Książka ukazuje mnogość społecznych i kulturowych problemów, z jakimi chorzy na raka muszą zmierzyć się podczas terapii i nie tylko - okazuje się bowiem, że rak to choroba, która zmusza ludzi do głębokiej rekonstrukcji życia także po leczeniu.
W książce czytelnik znajdzie wnikliwe analizy materiału etnograficznego zebranego przez autora w środowisku pacjentów oraz zapozna się z literaturą dotyczącą kulturowego i społecznego wymiaru chorób onkologicznych.
Tom stanowi pierwszą w Polsce kompleksową próbę opisania i zrozumienia świata osób dotkniętych chorobami onkologicznymi za pomocą narzędzi i kategorii oferowanych przez etnografię i antropologię kulturową. Jest także próbą wyjścia poza medyczny i psychologizujący język opisu tych chorób - autor kładzie nacisk na subiektywne doświadczenia i narracje samych chorych. Zastosowana metodologia, jak również tematyka pracy - antropolodzy w Polsce niezwykle rzadko zapuszczają się na tak egzotyczny teren jak medycyna i choroby - czyni tę pozycję nie tylko na swój sposób wyjątkową, ale także pożyteczną.
Czy choroby onkologiczne to problem stricte medyczny?
Czy antropolog kultury może je badać?
Jak chorzy i ich bliscy rozumieją choroby onkologiczne i doświadczają ich?
Darmowy fragment publikacji:
Albin Głowacki – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny
Katedra Historii Polski i Świata po 1945 r., 90-219 Łódź, ul. A. Kamińskiego 27a
RECENZENT
Grażyna Wrona
REDAKTOR INICJUJĄCY
Iwona Gos
SKŁAD I ŁAMANIE
Munda – Maciej Torz
KOREKTA TECHNICZNA
Leonora Wojciechowska
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: grupa polskich dzieci ze szkoły w posiołku
Dorowatka, udostępnione przez Muzeum Wojska w Białymstoku
(nr inw. MWB/S/D/580)
Publikacja bez opracowania redakcyjnego w Wydawnictwie UŁ
© Copyright by Albin Głowacki, Łódź 2017
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.08078.17.0.M
Ark. wyd. 19,0; ark. druk. 31,75
ISBN 978-83-8088-494-6
e-ISBN 978-83-8088-495-3
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Tomkowi i Krzysiowi
– moim wnukom
SPIS TREŚCI
9
Wykaz skrótów i skrótowców . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
Rozdział I. Zesłańcza „edukacja” . . . . . . . . . . . . . . . .
77
Rozdział II. Kompoldiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
Rozdział III. Skromne początki . . . . . . . . . . . . . . . . .
225
Rozdział IV. Ambitne zamierzenia . . . . . . . . . . . . . .
351
Rozdział V. W cieniu repatriacji . . . . . . . . . . . . . . . .
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Bibliografia (wybór) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
443
Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
453
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
Wykaz tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
487
Wykaz aneksów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks geograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
489
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
WYKAZ SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW
AAN
A.G.
AZSŁ
CISP
CK
Dietgiz
Dietizdat
ds.
egz.
FZO
GARF
gł. ried. (гл. ред.)
gub.
IPMS
J. (j.)
Karłag
KC
kl.
KLH
KLO
KLOZ
KLSZ
– Archiwum Akt Nowych
– Albin Głowacki
– Archiwum Związku Sybiraków w Łodzi
– Centralnyj nauczno-issledowatielskij institut
sanitarnogo proswieszczenija (Centralny In-
stytut Naukowo-Badawczy Oświaty Sanitar-
nej)
– Centralnyj Komitiet (Komitet Centralny)
– Dietskoje gosudarstwiennoje izdatielstwo (Dzie-
cięce Wydawnictwo Państwowe)
– Izdatielstwo dietskoj litieratury (Wydawnictwo
Literatury Dziecięcej)
– do spraw
– egzemplarz (-e)
– fabriczno-zawodskoje obuczenije; szkoła fabricz-
no-zawodskogo obuczenija (zawodowa szkoła
przyzakładowa)
– Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi
(Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej)
– gławnyj riedaktor (główny redaktor, redaktor
naczelny)
– gubernia
– Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego
w Londynie
– język
– Karagandinskij isprawitielno-trudowoj łagier’
(Karagandynski Poprawczy Obóz Pracy)
– Komitet Centralny
– klasa
– Komisariat Ludowy Handlu
– Komisariat Ludowy Oświaty
– Komisariat Ludowy Ochrony Zdrowia
– Komisariat Ludowy Spraw Zagranicznych
Wykaz skrótów i skrótowców
– Komitiet po diełam polskich dietiej w SSSR (Ko-
mitet do spraw Dzieci Polskich w ZSRR przy Ko-
misariacie Ludowym Oświaty RFSRR)
– kopiejka
– Komunistyczna Partia (bolszewików) Białorusi
– Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy
– Komunistyczna Partia Polski
– Krajowa Rada Narodowa
– Ludowy Komisariat Oświaty
– Moskowskij gosudarstwiennyj uniwiersitiet
imieni M.W. Łomonosowa (Moskiewski Uni-
wersytet Państwowy im. M.W. Łomonosowa)
– Moskowskoje otdielenije Objedinienija gosudar-
stwiennych izdatielstw (Oddział Moskiewski
Zrzeszenia Wydawnictw Państwowych)
– Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolu-
– Gosudarstwiennoje muzykalnoje izdatielstwo
(Państwowe Wydawnictwo Muzyczne)
– Ministierstwo wnutriennich dieł (Ministerstwo
– Narodnyj komissariat proswieszczenija (Komi-
Spraw Wewnętrznych)
sariat Ludowy Oświaty)
– Narodnyj komissariat wnutriennich dieł (Ko-
misariat Ludowy Spraw Wewnętrznych)
– Obłastnoj otdieł narodnogo obrazowanija (Ob-
wodowy Wydział Oświaty Ludowej)
cjonistom
10
Kompoldiet
kop.
KP(b)B
KP(b)U
KPP
KRN
LKO
MGU
Mogiz
MOPR
Muzgiz
MWD
NKP (НКП)
NKWD
Obłono
obw.
odwr.
otw. ried. (отв. ред.) –
– obwód
– odwrócona (na odwrocie)
p.
pkt
PKWN
PP
PPR
ps.
PWMN
r.
rb
RFSRR (РСФСР)
otwietstwiennyj riedaktor (redaktor odpowie-
dzialny)
– pan, pani
– punkt
– Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego
– panny
– Polska Partia Robotnicza
– pseudonim
– Państwowe Wydawnictwo Mniejszości Narodo-
– rok
– rubel
– Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republi-
ka Radziecka
wych
RGASPI
RKL
ros.
RP
tab.
tow.
Uczpiedgiz
UJ
UMS
Uprosobtorg
USRR
UW
WKP(b)
WLKSM
ZG
ZNP
ZPP
ZSRR
ZSSR
Wykaz skrótów i skrótowców
11
– Rossijskij gosudarstwiennyj archiw socyal-
no-politiczeskoj istorii (Rosyjskie Państwowe
Archiwum Historii Społeczno-Politycznej)
– Rada Komisarzy Ludowych
– rosyjski
– Rzeczpospolita Polska
– tabela
– towarzysz
– Gosudarstwiennoje uczebno-piedagogiczeskoje
izdatielstwo (Państwowe Wydawnictwo Szkol-
no-Pedagogiczne)
– Uniwersytet Jagielloński
– Uczebnyj mietodiczeskij sowiet (Naukowa Rada
– Uprawlenije osoboj torgowli (Zarząd Handlu
Metodyczna)
Specjalnego)
– Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka
– Uniwersytet Warszawski
– Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bol-
szewików)
– Wsiesojuznyj Leninskij kommunisticzeskij sojuz
mołodioży (Wszechzwiązkowy Leninowski Ko-
munistyczny Związek Młodzieży)
– Zarząd Główny
– Związek Nauczycielstwa Polskiego
– Związek Patriotów Polskich
– Związek Socjalistycznych Republik Rad; Zwią-
zek Socjalistycznych Republik Radzieckich;
Związek Radziecki
– Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik
WSTĘP
Po przejęciu w 1917 r. władzy w Rosji, bolszewicy za-
dbali o to, aby stopniowo zapewnić sobie w kraju m.in. peł-
ną kontrolę nad przekształcaniem świadomości obywateli
w duchu ideologii marksistowsko-leninowskiej. Zaangażo-
wali do tego wszystkie struktury państwa i rządzącej partii:
ich aparat administracyjny, system edukacyjny, wojsko, or-
ganizacje społeczno-polityczne, prasę, radio, wydawnictwa,
muzea, kino, teatr, estradę itd. W tamtym scentralizowa-
nym systemie indoktrynacji społeczeństwa bardzo istotna
rola przypadła szkole i książce. Jest oczywiste, że działa-
niom tym zostali poddani także Polacy, którzy zamieszki-
wali w państwie radzieckim.
W późniejszym okresie objęły one również obywa-
teli II Rzeczypospolitej na terenach zaanektowanych
przez Kreml po inwazji 17 września 1939 r., w tym setki ty-
sięcy osób deportowanych stamtąd w głąb terytorium ZSRR.
Z myślą o dotarciu do „nowych obywateli radzieckich” z prze-
kazem ideologii w ich języku ojczystym okupacyjna władza
– po zainstalowaniu się na wschodnich ziemiach RP – uru-
chomiła tam m.in. wydawanie gazet i książek, nadawała au-
dycje radiowe, wystawiała „zaangażowane” sztuki teatralne,
zapewniła szkolnictwo z polskim językiem wykładowym1.
1 Szerzej na ten temat patrz m.in.: B. Bernacki, »Najostrzejsze na-
rzędzie naszej partii…«. Okupacja sowiecka północno-wschodnich ziem
Drugiej Rzeczypospolitej (1939-1941) w świetle polskojęzycznej prasy
14
Wstęp
Kiedy ponad ćwierć wieku temu przygotowałem informa-
cyjne opracowanie na temat ogółu polskojęzycznych wydaw-
nictw książkowych w ZSRR2, stwierdziłem m.in., że w od-
niesieniu do okresu II wojny światowej żadna z ówczesnych
oficyn, publikujących tam po polsku, nie doczekała się nauko-
wej monografii. I stan taki trwa w zasadzie do chwili obecnej.
Wobec tego, że nowe możliwości badawcze i szanse źródło-
we pozwalają dzisiaj na podjęcie próby wypełnienia tej luki
(nie tylko w polskiej historiografii), uznałem za realne i celo-
we przedstawienie (na początek) działalności i dorobku wy-
jątkowej w polskich dziejach komórki wydawniczej, której pa-
tronował, istniejący w Moskwie w latach 1943-1946, Komitet
ds. Dzieci Polskich w ZSRR (Kompoldiet). Komórkę tę utwo-
rzono w celu zaspokojenia pilnych potrzeb szkół dla dzieci
polskich zesłańców, które to placówki organizowano właśnie
pod egidą wspomnianego Komitetu (swego rodzaju miniatu-
rowy resort edukacji dla polskich uczniów). Do jego zadań
należało m.in. wydawanie po polsku programów nauczania
i podręczników szkolnych oraz pomocy naukowych. O tym,
jak (z różnych powodów) ważna to była misja, niech świadczy
fakt, że – po fali stalinowskiego ludobójstwa wobec Polaków
w ZSRR w okresie międzywojennym (szacuje się, że represje
dotknęły wtedy nawet do 200 tys. osób polskiej narodowości)
»gadzinowej«, Toruń 2009; W. Bonusiak, Polityka ludnościowa i ekono-
miczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939-1941
(»Zachodnia Ukraina« i »Zachodnia Białoruś«), Rzeszów 2006; G. Hry-
ciuk, Polacy we Lwowie 1939-1944. Życie codzienne, [Warszawa] 2000;
A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rze-
czypospolitej 1939-1941, Łódź 1998; W. Śleszyński, Okupacja sowiecka
na Białostocczyźnie w latach 1939-1941. Propaganda i indoktrynacja,
Białystok 2001.
2 A. Głowacki, Polskojęzyczne wydawnictwa książkowe w ZSRR,
[w:] Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, pod redakcją H. Kubiaka,
T. Palecznego, J. Rokickiego, M. Wawrykiewicz, Wrocław-Warszawa-
Kraków 1992, s. 221-236.
Wstęp
15
– tuż przed wybuchem II wojny światowej w ogóle już nie ist-
niało w ZSRR szkolnictwo dla polskiej mniejszości narodowej,
a także wydawnictwa polskojęzyczne.
Wspomniana powyżej inwazja Armii Czerwonej na Pol-
skę 17 września 1939 r. i aneksja przez ZSRR wschodnich
ziem II RP przyniosły falę represji reżimu stalinowskiego
wobec mieszkańców tamtych terenów. Więzienia i areszty
zapełniały się „wrogami ludu”, a setki tysięcy innych osób
zostało w latach 1940-1941 przymusowo wywiezionych
w głąb terytorium okupanta, gdzie przyszło im wegetować
w dramatycznie trudnych warunkach. Wśród nich były
także dzieci. Te, które podlegały obowiązkowi szkolnemu,
zmuszano do uczęszczania do miejscowych placówek oświa-
towych i do nauki w języku rosyjskim. Na krótko odmia-
nę tej sytuacji przyniosła normalizacja stosunków polsko-
-radzieckich (30 lipca 1941 r.). Jednakże w 1943 r., kiedy
to znowu narzucono obywatelom polskim w ZSRR obywa-
telstwo okupanta, kiedy to Kreml zerwał stosunki z rzą-
dem RP na uchodźstwie i postawił na polskich komunistów
(utworzył Związek Patriotów Polskich – ZPP), sprawy edu-
kacji zesłańców oddano w gestię nowo powstałej instytucji.
Był nią Komitet ds. Dzieci Polskich w ZSRR. Oznaczało to,
że od 1 września 1939 r. dzieci polskie, które zamieszkiwa-
ły wschodnie tereny RP, wcielone następnie do ZSRR, do-
świadczyły w całym sześcioletnim okresie wojny, okupacji
i zsyłki aż pięć (!) systemów oświatowych.
***
Dzieje Komitetu ds. Dzieci Polskich w ZSRR nie do-
czekały się do dziś monograficznego opracowania. Za-
ledwie incydentalnie wzmiankowano o nim przy okazji
Wstęp
16
podejmowania kwestii działalności oświatowej Związku
Patriotów Polskich albo (rzadko) we wspomnieniach akty-
wistów tej organizacji, nauczycieli i innych zesłańców.
Jako pierwszy problematykę tę podjął przed 60 laty
ukraiński badacz Pawło Kałenyczenko w monografii na te-
mat polskiej emigracji postępowej (!?) w ZSRR w latach
drugiej wojny światowej3. W oparciu o akta Kompoldietu
naszkicował on pokrótce (s. 156-165) okoliczności powsta-
nia tego Komitetu, jego zadania, a także rolę w tworzeniu
i reorganizacji (wespół z ZPP) szkół oraz innych placówek
dla dzieci zesłańców. Ustalił, że Komitet przygotował i wy-
dał 29 podręczników oraz pomocy naukowych w ogólnym
nakładzie 122 828 egz. (s. 160).
Tematyka ta została zdecydowanie szerzej omówio-
na w książce Elżbiety Treli pt. Edukacja dzieci polskich
w Związku Radzieckim w latach 1941-1946, opublikowanej
przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe prawie 35 lat
temu (1983). Autorka przedstawiła w niej dzieje kształ-
cenia i wychowania dzieci polskich przebywających w la-
tach 1941-1946 na terytorium Związku Radzieckiego (s. 5).
W jednym z podrozdziałów zamieściła opisowe informacje
o działalności edytorskiej Kompoldietu i ZPP (s. 114-122),
natomiast w aneksie (s. 216-217) – wykaz opublikowanych
21 podręczników. Te spostrzeżenia o dokonaniach wydaw-
niczych Komitetu ogłosiła E. Trela wcześniej także w ar-
tykule4.
Kwestie różnorakiej opieki nad dziećmi zesłańców pol-
skich znalazły odbicie w opracowaniu Albina Głowackiego
3 П.М. Калениченко, Польська прогресивна еміграція в СРСР
в роки Другої світової війни, Київ 1957, ss. 211, 5 nlb.
4 E. Trela, Polskie wydawnictwa szkolne w ZSRR w latach 1943-
1946, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców
Śląskich w Opolu” 1980, Seria A, Historia XVII, s. 119-132.
Wstęp
17
pt. Ocalić i repatriować5, dotyczącym głównie działalności
opiekuńczej Związku Patriotów Polskich w ZSRR. Proble-
matyka szkolna zajmuje w tej pracy (IV rozdział) sporo
miejsca. Tamże przedstawione są uwagi o przedsięwzię-
ciach wydawniczych Kompoldietu. Po raz pierwszy w pol-
skim piśmiennictwie został tu opublikowany szczegółowy
wykaz (z poprawnym, pełnym zapisem bibliograficznym)
wszystkich 21 podręczników i śpiewników oraz 9 planów
i programów nauczania (s. 248-250), wydanych pod auspi-
cjami Komitetu.
Wspomniane wyżej polskie opracowania naukowe
nie bazowały jednak szerzej na podstawowym materiale, ja-
kim jest spuścizna archiwalna Kompoldietu. Wykorzystano
w nich jedynie wybrane dokumenty, opublikowane po ro-
syjsku6, oraz odpowiednie polskie edycje źródłowe, w któ-
rych znalazły się również materiały archiwalne z ZSRR7.
Z tego powodu opracowania te mają wciąż niepełny walor
informacyjny.
Szerszy dostęp do archiwów radzieckich umożliwił
uzbeckiemu badaczowi – Szodmankułowi Pirimkułowowi
– przygotowanie w końcu lat 80. minionego stulecia roz-
prawy habilitacyjnej na temat ludności polskiej w ZSRR
w latach 1941-19468. W opublikowanych w formie książki
5 A. Głowacki, Ocalić i repatriować. Opieka nad ludnością polską
w głębi terytorium ZSRR (1943-1946), Łódź 1994, ss. 297.
6 О деятельности Комитета по делам польских детей в СССР,
подготовили И.И. Белов и Е.В. Корнева, «Исторический архив» 1962,
№ 4, s. 57-77.
7 Szkolnictwo polskie w ZSRR 1943-1947. Dokumenty i materiały,
Opracował R. Polny. Pod redakcją S. Skrzeszewskiego, Warszawa 1961;
Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. VII-IX,
[Warszawa] 1973-1974.
8 Ш.Д. Пиримкулов, Польское население в СССР. 1941-1946 гг.,
Москва 1990, ss. 483 (maszynopis pracy dostępny w Rosyjskiej Bibliotece
Państwowej w Moskwie).
Wstęp
18
prawie pięciu rozdziałach tej pracy9 znalazł się też wątek do-
tyczący organizacji i działalności szkół dla dzieci zesłańców.
Jest on napisany głównie w oparciu o archiwalia ZPP z Ar-
chiwum Akt Nowych, ale i o akta Kompoldietu. W krótkim
podrozdziale o podręcznikach szkolnych i pomocach nauko-
wych (s. 51-56) scharakteryzowano proces ich przygotowania
do druku oraz przedstawiono (niestety, niezbyt precyzyjne)
zestawienie opublikowanych 19 tytułów podręczników. Au-
tor zakończył te rozważania konkluzją, że zaopatrzenie szkół
polskich i radzieckich w podręczniki okazało się w zasadzie
takie samo (odczuwały dotkliwe ich braki), gdyż ich wyda-
wanie było ograniczone z powodu niedostatków papieru
i wykwalifikowanych specjalistów (zmobilizowani na front).
Natomiast niemal wyłącznie na podstawie akt Komite-
tu powstał, niedawno opublikowany, tekst Lilianny Lado-
ruckiej o polskich domach dziecka w Uzbekistanie w latach
1943-194610.
Powyższy przegląd literatury, poświęconej Kompoldie-
towi, pozwala stwierdzić, że na temat działalności wydaw-
niczej tej instytucji znane są zaledwie podstawowe informa-
cje. W pełni zasadne jest więc podjęcie próby poszerzenia
tej wiedzy. Realizację takiego projektu zapoczątkowałem
jeszcze w 1987 r., ale jego sfinalizowanie stało się możliwe
dopiero obecnie. Częściowym efektem moich studiów z tego
zakresu są m.in. publikacje o Kompoldiecie oraz o zesłań-
czej edukacji11.
9 Idem, Польские школы и детские учреждения в СССР (1941-
1946 гг.), Ташкент 1990, ss. 164.
10 L. Ladorucka, Uwagi o domach dziecka dla dzieci polskich w Uz-
bekistanie w latach 1943-1946, [w:] Wokół spraw trudnych, bolesnych
i zapomnianych. Studia i szkice, pod red. E. Kowalczyk, L. Ladoruckiej,
W. Marciniaka, B. Szubtarskiej i J. Żelazko, Łódź 2014, s. 541-569.
11 A. Głowacki, Dokonania Komitetu ds. Dzieci Polskich w ZSRR
w dziedzinie wydawnictw edukacyjnych, [w:] Dzieje kształtowania się
Wstęp
19
Podstawową bazę źródłową niniejszej monografii sta-
nowi spuścizna archiwalna Komitetu ds. Dzieci Polskich
w ZSRR, przechowywana w Państwowym Archiwum Fe-
deracji Rosyjskiej w Moskwie. Podczas kolejnych pobytów
w nim, dogłębnie przebadałem ją jako pierwszy historyk
z Polski. Zawiera ona bardzo bogaty materiał na temat
działalności edytorskiej Kompoldietu – m.in. protokoły po-
siedzeń odpowiednich gremiów, korespondencję, akta per-
sonalne, maszynopisy opracowań oraz ich recenzje wydaw-
nicze. W uzupełnieniu tych akt sięgnąłem we wspomnianej
placówce archiwalnej również po dokumentację Państwo-
wego Wydawnictwa Szkolno-Pedagogicznego (Uczpiedgi-
zu), z którym Kompoldiet ściśle współpracował.
Bardzo cenny materiał odnalazłem w Archiwum Akt
Nowych w Warszawie, zwłaszcza w aktach Żanny Korma-
nowej i Stanisława Skrzeszewskiego (czołowych postaci
Kompoldietu), a także w spuściźnie Związku Patriotów Pol-
skich – współorganizatora szkolnictwa dla dzieci polskich
zesłańców w ZSRR.
Pozostały, wyszczególniony w zestawieniu bibliogra-
ficznym tej monografii, materiał archiwalny z innych pla-
cówek poradzieckich, polskich i anglosaskich, jak również
opublikowane zbiory dokumentów, wspomnienia, rela-
cje, pamiętniki, prasa oraz opracowania – miały w przy-
padku podjętego przeze mnie tematu charakter uzupeł-
niający w stosunku do najważniejszej, czyli archiwalnej
bazy wytworzonej przez Kompoldiet. Dużym wyzwaniem,
polskich instytucji oświatowych pod redakcją E.A. Mierzwy, Piotrków
Trybunalski 2002, s. 293-306; idem, Kadry Komitetu do spraw Dzieci
Polskich w ZSRR przy Ludowym Komisariacie Oświaty RFSRR (1943-
1946), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2002, [nr] 1-2, s. 17-32; idem,
Problemy edukacji dzieci polskich zesłańców (1940-1941), ibidem, 2015,
[nr] 1-2, s. 107-119; idem, Problemy edukacji dzieci polskich zesłańców
(1941-1946), ibidem, 2016, [nr] 1-2, s. 173-193.
Wstęp
20
uwieńczonym sukcesem, stało się dotarcie do wszystkich
wydawnictw tego Komitetu, czemu służyły poszukiwania
w bibliotekach naukowych Moskwy, Leningradu, Warsza-
wy, Wrocławia, Krakowa i Łodzi.
Wykorzystana baza materiałowa w zupełności wystar-
cza do realizacji tytułowego zagadnienia, które to, powtórz-
my, w tak pełnym zakresie nie było dotychczas przedmio-
tem badań – ani w Polsce, ani poza jej granicami.
Celem monografii jest odtworzenie – na podstawie ana-
lizy różnych źródeł: archiwaliów i drukowanych zbiorów
dokumentów, ale także memuarystyki i prasy – całokształ-
tu działalności edytorskiej Komitetu ds. Dzieci Polskich
w ZSRR. W szczególności chodzi o ukazanie:
– jakie czynniki determinowały tę działalność?
– kto (instytucjonalnie i personalnie) był w nią zaanga-
żowany?
– co planowano wydać, co zdołano ukończyć, a co i z ja-
kich powodów nie ukazało się?
– jakie przesłanie ideowe zawierały programy i pod-
ręczniki szkolne?
– jaką rolę w pracy szkół dla dzieci polskich zesłańców
odegrały opublikowane wydawnictwa?
Zakres chronologiczny opracowania formalnie obej-
muje lata 1943-1946, a więc okres istnienia Kompoldietu.
Faktycznie jednak niezbędne okazało się rozszerzenie tych
ram i uwzględnienie także okresu 1939-1942. Pozwoliło
to na ukazanie (choć w bardzo dużym skrócie) okoliczno-
ści, w jakich obywatele polscy zostali deportowani w głąb
ZSRR, oraz warunków, w jakich urzędowo próbowano or-
ganizować tam nauczanie w języku rosyjskim dla dzieci
zesłańców. Dla dostrzeżenia i zrozumienia rangi dokonań
edytorskich Kompoldietu absolutnie niezbędne okazało się
naszkicowanie realiów, w jakich ta „edukacja” zesłańcza od-
Wstęp
21
bywała się wcześniej, oraz przypomnienie, w jakim stopniu
zmieniło się to po normalizacji stosunków polsko-radziec-
kich (po 30 lipca 1941 r.). Dzięki temu łatwiej zorientować
się w swego rodzaju bilansie otwarcia oraz uzmysłowić so-
bie warunki startu ZPP i Kompoldietu, które to podmioty
wspólnie podjęły się w połowie 1943 r. obowiązków orga-
nizatorów szkolnictwa dla dzieci polskich deportowanych.
Zarazem stwarza to możliwość porównania i oceny tego,
co udało się zrobić na niwie wydawniczej do 1946 r.
Warto też wspomnieć tutaj w ogóle o „głodzie książek”
w języku polskim, czyli o tym, że zesłańcy (dorośli i dzieci)
cierpieli z powodu niemal powszechnego ich braku na przy-
musowym osiedleniu. O tym, czym one dla nich były, wy-
mownie świadczą choćby słowa Doroty Parnas, która na-
pisała: Kiedy się okazało, że nawet po ciężkiej pracy musi
się choć na chwilę zająć stroskany umysł lekturą – lektury
tej nie było. Zaczęto alarmować listownie krewnych i znajo-
mych we Lwowie czy Tarnopolu o jakieś książki, ale zawsze
pierwszeństwo w przesyłkach miały masło i cukier [...].
Jednakże trafiali się poczciwcy, którzy [...] wysyłali, od cza-
su do czasu, co w rękę popadło [...]. Każdy czytał »od deski
do deski« wszystko, co tylko było w języku polskim wydru-
kowane12.
Przy wszelkich współczesnych ocenach działalności wy-
dawniczej Kompoldietu należy pamiętać przede wszystkim
o tym, że była ona prowadzona na obczyźnie, w totalitar-
nym państwie rządzonym przez komunistów (które w zmo-
wie z Adolfem Hitlerem zaatakowało Polskę w 1939 r.),
w warunkach straszliwej wojny z Niemcami (od 1941 r.),
w sytuacji powszechnych niedoborów aprowizacyjnych. Ko-
lejne lata bez szkoły z polskim językiem nauczania groziły
12 D. Parnas, Książka i prasa polska w ZSRR w latach 1940-1945,
„Odrodzenie” 1947, R. IV, nr 1, s. 3.
Wstęp
22
zupełnym wynarodowieniem i sowietyzacją dzieci zesłań-
ców. Wobec tego, że możliwości zorganizowania takiej szko-
ły (a więc i edycji podręczników dla niej) w zasadniczym
stopniu zależały od stanu stosunków polsko-radzieckich,
o przełomowych wydarzeniach w tych relacjach należało
choćby wspomnieć. Dotyczy to również potrzeby ukazania
okoliczności narodzin (oraz oblicza ideowego) Związku Pa-
triotów Polskich i Komitetu ds. Dzieci Polskich w ZSRR.
Kompoldiet pracował w rytmie, jaki wyznaczał rok
budżetowy (sprawozdawczy). Dlatego w konstrukcji pra-
cy zdecydowałem się na prezentowanie jego działalności
właśnie w okresach rocznych (1943, 1944, 1945-1946). Za-
sadnicze rozważania, zawarte w rozdziałach II-V, są po-
przedzone, niezbędnymi według mnie, uwagami dotyczą-
cymi w ogóle sfery szkolnictwa w języku polskim w ZSRR
w pierwszym okresie II wojny światowej i następnie „edu-
kacji” deportowanych dzieci w głębi terytorium ZSRR.
Ta początkowa część monografii (rozdział I) ukazuje,
w jak skrajnie trudnych warunkach „uczyli się” zesłań-
cy w szkołach rosyjskich i kazachskich (1940-1941) oraz
jak faktycznie funkcjonowały „szkoły” organizowane z ini-
cjatywy i przez przedstawicieli terenowych placówek Am-
basady RP w okresie 1942-1943.
Obiektywnie należy stwierdzić, że tym dzieciom, które
w okresie sześcioletniego pobytu na zsyłce mogły i rzeczy-
wiście uczęszczały do polskich szkół Kompoldietu (1943-
1946), uratowano dwa-trzy lata szkolnej edukacji.
Częste przywoływanie w tekście nazw geograficznych
spowodowało, że – w trosce o poprawność i ujednolicenie
ich pisowni – sięgałem po odpowiednie ustalenia zawar-
te w Encyklopedii geografii świata13. Cytaty ze źródeł ar-
13 Encyklopedia geografii świata, [t.] Europa Wschodnia, Azja Pół-
nocna i Środkowa, Zakaukazie, Warszawa [1997].
Wstęp
23
chiwalnych są oznaczone cudzysłowem, a te z publikacji
– zapisane kursywą. Dla szybszego odnalezienia poszuki-
wanych informacji odpowiednie zdania (wyrazy) zostały
wytłuszczone. Tytuły przygotowywanych do druku wy-
dawnictw Kompoldietu są podawane przeważnie w formie
skróconej (pełne ich brzmienie znajduje się w przypisach
oraz w aneksach nr 2 i 3).
Ograniczona dostępność opisywanych podręczników
szkolnych i programów nauczania skłoniła mnie do za-
mieszczenia ilustracji, które pomogą poczuć specyficzną at-
mosferę czasu narodzin i ducha tych wydawnictw.
***
Za szczególną życzliwość i bezinteresowne, stałe wspar-
cie, z jakim spotykałem się od czasu podjęcia w 1987 r. pierw-
szych studiów źródłowych w Moskwie, przekazuję szczere
słowa wdzięczności, uznania i podziękowania dla moich
rosyjskich przyjaciół: Iriny Konstantinowny i Walerego
Siergiejewicza Sierowych z Moskiewskiego Uniwersyte-
tu Państwowego (obecnie w Uniwersytecie w Oulu), Olgi
Wasiljewny Sierowej z Rosyjskiej Biblioteki Państwowej,
a także dla Aleksandra Edmundowicza Gurjanowa – szefa
sekcji polskiej stowarzyszenia Memoriał w Moskwie. Mojej
żonie Marii dziękuję za otuchę, pełne zrozumienie i wyjąt-
kowo cierpliwe oczekiwanie na ostatnie zdanie prezentowa-
nego opracowania. Natomiast Pani Prof. Grażynie Wronie
jestem bardzo wdzięczny za cenne opinie, uwagi i wska-
zówki zawarte w recenzji wydawniczej.
ROZDZIAŁ I
ZESŁAŃCZA „EDUKACJA”
Zmowa wiarołomnych sąsiadów przeciwko Polsce, któ-
rej to symbolem stał się tajny protokół dodatkowy do paktu
o nieagresji między Niemcami i ZSRR z 23 sierpnia 1939 r.1,
oznaczała w praktyce przyzwolenie na hitlerowską inwazję
i na wspólny z Sowietami rozbiór terytorium Rzeczy-
pospolitej. Strony paktu ustaliły wtedy granicę stref wza-
jemnych interesów w Europie Wschodniej m.in. wzdłuż linii
rzek: Narwi, Wisły i Sanu. Armie niemieckie zaatakowały
Polskę 1 września, a Sowieci – 17 września 1939 r. Szybka
klęska militarna Wojska Polskiego i bierność „sojuszników”
II Rzeczypospolitej umożliwiły agresorom okupację, a na-
stępnie aneksję ziem polskich. Ostateczny podział tej zdo-
byczy został ustalony w Układzie o przyjaźni i granicy mię-
dzy ZSRR a Niemcami z 28 września 1939 r. Przyniósł on
m.in. korektę dotychczasowych uzgodnień (Litwa uznana
za strefę wpływów ZSRR, zaś województwo lubelskie i część
warszawskiego – przeszły do strefy interesów III Rzeszy).
W odniesieniu do interesujących nas tu wschodnich ob-
szarów, które zostały opanowane przez Armię Czerwoną,
okupant niezwłocznie podjął szereg decyzji, które miały
na celu szybką unifikację zagarniętego terytorium z ZSRR
1 Документы внешней политики 1939 год, Том двадцать второй,
книга первая: 1 января – 31 августа 1939 г., Москва 1992, s. 630-632.
Patrz też Kryzys 1939 roku w interpretacjach polskich i rosyjskich histo-
ryków, Pod redakcją S. Dębskiego i M. Narinskiego, Warszawa 2009.
Rozdział I
26
oraz sowietyzację jego mieszkańców i całego życia społecz-
no-gospodarczego2. Formalna legalizacja zaboru dokona-
ła się w rezultacie realizacji scenariusza, zatwierdzonego
1 października 1939 r. przez Biuro Polityczne Komitetu
Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii
(bolszewików). Zgodnie z nim szybko zorganizowano farsę
wyborczą (głosowanie 22 października 1939 r.), która wy-
łoniła „delegatów” do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej
Ukrainy i Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi.
Obrady tych „przedstawicielstw” – odpowiednio we Lwowie
(26-28 października) i w Białymstoku (28-30 października)
– przyniosły fundamentalne „decyzje” co do dalszych losów
okupowanego terytorium (proklamowanie na nim władzy
radzieckiej; prośby o „przyjęcie” go w skład ZSRR i do od-
powiedniej republiki związkowej; konfiskata ziem obszar-
niczych, klasztornych i wysokich urzędników państwo-
wych; nacjonalizacja ziemi, lasów i wód; upaństwowienie
banków i wielkiego przemysłu). Wyłonione na zakończenie
„obrad” komisje pełnomocne zobowiązano do przedstawie-
nia powyższych uchwał i „próśb” odpowiednio w Moskwie,
Mińsku i Kijowie. Najpierw pełnomocnicy obu zgromadzeń
dotarli na nadzwyczajną V sesję Rady Najwyższej ZSRR,
2 Problematyka agresji Armii Czerwonej na Polskę oraz kwestie
zagarnięcia przez Sowietów wschodnich ziem II Rzeczypospolitej zo-
stały już szeroko przedstawione m.in. w następujących publikacjach:
A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rze-
czypospolitej 1939-1941, Łódź 1998; M. Gnatowski, Zgromadzenie Lu-
dowe Zachodniej Białorusi. Fakty, oceny, dokumenty, Białystok 2001;
Cz. Grzelak, Kresy w ogniu. Wojna na ziemiach wschodnich Rzeczypo-
spolitej we wrześniu 1939 roku, Warszawa 2014; R. Szawłowski („Karol
Liszewski”), Wojna polsko-sowiecka 1939. Tło polityczne, prawnomiędzy-
narodowe i psychologiczne. Agresja sowiecka i polska obrona. Sowieckie
zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości oraz zbrodnie ukraińskie i biało-
ruskie, tom 1, Monografia, Warszawa 1997; В. Баран, В. Токарський,
Україна: західни землі 1939-1941, Львів 2009.
Zesłańcza „edukacja”
27
która to jednomyślnie „zadośćuczyniła prośbie” Zgroma-
dzenia ze Lwowa i 1 listopada 1939 r. włączyła Zachodnią
Ukrainę w skład ZSRR. Następnego dnia to samo stało się
z „prośbą” Komisji Pełnomocnej z Białegostoku: Zachodnia
Białoruś znalazła się w ZSRR. Natomiast o tym, że „przy-
jęto” ją w skład Białoruskiej SRR „zadecydowano” na nad-
zwyczajnej III sesji Rady Najwyższej Białoruskiej SRR
(12-14 listopada 1939 r.). Z kolei Zachodnią Ukrainę przy-
jęto w skład Ukraińskiej SRR po „obradach” nadzwyczajnej
III sesji Rady Najwyższej tejże republiki (13-14 listopada
1939 r.). W związku z powyższymi „decyzjami” – Prezydium
Rady Najwyższej ZSRR wydało 29 listopada 1939 r. odpo-
wiedni dekret, regulujący status prawny mieszkańców „no-
wych ziem”. Na jego mocy „byli obywatele polscy”, którzy
znajdowali się na okupowanym terytorium w tych dniach,
kiedy zostało ono włączone do ZSRR, stali się obywatelami
państwa-agresora3. Niebawem zmuszono ich do wymiany
polskich dokumentów tożsamości na radzieckie.
Tymczasem od pierwszych dni okupacji Sowieci zain-
stalowali swoje władze komisaryczne, zarządzili likwidację
wszystkich instytucji państwa polskiego i wszelkich organi-
zacji społeczno-politycznych, rozpoczęli represje wobec rze-
czywistych i domniemanych przeciwników, podjęli szerokie
działania na rzecz unifikacji zaanektowanego tery-
torium z ZSRR. Oznaczało to radykalne zmiany w każdej
dziedzinie życia społecznego i gospodarczego na wzór tota-
litarnego systemu bolszewickiego.
Neutralizacji oporu wobec okupanta służyły aresz-
towania ludzi, których nowe władze obawiały się szcze-
3 Podobny proces przebiegał na terytorium Wileńszczyzny, bez-
prawnie przekazanej przez Sowietów 10 października 1939 r. Litwie,
a w lecie 1940 r. zaanektowanej przez ZSRR, A. Głowacki, op. cit.,
s. 38, 106-119.
Rozdział I
28
gólnie („element kontrrewolucyjny”), czyli: pracowników
administracji państwowej i samorządowej, liderów życia
politycznego i gospodarczego, funkcjonariuszy wojska,
policji, żandarmerii, więziennictwa, wymiaru sprawiedli-
wości, agentów wywiadu i kontrwywiadu, nauczycieli, du-
chownych.
Jednakże najbardziej masową formą represji wobec
mieszkańców zaanektowanych ziem wschodnich II Rzeczy-
pospolitej okazały się deportacje. O ich przeprowadzeniu
decydowały w trybie tajnym Biuro Polityczne KC WKP(b)
i Rada Komisarzy Ludowych ZSRR, natomiast realizowali
je funkcjonariusze resortu spraw wewnętrznych (NKWD).
Jako pierwszych wskazano (w grudniu 1939 r.) do wywóz-
ki z miejsc dotychczasowego zamieszkania rodziny osad-
ników, a następnie leśników. To właśnie do ich domostw
niespodziewanie załomotały o świcie 10 lutego 1940 r. gru-
py operacyjne i oznajmiły o przymusowym wysiedleniu.
Operacja wywózki objęła wtedy (według danych NKWD)
niemalże 140 tys. osób, które specjalnymi transportami ko-
lejowymi przewieziono w wagonach bydlęcych w odległe re-
jony Syberii, Kazachstanu, Uralu, Powołża i północnej czę-
ści europejskiej Rosji. Zesłańców rozlokowano tam w tzw.
specposiołkach (osiedla specjalne) i skierowano do ciężkiej,
przymusowej pracy fizycznej – głównie przy wyrębie lasu,
budowie dróg, linii kolejowych, do kopalń, w przedsiębior-
stwach przemysłu miejscowego.
Kolejną grupą zesłańców były rodziny represjonowa-
nych (czyli najbliżsi aresztowanych oraz przebywających
w obozach jenieckich), które to 13 kwietnia 1940 r. wysie-
dlono na 10 lat do Kazachstanu (wydalone w trybie admi-
nistracyjnym). Ponad 61 tys. osób – kobiet, dzieci i starców
– rozmieszczono w kołchozach, sowchozach i osiedlach prze-
mysłowych. Natomiast uchodźców wojennych z zachodniej
Zesłańcza „edukacja”
29
i centralnej Polski, którzy zarejestrowali się na powrót,
ale nie zdążyli wyjechać do strefy okupacji niemieckiej, So-
wieci deportowali 29 czerwca 1940 r. – głównie na Syberię,
Ural i północ europejskiej Rosji (około 78 tys. osób). Podob-
nie jak osadnicy i leśnicy trafili oni tam do specposiołków.
Ostatnia przed niemiecką inwazją na ZSRR fala wywó-
zek z zaanektowanych ziem wschodnich II RP miała miej-
sce w maju-czerwcu 1941 r. Objęła przede wszystkim człon-
ków rodzin osób zaangażowanych w działalność podziemną
i byłych funkcjonariuszy służb mundurowych oraz inny
„obcy społecznie element”. Na dwudziestoletnią zsyłkę wy-
wieziono wówczas do Kazachstanu, na Syberię i do Komi
ASRR głównie kobiety i dzieci – w sumie 41-44 tys. obywa-
teli polskich4.
Tak więc, na podstawie dostępnych materiałów ar-
chiwalnych NKWD można stwierdzić, że z okupowanego
przez Sowietów terytorium II RP wywieziono w głąb ZSRR
w czterech masowych deportacjach (w okresie od lutego
1940 r. do 22 czerwca 1941 r.) ponad 320 tys. obywateli pol-
skich. Znaleźli się tam oni w dramatycznie trudnej sytuacji
życiowej. Niesprzyjający klimat, wyczerpująca, przymu-
sowa i nisko opłacana praca fizyczna, bardzo prymitywne
warunki lokalowe i sanitarne, permanentne kłopoty apro-
wizacyjne, głodowe wyżywienie, brak opieki medycznej
i lekarstw, nieznajomość miejscowego języka, obce kultu-
rowo środowisko, wrogie początkowo nastawienie tamtej-
szej ludności do przybyszów z „pańskiej Polski”, oddalenie
od większych skupisk ludzkich i od linii komunikacyjnych,
4 Idem, Deportowani w latach 1940-1941, [w:] Polska 1939-1945.
Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, pod redakcją
W. Materskiego i T. Szaroty, Warszawa 2009, s. 238-246; А.Э. Гурьянов,
Масштабы депортации населения в глуб СССР в мае-июне 1941 г.,
[w:] Репрессии против поляков и польских граждан, Исторические
сборники »Мемориала«, выпуск 1, Москва 1997, s. 137-175.
Rozdział I
30
znikomy kontakt ze światem zewnętrznym, nadzór ze stro-
ny NKWD – wszystko to rzutowało na stan psychiczny
i fizyczny zesłańców, na ich postrzeganie rzeczywistości
i ocenę szans odmiany losu.
***
Tymczasem na wcielonych do ZSRR wschodnich ziemiach
II Rzeczypospolitej trwał wzmożony proces unifikacji i so-
wietyzacji. W jego ramach odgórnie następowały zasadnicze
przemiany, m.in. także w dziedzinie edukacji szkolnej.
Agresja niemiecka na Polskę, a nieco później także in-
wazja Armii Czerwonej spowodowały, że nowy rok nauki
mógł zacząć się dopiero po zakończeniu działań wojen-
nych. Uruchamianie szkół na terenach okupowanych przez
ZSRR następowało więc od przełomu września i październi-
ka 1939 r. Nowe władze mianowały na stanowiska kierow-
ników placówek oświatowych zaufane osoby. Lekcje należa-
ło prowadzić w oparciu o dotychczasowe polskie programy
i podręczniki. Jednak z planów godzin od razu zniknęło na-
uczanie religii, historii, ustroju i geografii Polski oraz łaciny
i greki. Usunięto też symbole państwowe Polski, a zainsta-
lowano radzieckie. Była to zapowiedź reformy całego syste-
mu oświaty na modłę radziecką5. Od 1 października 1939 r.
5 Szerzej na ten temat patrz m.in.: A. Bobowik, Szkolnictwo ogól-
nokształcące na Białostocczyźnie w systemie oświaty radzieckiej w latach
1939-1941 w świetle ostatnich badań archiwalnych, „Przegląd Histo-
ryczno-Oświatowy” 2000, R. XLIII, [nr] 3-4; D. Boćkowski, Radzieckie
szkolnictwo w obwodzie białostockim w świetle dokumentów partyjnych
1939-1941, „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2006,
t. XLI; A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków...; W. Śleszyński, Okupacja
sowiecka na Białostocczyźnie w latach 1939-1941. Propaganda i indok-
trynacja, Białystok 2001; E. Trela-Mazur, Sowietyzacja oświaty w Mało-
polsce Wschodniej pod radziecką okupacją 1939-1941, Kielce 1998.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
