Darmowy fragment publikacji:
1. Przedmowa
„[…] teorie spiskowe należą wciąż, w polskiej rzeczywistości, do
badawczo tzw. niewygodnych tematów, których lepiej nie poruszać
[…]” – twierdzi historyk Lech Zdybel w publikacji z roku 2002
(s. 55), zatytułowanej Idea spisku i teorie spiskowe w świetle analiz
krytycznych i badań historycznych. Wydaje się, że przedstawiony
cytat stracił na ważności. Praca nad niniejszą książką przypada
na okres wzmożonego zainteresowania teoriami spiskowymi – na
niwie naukowej, w polityce, jak i szeroko rozumianej popkultu-
rze. Tematyka myślenia spiskowego podejmowana jest w ostatniej
dekadzie coraz częściej i to zarówno przez publicystów, jak i przez
naukowców w Polsce, w Europie, na świecie. Pobieżna analiza
literatury naukowej wskazuje na znaczy wzrost liczby publikacji
dotyczących teorii spiskowych, które pojawiają się w czasopis-
mach z zakresu nauk społecznych, humanistycznych, ale również
w poczytnych periodykach biomedycznych. Przykładem artykułu
w tych ostatnich może być krótki tekst Davida Sharpa opubliko-
wany na łamach prestiżowego „Lancetu” w październiku 2008,
a także liczne artykuły dotyczące teorii spiskowych na temat HIV/
AIDS, które systematycznie ukazują się w wiodących czasopi-
smach z zakresu nauk medycznych (Klonoff i Landrine, 1999;
Bogart i Thorburn, 2006; Clark, Mayben, Hartman i in., 2008;
Psychologia myslenia sklad.indd 9
24.08.2016 14:47
10
Psychologia myślenia spiskowego
Hutchinson, Begley, Sullivan i in., 2007; Bogart, Galvan, Wagner
i in., 2011). Wzrost ten dotyczy również publikacji prezentujących
badania prowadzone przez polskich psychologów na polskich re-
spondentach (np. Bilewicz, Winiewski, Kofta i in., 2013; Kofta
i Sędek, 2005; Grzesiak-Feldman, 2012; Korzeniowski, 2010a,
2010b). W tym miejscu warto podkreślić, że nie tylko rośnie zain-
teresowanie naukowców myśleniem spiskowym, lecz także przy-
bywa osób wierzących w różnego rodzaju spiski. Temat ten coraz
częściej pojawia się również w mediach. O fenomenie teorii spi-
skowych piszą dziennikarki „Poradnika Psychologicznego Polityki”
(Dąbrowska i Dobrowolska, 2014). Karolina Lewicka (listopad,
2013) teoriom spiskowym poświęca jedną z audycji w radio Tok
FM. O teoriach spiskowych dyskutują goście Karoliny Janowskiej
i Maxa Cegielskiego w TVP Kultura (grudzień, 2013). To tylko
wybrane przykłady medialnego zainteresowania teoriami spisko-
wymi.
Gwałtowny przyrost liczby osób wierzących w spiski wydaje
się naturalną konsekwencją tragicznych, nierzadko spektakular-
nych wydarzeń, na przykład ataku terrorystycznego na WTC czy
tragicznej śmierci księżnej Diany. W polskim dyskursie społecznym
wątki spiskowe unaoczniły się szczególnie wyraźnie w związku
z katastrofą prezydenckiego samolotu pod Smoleńskiem. Bada-
nia sondażowe przeprowadzane cyklicznie przez Centrum Bada-
nia Opinii Społecznej (CBOS, czerwiec 2012; CBOS, paździer-
nik 2013) pokazują, że odsetek osób, które sądzą, że prezydent
Lech Kaczyński mógł ponieść śmierć w wyniku zamachu, waha
się od 25 procent w maju 2012 roku do aż 33 procent w lutym
2013 roku. Szczegółowe dane prezentuje rycina 1.
Wnioskując przez analogię do doświadczeń związanych z my-
śleniem spiskowym na temat zabójstwa prezydenta USA Johna
F. Kennedy’go, można przypuszczać, że odsetek osób wierzących
w spiskowe wyjaśnienia katastrofy raczej będzie rósł niż malał.
Jak zauważył brytyjski badacz spisków, Patrick Leman (2007),
Psychologia myslenia sklad.indd 10
24.08.2016 14:47
25
20
15
10
5
0
1. Przedmowa
11
Maj 2012 r.
Październik 2012 r.
Listopad 2012 r.
Luty 2013 r. Październik 2013 r.
raczej tak
zdecydowanie tak
Rycina 1. Odsetek respondentów wierzących, że prezydent Lech Kaczyński mógł
ponieść śmierć w wyniku zamachu: zestawienie danych z pięciu badań sondażowych
prowadzonych w latach 2012 i 2013 (CBOS, październik 2013)
w 1968 roku dane sondażowe wskazywały, że dwie trzecie Amery-
kanów wierzyło w spiskowe wyjaśnienia zabójstwa Kennedy’ego,
a w roku 1999 proporcja ta wzrosła do dziewięciu na dziesięć.
Przyglądając się zjawisku myślenia spiskowego, można powie-
dzieć, że bez względu na kontekst jest ono coraz powszechniejsze.
Wzrost wiary w spiski wraz z upływem czasu zaobserwował rów-
nież Krzysztof Korzeniowski (2010a). Badania sondażowe pro-
wadzone przez niego w latach 1996–2002 unaoczniły wyraźny,
systematyczny przyrost odsetka dorosłych Polaków zgadzających
się z twierdzeniem, że na świecie istnieją ukryte siły spiskujące
przeciwko Polsce, jak również z twierdzeniem, że ci, co rządzą
krajem, nie są w ogóle znani. Szczegółowe dane zaprezentowane
są na rycinie 2.
Jak już wspominałam, przyszło nam żyć w czasach, w których
wiara w spiski jest powszechna, być może bardziej niż kiedykol-
wiek wcześniej. Mimo że naukowcy coraz chętniej pochylają się
nad fenomenem myślenia spiskowego, poświęcono mu zaskakują-
co niewiele publikacji naukowych. Wydaje się, że zainteresowanie
Psychologia myslenia sklad.indd 11
24.08.2016 14:47
12
70
60
50
40
30
20
10
0
Psychologia myślenia spiskowego
1996
1997
1999
2002
to nie rząd nami rządzi; ci, co naprawdę nami sterują, nie są w ogóle znani
ci, którzy twierdzą, że istnieją na świecie potężne, ukryte siły spiskujące przeciwko
Polsce, mają wiele racji
Rycina 2. Odsetek respondentów myślących spiskowo o polityce: zestawienie danych
z czterech badań sondażowych prowadzonych w latach 1996–2002 (Korzeniowski,
2010a)
badaczy, a zwłaszcza psychologów, jest niewspółmierne do skali
samego zjawiska. Psychologia, poza nielicznymi wyjątkami, przez
lata konsekwentnie i niemal całkowicie ignorowała problematykę
teorii spiskowych, pozostawiając ją – jak to zgrabnie ujął Jovan
Byford (2014, s. 84) – „na łasce innych dyscyplin naukowych”.
Obecnie psycholodzy zajmujący się zagadnieniem myślenia spi-
skowego bardzo często rozpoczynają swoje teksty od wyrażenia
zdziwienia, jak niewiele dotychczas uczyniono, aby zrozumieć pro-
cesy psychiczne leżące u podłoża myślenia spiskowego (Douglas
i Sutton, 2011; Leman, 2007), oraz aby poznać zmienne związane
z przekonaniami spiskowymi (Swami, Chamorro-Premuzic i Furn-
ham, 2010), zwłaszcza że myślenie spiskowe, również za sprawą
rozwoju internetu i technik komunikacyjnych, zajmuje coraz wię-
Psychologia myslenia sklad.indd 12
24.08.2016 14:47
1. Przedmowa
13
cej miejsca w dyskursie społecznym. Veronique Campion-Vincent
(2005) zwraca uwagę na powszechność spisków w beletrystyce,
podkreślając jednocześnie, że pisarze, podejmując ten temat, wy-
przedzili naukowców o co najmniej sto lat. Przykładem książek
z ostatnich dziesięcioleci, których fabuła zasadza się na istnieniu
spisku, mogą być bestsellerowe thrillery medyczne Roberta Cooka,
takie jak Koma, Zabójcza kuracja, Ciało obce, czy też popular-
ne również w Polsce powieści Dana Browna, np. Kod Leonarda
da Vinci, Inferno. Jeśli wierzyć wikipedii (http://pl.wikipedia.org/
wiki/Kod_Leonarda_da_Vinci), pierwsza z powieści Dana Browna
sprzedała się w nakładzie przekraczającym 80 milionów egzem-
plarzy, a jej kinowa adaptacja z Tomem Hanksem w roli głównej
cieszyła się dużym zainteresowaniem widzów, podobnie jak wcześ-
niejsza (1978 rok) ekranizacja Komy Roberta Cooka z Michaelem
Douglasem i Geneviève Bujold. Przyglądając się tym komercyjnym
sukcesom, można uznać, że teorie spiskowe stanowią w dzisiej-
szych czasach „chodliwy towar”. Idea spisku znakomicie się roz-
powszechnia i sprzedaje na bardzo wielu poziomach, w różnych
kontekstach. Fenomen ten łatwiej zrozumieć, kiedy odwołamy się
do koncepcji memu (por. Goertzel, 2010, 2011), którą wprowa-
dził i opisał Richard Dawkins (1976/1996) w Samolubnym genie
– jednej ze słynniejszych, współczesnych książek poświęconych
ewolucji.
Mem to jednostka ewolucji kulturowej (analogiczna do genu,
jako jednostki ewolucji biologicznej), która przenosi się z jednego
umysłu do drugiego, samoreplikuje, mutuje, a jej przeżycie lub
wyginięcie zależy od procesów analogicznych do tych, które od-
powiadają za dobór naturalny (Dawkins, 1996). „Tak jak geny roz-
przestrzeniają się w puli genowej, przeskakując z ciała do ciała za
pośrednictwem plemników lub jaj, tak memy propagują się w puli
memów, przeskakując z jednego mózgu do drugiego w procesie
szeroko rozumianego naśladownictwa” (Dawkins, 1996, s. 267).
Jako znakomity przykład memu Dawkins (1976/1996) podaje
Psychologia myslenia sklad.indd 13
24.08.2016 14:47
14
Psychologia myślenia spiskowego
religię. Jego zdaniem idea Boga jest memem, który przez to, że
bardzo silnie oddziałuje na psychikę i wyobraźnię człowieka, ce-
chuje się znaczną „zaraźliwością” i dużą zdolnością przetrwania
na przestrzeni wieków. W tym miejscu warto podkreślić, że teo-
rie spiskowe bywają przyrównywane (Franks, Bangerter i Bauer,
2013) do quasi-religijnych reprezentacji, które pozwalają tłuma-
czyć przerażające wydarzenia, a przez to ułatwiają radzenie sobie
z trudną rzeczywistością.
Ted Goertzel (2010, 2011) jako pierwszy zwrócił uwagę na
analogie między teorią spiskową a memem. Jego zdaniem memy
teorii spiskowych są rodzajem nawyku myślowego, którego logika
sprowadza się do kwestionowania treści, które pochodzą od sze-
roko rozumianego establishmentu, rządu, naukowców. Odwołu-
jąc się do pojęcia „memu”, nietrudno jest wytłumaczyć niezwykłą
łatwość rozprzestrzeniania się teorii spiskowych połączoną z ich
odpornością na defalsyfikację. Teorię spiskową łatwo rozpropa-
gować, a trudno podważyć (Goertzel, 2011). Memy teorii spisko-
wych istnieją dzięki temu, że istnieją też faktyczne spiski. To, co
Ted Goertzel (2011) wyraźnie podkreśla, i co warto przywołać,
to twierdzenie, że większość teorii spiskowych to czysty absurd,
niektóre z nich są jednak prawdopodobne, część zaś zawiera w so-
bie ziarno prawdy. Wątek prawdziwości versus nieprawdziwości
teorii spiskowych podejmuje również filozof David Coady (2006,
2007b), podkreślając wyraźnie, że część teorii spiskowych może
być, lub wręcz jest, prawdziwa. Jako przykład podaje teorię zwią-
zaną z aferą Watergate (Coady, 2006). Zdaniem Drinkwatera,
Dagnalla i Parkera (2012) zdolność do kwestionowania oficjal-
nie podawanych wyjaśnień stanowi pochodną efektywnie funk-
cjonującego przetwarzania analityczno-racjonalnego. Problemy
zaczynają się wówczas, gdy odrzucenie oficjalnych wyjaśnień nie
idzie w parze z uważnym namysłem i racjonalnym osądem wyja-
śnień alternatywnych. Zdarza się również, że dostrzeżenie braków
w oficjalnych wyjaśnieniach jest traktowane, niejako z automatu,
Psychologia myslenia sklad.indd 14
24.08.2016 14:47
1. Przedmowa
15
Pies
działają ręka
i człowiek
w rękę
Och,
daj spokój!
Ty i te twoje
teorie
spiskowe…
Rycina 3. Humorystyczna ilustracja dylematu „wierzyć, czy nie wierzyć w spiski”
jako argument przemawiający na rzecz wyjaśnień alternatywnych,
nawet wówczas, gdy nie ma wystarczająco mocnych dowodów na
rzecz tych ostatnich (Drinkwater, Dagnall i Parker, 2012)1.
Na fenomen myślenia spiskowego można patrzeć z bardzo
wielu perspektyw: ewolucyjnej (patrz opisana wcześniej koncepcja
memu), historycznej, filozoficznej, socjologicznej, politologicznej,
kulturoznawczej itd. Celem książki jest zaprezentowanie aktual-
nego stanu wiedzy na temat psychologicznych aspektów wiary
w teorie spiskowe. Przedstawione zostaną mechanizmy prowa-
dzące do wiary bądź niewiary w spiski. Podjęta zostanie próba
odpowiedzi na fundamentalne, zdawałoby się, pytanie o to, jakie
zmienne dyspozycyjne sprzyjają myśleniu spiskowemu oraz jakie
czynniki sytuacyjne zwiększają gotowość do przyjmowania spisko-
wych wyjaśnień. Innymi słowy, przyjrzymy się, kto, kiedy i dlacze-
go wierzy w spiski.
1 1 #8222;”I #8217;m telling you #8211; the man and the dog are
definitely working together #8221;; #8220;For Gods sake, Trevor, always
you with that conspiracy stuff! #8221; źródło: http://www.midnightborder-
collies.biz/ (data dostępu 14 lipca 2014).
Psychologia myslenia sklad.indd 15
24.08.2016 14:47
16
Psychologia myślenia spiskowego
W tym miejscu należy podkreślić, że autorka pracy nie czuje
się władna rozstrzygać, czy dana teoria spiskowa jest fałszywa,
czy też prawdziwa. Nie jest to zresztą potrzebne! Dane empiryczne
pokazują, że mechanizmy prowadzące do akceptowania koncep-
cji spiskowych są takie same w przypadku teorii wziętych z życia
i tych całkowicie fikcyjnych, wymyślonych ad hoc na potrzeby
badania (Swami, Coles, Stieger i in., 2011). Przekonania spiskowe
dotyczące faktycznych i fikcyjnych zdarzeń zazwyczaj ze sobą ko-
relują (Swami, Coles, Stieger i in., 2011). Korelują dodatnio nawet
przekonania wzajemnie się wykluczające (Wood, Douglas i Sutton,
2012). Brytyjscy psycholodzy społeczni wykazali, że im bardziej re-
spondenci wierzyli, że księżna Diana upozorowała własną śmierć,
tym bardziej byli skłonni wierzyć, że została zamordowana przez
brytyjskie służby specjalne MI6 (Wood, Douglas i Sutton, 2012).
Podobnie, im silniej podejrzewali, że Osama Bin Laden był już
martwy w momencie szturmu na jego schronienie w Pakistanie,
tym bardziej byli skłonni przyjąć, że Osama Bin Laden ciągle żyje
i ukrywa się w górskiej kryjówce (Wood, Douglas i Sutton, 2012).
Wiara w teorie spiskowe tworzy relatywnie spójny system przeko-
nań (Wood, Douglas i Sutton, 2012). Ludzie różnią się między sobą
skłonnością do jego przyjmowania i akceptowania. Przyjrzenie się
tym różnicom, jak już wspominałam, stanowi jeden z kluczowych
celów niniejszej książki.
Psychologia myslenia sklad.indd 16
24.08.2016 14:47
Pobierz darmowy fragment (pdf)