotkniŒtej chorob„ jednostki, oprócz stosowania siŒ do zaleceæ medycznych, istotne jest odpowiednie gospodarowanie wewn„trzpodmiotowymi zasobami w taki sposób, aby w d‡u¿szej perspektywie czasu mo¿liwe by‡o jej optymalne funkcjonowanie. Pomoc psychologiczna w tym zakresie jest wa¿nym elementem interdyscyplinarnych oddzia‡ywaæ. Jedn„ z jej form s„ interwencje psycholo- giczne. Wielu wspó‡czesnych badaczy wskazuje na zasadnoœæ weryfikacji skut- ków oddzia‡ywaæ interwencji psychologicznych dla przebiegu radzenia sobie ze stresem oraz osi„gania dobrostanu. Celem dwóch pierwszych przedstawionych w niniejszej pracy interwencji psychologicznych by‡o oddzia‡ywanie na poziom akceptacji choroby, poczu- cie w‡asnej skutecznoœci, ocenŒ poznawcz„ sytuacji choroby i leczenia oraz doœwiadczane emocje. Interwencje te s„ osadzone w poznawczej teorii stresu psychologicznego, wspó‡czesnych badaniach dotycz„cych narracyjnego kon- struowania rzeczywistoœci oraz podejœciu ericksonowskim. Inspiracj„ dla skonstruowania kolejnych zaprezentowanych w ksi„¿ce interwencji by‡a wspó‡czesna teoria stresu psychologicznego oraz psychologia pozytywna, czyli nurt teoretyczno-empiryczny, w ramach którego analizowane s„ uwarunkowania dobrostanu psychicznego, szczŒœcia. Poddano analizie ewen- tualny wp‡yw interwencji na poziom akceptacji choroby, zadowolenie z ¿ycia, ocenŒ poznawcz„ sytuacji choroby i leczenia, doœwiadczane emocje oraz spo- soby radzenia sobie ze stresem. Uzasadniaj„c podjŒcie niniejszych badaæ, warto przytoczyæ sformu‡owany przez Susan Folkman (2009) i IrenŒ Heszen (2013) postulat, aby wnioski z badaæ naukowych osadzonych w paradygmacie stresu psychologicznego w co- raz wiŒkszym stopniu przenoszone by‡y na poziom praktycznych oddzia‡ywaæ w stosunku do grup osób doœwiadczaj„cych stresu. Autorki zwracaj„ równie¿ ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 10 Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„ uwagŒ, i¿ funkcjonowanie w stresie warto badaæ w konkretnych kontekstach sytuacyjnych, a wnioski i podsumowania do nich w‡aœnie odnosiæ. Niniejsze badania zosta‡y odniesione do grupy pacjentów poddawanych dializoterapii, która jest procesem wieloletnim. Pacjenci znajduj„ siŒ w zwi„zku z tym w sytuacji przewlek‡ego stresu, co potwierdza równie¿ wiele badaæ uwzglŒdniaj„cych zmienne psychologiczne. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== R O Z D Z I A £ 1 Ewolucja koncepcji stresu Wszechobecnoœæ stresu w naszym ¿yciu sprawia, i¿ nie dziwi fakt uczynienia zeæ przedmiotu badaæ naukowych. Problematyka stresu ‡„czy przedstawicieli ró¿- nych dyscyplin zajmuj„cych siŒ cz‡owiekiem, przede wszystkim medycyny, socjologii i psychologii. Pocz„tki badaæ nad stresem wi„¿„ siŒ z osob„ kana- dyjskiego fizjologa pochodzenia wŒgierskiego Hansa Selye’go (1963), który pojŒciem tym pos‡u¿y‡ siŒ, okreœlaj„c niespecyficzn„ reakcjŒ organizmu, bŒd„c„ odpowiedzi„ na dzia‡anie bodz·ców szkodliwych. Selye’mu przypisuje siŒ najbardziej donios‡y wk‡ad w badania nad stresem biologicznym, jednak jego pogl„dy poddano krytyce. Zarzucano mu niedostateczne uwzglŒdnianie czyn- ników psychologicznych, przedstawiane by‡y równie¿ dowody dotycz„ce spe- cyficznoœci reakcji organizmu w odpowiedzi na konkretne czynniki szkodliwe. Pierwsze próby definiowania zjawiska stresu na gruncie psychologii pole- ga‡y na ujmowaniu go w kategoriach bodz·ca, sytuacji lub wydarzenia ze- wnŒtrznego o okreœlonych w‡aœciwoœciach, któremu przypisywano obiektywn„ wartoœæ stresora (Reykowski, 1966). Zgodnie z tym ujŒciem stresem psycho- logicznym jest zmiana otoczenia, która u przeciŒtnej jednostki wywo‡uje wysoki stopieæ pobudzenia emocjonalnego oraz zak‡óca normalne funkcjonowanie (Janis, 1958). Do tego ujŒcia nawi„zuje znana koncepcja zmian ¿yciowych Holmesa i Rahe’ego (1967), która zawiera opis wydarzeæ wymagaj„cych pod- jŒcia wysi‡ków przystosowawczych. Odmienne podejœcie polega na uto¿samianiu stresu z reakcj„ wewnŒtrzn„ podmiotu, zw‡aszcza z reakcjami emocjonalnymi. Ten sposób rozumienia stresu wywodzi siŒ z nauk medycznych, w obrŒbie których nadal jest powszechnie akceptowany. Przyk‡adem mo¿e byæ wspomniana koncepcja Selye’go czy ujŒcie Mechanica (1968), okreœlaj„ce stres jako reakcjŒ dyskomfortu. WiŒkszoœæ auto- rów uwa¿a jednak to podejœcie za jednostronne i niewystarczaj„ce. Kolejnym etapem ewolucji, której poddany zosta‡ paradygmat stresu psy- chologicznego, jest wspó‡czesne rozumienie zjawiska stresu jako z‡o¿onej relacji ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 14 Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„ miŒdzy podmiotem a otoczeniem. To interakcyjne podejœcie do zagadnienia stresu oznacza koncentracjŒ zarówno na sytuacyjnych, jak i indywidualnych uwarunkowaniach stresu, a tak¿e na wzajemnych powi„zaniach miŒdzy tymi obszarami. Podejœcie obiektywistyczne zosta‡o zatem uzupe‡nione podejœciem fenomenologicznym, w którym przedmiotem naukowej analizy jest subiektywne doœwiadczenie jednostki. Akcentowanie podmiotowoœci cz‡owieka w sytuacji stresu odnalez·æ mo¿na w wielu koncepcjach teoretycznych (Antonovski, 1979, 1995; Bandura, 1977, 1997; Hobfoll, 1998/2006; Tomaszewski, 1963, 1975). Podejœcie interakcyjne odwo‡uje siŒ do obu wymienionych wczeœniej czynników (zewnŒtrznych oraz wewnŒtrznych), uwzglŒdnia tak¿e czynnik poœrednicz„cy w postaci oceny sytuacji przez podmiot. Zgodnie z tym ujŒciem stres nie jest umiejscawiany ani w jednostce, ani w otoczeniu, lecz dotyczy ich wzajemnych relacji (transakcji) i jest definiowany jako zak‡ócenie lub zapowiedz· zak‡ócenia równowagi miŒdzy mo¿liwoœciami jednostki a wymaganiami otoczenia (He- szen-Niejodek, 2000b). W polskiej literaturze psychologicznej odnalez·æ mo¿na kilka propozycji ujŒ- cia relacyjnego. Pierwsz„ z nich jest koncepcja Tadeusza Tomaszewskiego (1963, 1966). Pos‡uguje siŒ on pojŒciem sytuacji trudnej – termin uznawany niegdyœ za synonim stresu. Sytuacja trudna zosta‡a przez niego zdefiniowana jako brak wzajemnego dostosowania potrzeb, warunków i czynnoœci. Aby w pe‡ni uzmys‡o- wiæ sobie ‡adunek treœciowy tej definicji, nale¿a‡oby odwo‡aæ siŒ do jej ogólnego kontekstu – teorii sytuacji, której g‡ównym aspektem jest traktowanie cz‡owieka jako podmiotu sytuacji, kreatora interpretacji. ÐInaczej mówi„c sytuacja jest zawsze czyjaœ i nie da siŒ okreœliæ bez podania jej podmiotu. Jeœli w danym uk‡adzie uczestniczy wiŒcej ni¿ jeden cz‡owiek, to uk‡ad powinien byæ rozpa- trywany ze wzglŒdu na ka¿d„ z osób, w ka¿dym z tych przypadków sytuacja mo¿e byæ inna” (Tomaszewski, 1975, s. 18). Widzimy zatem, i¿ o charakterze sytuacji stanowi jednostka w ni„ uwik‡ana, a dok‡adnie rzecz ujmuj„c, dokonana przez ni„ interpretacja okolicznoœci, okreœlana przez Richarda Lazarusa (1980, 1993a, b) mianem oceny poznawczej. Adekwatnie do niej podjŒte zostaj„ odpowiednie dzia‡ania nazywane przez Tomaszewskiego (1975) aktywnoœci„ podstawow„. Nie nale¿y tego ujŒcia uto¿samiaæ ze skrajnym subiektywizmem, polegaj„cym na identyfikowaniu sytuacji z jej percepcj„. WrŒcz przeciwnie, autor tej koncepcji sytuacjŒ widzi znacznie szerzej. Zawiera ona zarówno elementy obiektywne, jak i treœci przypisane im przez jednostkŒ. Dopiero uwzglŒdnienie obu zbiorów danych gwarantuje pe‡ne zrozumienie sytuacji. KoncepcjŒ stresu opracowa‡ równie¿ Janusz Reykowski (1966). Jego zda- niem stres nie jest immanentn„ cech„ bodz·ców. Mog„ one przyjmowaæ wartoœæ stresorów jedynie w relacji do Ðaktualnych d„¿eæ, oczekiwaæ cz‡owieka oraz do jego sta‡ych cech, takich jak potrzeby, schematy poznawcze, cechy fizyczne, war- toœci” (s. 210). Ustalenie, czy dany czynnik jest stresorem, wymaga znajomoœci ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Rozdzia‡ 1. Ewolucja koncepcji stresu 15 aktualnego kierunku d„¿eæ cz‡owieka oraz jego sta‡ych w‡aœciwoœci. Reykowski docenia rolŒ spostrzegania czynników stresowych przez cz‡owieka, jednak nie w‡„cza sposobu percepcji sytuacji do definicji stresu, któr„ formu‡uje w kate- goriach obiektywnych. Warto równie¿ zwróciæ uwagŒ na propozycjŒ Jana Stre- laua (1996). Autor definiuje stres jako stan, z którym œciœle wi„¿„ siŒ negatywne emocje oraz sprzŒ¿one z nimi zmiany fizjologiczne. Przyczynami jego zaistnie- nia s„: brak równowagi miŒdzy wymaganiami otoczenia a mo¿liwoœciami ich spe‡nienia przez jednostkŒ oraz motywacja do stawienia czo‡a napotkanym trudnoœciom. UjŒcie to stanowi przyk‡ad podejœcia relacyjnego, gdy¿ stres trak- towany jest jako wynik interakcji miŒdzy wymaganiami a mo¿liwoœciami, zarówno rzeczywistymi, jak i spostrzeganymi (Heszen-Niejodek, 2000b). NajwiŒksze zas‡ugi w rozpowszechnieniu relacyjnego ujŒcia stresu przy- pisuje siŒ Richardowi S. Lazarusowi, który wraz ze wspó‡pracownikami opra- cowa‡ wci„¿ rozwijan„ transakcyjn„ koncepcjŒ stresu i radzenia sobie (Lazarus, 1980, 1993a, b; Lazarus, Folkman, 1984, 1987). Wspólnie z zespo‡em pro- wadzi‡ badania od lat piŒædziesi„tych ubieg‡ego wieku, pocz„tkowo w formie eksperymentów laboratoryjnych. W zwi„zku z krytyk„ podejœcia eksperymen- talnego, jaka mia‡a miejsce w latach osiemdziesi„tych, przedmiotem jego badaæ nad stresem sta‡y siŒ naturalne sytuacje. Od czasu opublikowania monografii pt. Psychological stress and the coping process (1966) koncepcja Lazarusa rozwija‡a siŒ, a tak¿e ulega‡a czŒœciowej transformacji. W niniejszej pracy wykorzys- tywana jest jej wersja opracowana w latach osiemdziesi„tych (Lazarus, Folkman, 1984), która wywar‡a ogromny wp‡yw na badania w dziedzinie stresu i do dziœ jest akceptowana w krŒgach naukowych, a tak¿e jej zmodyfikowana wersja autorstwa Susan Folkman (Folkman, 1997; Folkman, Moskowitz, 2000, 2004, 2006). Podstawowym w„tkiem rozwa¿aæ Lazarusa jest znaczenie kontekstu sy- tuacyjnego oraz relacji jednostka–otoczenie dla wszelkich form aktywnoœci cz‡owieka. Istota rozumienia przez niego stresu polega na ujmowaniu go w ka- tegoriach relacji miŒdzy cz‡owiekiem a otoczeniem, Ðktóra oceniana jest przez dan„ osobŒ jako obci„¿aj„ca lub przekraczaj„ca jej zasoby i zagra¿aj„ca jej dobrostanowi” (Lazarus, Folkman, 1984, s. 19). Stres nie wynika ani jedynie z obiektywnych warunków, ani nie zale¿y tylko od jednostki, ale jest uwa- runkowany zarówno przez cechy œrodowiska, jak i przez w‡aœciwoœci podmiotu. Poznawczo-relacyjna teoria stresu akcentuje fakt, i¿ interakcja miŒdzy cz‡o- wiekiem a otoczeniem ma charakter ci„g‡y i wzajemny. Lazarus, okreœlaj„c tŒ relacjŒ, pos‡uguje siŒ terminem transakcja, który ma dwojaki sens. Przede wszystkim oznacza, ¿e nie tylko elementy œrodowiska wp‡ywaj„ na jednostkŒ, lecz tak¿e podmiot oddzia‡uje na otoczenie. Transakcja miŒdzy tymi dwiema grupami zmiennych stanowi now„ jakoœæ psychologiczn„, której w‡asnoœci nie da siŒ sprowadziæ do sumy elementów sk‡adowych. Lazarus podkreœla tak¿e, i¿ ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 16 Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„ o ile w kontekœcie pos‡ugiwania siŒ terminem interakcja, zmienne przyczynowe zachowuj„ swoj„ odrŒbnoœæ, to koncepcja transakcyjna zak‡ada powstanie no- wego poziomu analizy opisywanej relacji, na którym zanika odrŒbnoœæ po- szczególnych zmiennych, ulegaj„ one transformacji. IstotŒ tego zjawiska oddaje twierdzenie psychologii postaci, zgodnie z którym ca‡oœæ nie jest prost„ sum„ czŒœci (Koffka, 1935; Wertheimer, 1978). Lazarus (1980, 1993a, b) zak‡ada, i¿ na z‡o¿one procesy emocjonalne sk‡adaj„ siŒ poprzedzaj„ce czynniki przyczynowe, procesy poœrednicz„ce oraz skutki. Czynniki poprzedzaj„ce stanowi„ z jednej strony zmienne osobowe, takie jak przekonania, poziom motywacji, z drugiej strony zaœ zmienne œrodo- wiskowe, takie jak wymagania czy ograniczenia sytuacyjne. Procesy poœred- nicz„ce odnosz„ siŒ do oceny poznawczej sytuacji, a tak¿e do podejmowanych prób radzenia sobie. Prze¿ycia stresowe oraz rezultaty radzenia sobie przynosz„ bezpoœrednie skutki w postaci emocji, zmian fizjologicznych, a tak¿e skutki odleg‡e, dotycz„ce funkcjonowania na poziomie psychologicznym, somatycz- nym oraz spo‡ecznym. W koncepcji Lazarusa akcent pada nie tylko na sta‡e aspekty relacji osoba– otoczenie, lecz tak¿e na dynamikŒ tej relacji, zmiany zachodz„ce w jej obrŒbie. Autor pos‡uguje siŒ pojŒciem procesu, które zawiera dwa elementy: rzeczywist„ wymianŒ miŒdzy osob„ a otoczeniem oraz zmiennoœæ tej wymiany w czasie. Transakcje stresowe mog„ byæ krótkimi epizodami albo te¿ d‡ugim, skompli- kowanym procesem osi„gania równowagi. Zdaniem Lazarusa (1980) najlep- szym modelem tak rozumianego procesu radzenia sobie jest prze¿ywanie ¿a‡oby zwi„zanej z utrat„ bliskiej osoby. Proces ten mo¿e trwaæ bardzo d‡ugo, nawet kilka lat, i obejmowaæ wiele zmian psychologicznych. Pierwszym etapem jest stan oszo‡omienia, zagubienia, po którym nastŒpuje pe‡ne uœwiadomienie sobie straty, pogodzenie siŒ z ni„. Z up‡ywem czasu, po okresie obni¿onego nastroju, wycofania mo¿liwe jest odzyskanie radoœci ¿ycia, motywacji do poszukiwania nowych obszarów zaanga¿owania. Kryterium wyst„pienia stresu stanowi ocena poznawcza sytuacji dokonana przez podmiot. Polega ona na ustaleniu relacji miŒdzy wymaganiami, ogra- niczeniami i zasobami otoczenia a indywidualnymi cechami jednostki. Mamy zatem do czynienia w koncepcji Lazarusa z podejœciem fenomenologiczno- -poznawczym. Cz‡owiek przez ca‡y czas dokonuje oceny poszczególnych sy- tuacji, koncentruj„c siŒ przede wszystkim na tych aspektach, które s„ wa¿ne ze wzglŒdu na szeroko rozumiane poczucie dobrostanu. SytuacjŒ mo¿na oceniæ jako obojŒtn„, sprzyjaj„co-pozytywn„ b„dz· jako stresuj„c„. W ostatnim z przy- padków mo¿na wyodrŒbniæ ocenŒ pierwotn„, która umo¿liwia jednostce od- powiedni„ kwalifikacjŒ zaistnia‡ych okolicznoœci, oraz ocenŒ wtórn„, która pozwala jednostce oceniæ mo¿liwoœci podjŒcia dzia‡aæ zaradczych (Lazarus, Folkman, 1984). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Rozdzia‡ 1. Ewolucja koncepcji stresu 17 Lazarus (1980) postuluje, aby w badaniach nad stresem uwzglŒdniaæ trzy poziomy analizy: spo‡eczny, dotycz„cy relacji miŒdzy jednostk„ a otoczeniem; psychologiczny, zwi„zany z ocen„ sytuacji, reakcjami emocjonalnymi i orga- nizacj„ zachowania; fizjologiczny, odnosz„cy siŒ do poziomu pobudzenia. Jego zdaniem, niedocenianie w badaniach zarówno wzajemnego oddzia‡ywania tych poziomów, jak i ich wzglŒdnej niezale¿noœci, mo¿e przyczyniaæ siŒ do nie- prawid‡owej interpretacji wyników. Wspó‡czeœnie transakcyjne ujmowanie stresu jest szeroko akceptowane w krŒgach naukowych. Niektórzy badacze formu‡uj„ jednak zastrze¿enia wobec tego podejœcia. Dotycz„ one m.in. problemu pomiaru wewnŒtrznego doœwiad- czenia jednostki przez u¿ycie metod retrospektywnych. Niemniej metody typu samoopisowego wydaj„ siŒ, jak dot„d, najlepszym z·ród‡em informacji o pro- cesach psychicznych cz‡owieka, umo¿liwiaj„cym poznanie ich przebiegu. Mimo istniej„cych ograniczeæ, na podstawie tej teorii wci„¿ podejmowane s„ badania empiryczne. Pozwala ona bowiem, dziŒki odpowiedniemu poziomowi ogólnoœ- ci, na ujmowanie funkcjonowania cz‡owieka w specyficznych sytuacjach stre- sowych (Heszen-Niejodek, 1996, 1997; Heszen, SŒk, 2007). We wspó‡czesnych wersjach modelu transakcyjnego w procesie radzenia so- bie ze stresem coraz wiŒksze znaczenie przypisuje siŒ pozytywnym emocjom doœwiadczanym przez podmiot (Folkman, Moskowitz, 2000, 2004, 2006). Susan Folkman w 1997 r. zaproponowa‡a w‡„czenie emocji do klasycznego modelu (Lazarus, Folkman, 1984) w ramach trzech niezale¿nych p‡aszczyzn. Pierwsza z nich dotyczy pozytywnych emocji jako rezultatu radzenia sobie skoncentrowanego na znaczeniu. Druga dotyczy d„¿enia osób doznaj„cych d‡ugotrwa‡ego stresu do prze¿ywania pozytywnych stanów emocjonalnych, by uzyskaæ przynajmniej krótkie poczucie ulgi. Trzecia œcie¿ka w‡„czenia do trady- cyjnego modelu pozytywnych emocji jest zwi„zana z wp‡ywem pozytywnych stanów emocjonalnych na ocenŒ sytuacji i radzenie sobie. Doœwiadczane emocje pozytywne mog„ modyfikowaæ zwrotnie percepcjŒ sytuacji stresowej, a co za tym idzie, podejmowane dzia‡ania. Wa¿na dla wspó‡czesnego rozumienia stresu jest równie¿ Teoria Zacho- wania Zasobów Stevana Hobfolla (1989, 1998/2006). Hobfoll ujmuje stres jako zjawisko obiektywne, gdy¿ jego zdaniem zasoby stanowi„ce kluczowy element jego koncepcji stresu s„ zdefiniowane obiektywnie. Ich ochrona, utrzymanie, promowanie i zdobywanie to elementy aktywnoœci cz‡owieka. Stres zwi„zany jest z utrat„ zasobów, ryzykiem ich utraty, a tak¿e z sytuacj„, kiedy inwestowanie zasobów nie przynosi zamierzonych efektów. Wa¿n„ implikacj„ teorii Hobfolla (1998/2006) jest fakt, ¿e na utratŒ zasobów s„ nara¿one szczególnie te osoby, które posiadaj„ ich niewiele. W tej sytuacji utrata zasobów zwykle poci„ga za sob„ konsekwencje w postaci kolejnych strat, poniewa¿ brak odpowiednich rezerw nie pozwala na inwestycje w celu odzyskania utraconych dóbr lub ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 18 Przewlek‡y stres zwi„zany z dializoterapi„ przynajmniej skompensowanie ich niedoborów. Ta prawid‡owoœæ mo¿e byæ wyjaœnieniem biernoœci niektórych osób w stresuj„cych sytuacjach. Biernoœæ ta mo¿e wynikaæ z tendencji do ochrony zasobów. Dysponuj„c natomiast du¿„ pul„ zasobów, ‡atwiej przeciwdzia‡aæ zagro¿e- niom, odbudowywaæ braki w zakresie cenionych dóbr oraz zdobywaæ kolejne zasoby. Dyskusyjn„ kwesti„ jest przypisanie przez Hobfolla atrybutu obiektywnoœci zjawisku stresu poprzez przyjŒcie za‡o¿enia dotycz„cego obiektywnej wartoœci zasobów. Zgodnie z relacyjn„ koncepcj„ wartoœci (Kozielecki, 1987; Scheibe, 1970) poszczególne zasoby maj„ tak„ wartoœæ, jaka wynika z istniej„cej w da- nym momencie relacji miŒdzy potrzebami, celami jednostki a cechami sytuacji. Wskazuje to na du¿„ dynamikŒ wartoœciowania poszczególnych zasobów oraz wielowymiarowoœæ ocen. Percepcja utraty czy pozyskania okreœlonych zasobów mo¿e tak¿e zmieniaæ siŒ na przestrzeni czasu. Ma na to wp‡yw wiele mechanizmów psychologicznych, np. mechanizmy obronne, przede wszystkim racjonalizacja (Freud, 1933/1995; Freud, 1936/1997), zjawisko adaptacji afek- tywnej nazywane hedonistycznym ko‡owrotem (Diener, Lucas, Scolon, 2006), a tak¿e radzenie skoncentrowane na znaczeniu (Folkman, Moskowitz, 2000, 2006). Ilustracj„ tej dynamiki mo¿e byæ sytuacja utraty danego zasobu, której podmiot nada‡ szczególny sens, przypisa‡ okreœlonemu wydarzeniu pozytywn„ wartoœæ i od pewnego momentu traktuje to doœwiadczenie jako zasób umo¿- liwiaj„cy np. rozwój osobisty, reorganizacjŒ priorytetów. Przyk‡adem mo¿e byæ utraty pracy – sytuacja, która jest pocz„tkowo interpretowana negatywnie. Jej interpretacja mo¿e z czasem siŒ zmieniæ, jeœli przyczyni siŒ do podjŒcia do- datkowej edukacji, nabycia nowych umiejŒtnoœci, a w efekcie do znalezienia nowej, bardziej atrakcyjnej ni¿ poprzednia pracy. Na dynamikŒ wartoœciowaæ wskazuj„ tak¿e tacy autorzy, jak Tomaszewski (1975), Obuchowski (1993) czy Hermans (Hermans i Hermans-Jansen, 2000). Niniejszy rozdzia‡ mia‡ wprowadziæ Czytelnika w problematykŒ stresu psy- chologicznego. W kolejnych rozdzia‡ach zostanie natomiast uszczegó‡owiony zakres tematyczny, który pos‡u¿y‡ jako g‡ówny kontekst teoretyczny podjŒtych badaæ w‡asnych. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Przewlekły stres związany z dializoterapią
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
10,00 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: