Darmowy fragment publikacji:
Justyna Przywojska – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Katedra Pracy i Polityki Społecznej, 90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 39
RECENZENT
Stanisław Korenik
REDAKTOR INICJUJĄCY
Monika Borowczyk
KOORDYNATOR SERII
Justyna Przywojska
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Klaudia Kępska
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
KOREKTA TECHNICZNA
Leonora Wojciechowska
PROJEKT OKŁADKI
Stämpfli Polska Sp. z o.o.
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Shutterstock.com
© Copyright by Justyna Przywojska, Łódź 2016
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07864.17.0.M
Ark. wyd. 13,0; ark. druk. 12,75
ISBN 978-83-8088-586-8
e-ISBN 978-83-8088-587-5
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
SPIS TREŚCI
Od Autorki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
Rozdział 1. Rozwój i rewitalizacja miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. Rozwój i degradacja miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Rewitalizacja jako odpowiedź na kryzys miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3. Formalno-prawne otoczenie rewitalizacji w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.4. Rozwój lokalny jako kontekst procesu rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.5. Społeczne aspekty współczesnych koncepcji rozwoju miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.5.1. Miasta prężne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.5.2. Miasta inteligentne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.5.3. Przykłady miejskiej inteligencji na rzecz społecznej inkluzji . . . . . . . . . . . . . . . 30
7
1.6. Crowdsourcing i gospodarka dzielenia się jako mechanizmy wsparcia procesów rewi-
talizacji miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.6.1. Idea crowdsourcingu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.6.2. Gospodarka dzielenia się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Rozdział 2. Rewitalizacja jako nowy model zintegrowanego działania w lokalnej polityce
społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .
2.1. Zmiana paradygmatu: od „rozwiązywania problemów” do „wyzwalania potencjałów”
41
– aktywna polityka społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.2. Decentralizacja polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.3. Istota i zakres lokalnej polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.4. Aktorzy lokalnej polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.5. Rozwój i inkluzja społeczna jako priorytet rewitalizacji miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.5.1. Wykluczenie społeczne: próba definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.5.2. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu jako wyzwanie dla procesów rewi-
talizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.5.3. Ekonomia społeczna w procesie rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.6. Starość i młodość w procesach rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.6.1. Problem starości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2.6.2. Problem młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
2.6.3. Budownictwo wielopokoleniowe w rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Rozdział 3. Miejskie governance, czyli współpraca w rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.1. Ewolucja zarządzania publicznego: od weberowskiej biurokracji poprzez New Public
Management do koncepcji governance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.1.1. Biurokracja idealna według Maxa Webera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.1.2. Przedsiębiorczy nurt zarządzania – koncepcja New Public Management . . . . . . 85
3.1.3. Governance – odpowiedź na dysfunkcje New Public Management . . . . . . . . . . 87
3.1.4. Podsumowanie koncepcji zarządzania publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
6
Spis treści
3.2. Koprodukcja i ko-kreacja usług publicznych jako mechanizm wsparcia rewitalizacji . . . 92
3.2.1. „Dialog na rzecz oszczędności” jako przykład zaangażowania obywateli w życie
miasta. Przypadek miasta Zeist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
3.3. Partnerstwa w rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Rozdział 4. Partycypacja w programowaniu i wdrażaniu rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . 103
4.1. Znaczenie partycypacji w polityce lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
4.2. Interesariusze rewitalizacji i komitet rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
4.3. Konsultacje społeczne w rewitalizacji w świetle przepisów ustawy o rewitalizacji . . . 108
4.4. Nowoczesne metody angażowania interesariuszy w rewitalizację – w kierunku delibe-
racji i inkluzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.5. Przegląd narzędzi i metod narzędzi partycypacyjnych w zarządzaniu miastem . . . . . . 112
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Rozdział 5. Diagnozowanie w rewitalizacji – kontekst społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5.1. Diagnoza służąca wyznaczeniu obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji . . . . 130
5.1.1. Delimitacja obszarów w diagnozach rewitalizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5.1.2. Wyznaczenie obszaru zdegradowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
5.1.3. Wyznaczenie obszaru rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
5.2. Szczegółowa diagnoza, będąca częścią programu rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
5.2.1. Szczegółowa diagnoza jako ewaluacja ex ante stanu społecznego na obszarze
rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
5.2.2. Szczegółowa diagnoza jako pogłębione spojrzenie na lokalny kryzys . . . . . . . . 146
5.2.3. Podejście badawcze na etapie diagnozy szczegółowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
5.2.4. Pomiar ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
5.2.5. Pomiar kapitału społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
5.2.6. Obserwacyjne metody pomiaru stanu lokalnej gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
5.3. Strategia rozwiązywania problemów społecznych jako źródło wiedzy o problemach
i potencjałach społeczności lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
5.4. Gminny program rewitalizacji (GPR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Podsumowanie: zasady dobrej rewitalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Rozdział 6. Praktyki rewitalizacji w obszarze społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
6.1. Modelowy Standard Aktywnej Integracji – projekt systemowy Centrum Rozwoju Zaso-
bów Ludzkich: „Rewitalizacja Społeczna” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
6.2. Rewitalizacja społeczna Zgierza – przykład działań w ramach MSAI . . . . . . . . . . . . . 178
6.3. Rewitalizacja gdyńskiej Chyloni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
195
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
OD AUTORKI
Książka ta powstała przede wszystkim w odpowiedzi na brak opracowań do-
tyczących społecznego wymiaru rewitalizacji. Stanowi ona również reakcję na
nowe regulacje prawne w zakresie rewitalizacji, podkreślające jej zintegrowany
i kompleksowy charakter. Koncentruję się w niej na aspektach społecznych polity-
ki miejskiej, wiele uwagi poświęcając zagadnieniom lokalnej polityki społecznej,
obywatelskiej partycypacji oraz współczesnym modelom zarządzania publiczne-
go. Upatruję w rewitalizacji przede wszystkim szansę na rozwój obszarów, które
doznały głębokiego kryzysu, zatem znaczną część rozważań poświęcam wątkom
społecznym, pojawiającym się we współczesnych koncepcjach rozwoju lokalne-
go. Wszystkie te zagadnienia staram się ilustrować przykładami praktycznymi
zarówno z Polski, jak i ze świata.
Niniejsza publikacja jest pomocna dla praktyków, którzy rozważają przystą-
pienie do przeprowadzenia rewitalizacji w swoich miastach, bądź już są na etapie
programowania rewitalizacji i w związku z tym odczuwają potrzebę wzbogacenia
swojej wiedzy. Sporym uproszczeniem byłoby jednak stwierdzenie, że jej adresa-
tami są wyłącznie urzędnicy samorządowi. Zarówno grupę tych, którzy rewitali-
zację programują, jak i tych, którzy ją wdrażają, postrzegam dużo szerzej. Czytel-
nikami, do których kieruję tę książkę są wszyscy interesariusze rewitalizacji. Są to
zatem – oprócz władz i urzędników samorządowych – organizacje pozarządowe,
służby społeczne, przedstawiciele instytucji publicznych, przedsiębiorcy działa-
jący lub zamierzający działać w obszarze rewitalizacji. Sądzę, że książka ta może
być interesująca także dla mieszkańców miasta, zarówno tych, którzy zamiesz-
kują obszar rewitalizowany, jak i tych, którzy żyją w innych częściach miasta,
a nawet w jego sąsiedztwie. Tak się bowiem ułożyła historia miast europejskich,
że dziś najczęściej musimy obejmować interwencją rewitalizacyjną ich historycz-
ne, stare centra, które – zarówno w sensie użytkowym, jak i symbolicznym – są
przedmiotem zainteresowania całej społeczności miejskiej, a nie tylko ich bezpo-
średnich mieszkańców.
Dedykuję tę pozycję również wykładowcom i studentom zainteresowanym
problematyką samorządowej polityki społecznej oraz społecznym kontekstem
rozwoju i rewitalizacji miast, z nadzieją że stanie się ona dla nich inspiracją do
pogłębionych badań i studiów.
8
Od Autorki
Przytaczane przeze mnie przykłady dobrych praktyk stanowią w znacznej
mierze pokłosie projektu systemowego Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
„Rewitalizacja społeczna”. Jestem wdzięczna autorom tego przedsięwzięcia za
szerokie upowszechnianie jego wyników, a w konsekwencji możliwość wsparcia
się ich dorobkiem.
Dziękuję także wszystkim moim bliskim, którzy jak zwykle wspierali mnie
w trakcie mojej pracy. Przekornie dziękuję również tym osobom, na których po-
moc szczególnie liczyłam, ale jej nie otrzymałam. Był to dla mnie sprawdzian
wytrwałości w dążeniu do celu.
Justyna Przywojska
Łódź, grudzień 2016 r.
Rozdział 1
ROZWÓJ I REWITALIZACJA MIAST
1.1. Rozwój i degradacja miast
Urbanizacja i industrializacja jako zjawiska charakterystyczne dla XIX i XX
wieku stworzyły podstawy do gwałtownego rozwoju miast. Rewolucja przemy-
słowa niosła za sobą pogłębiający się podział pracy i nowe możliwości techno-
logiczne, stanowiące czynnik sprawczy powstawania miast przemysłowych.
Współwystępowały wówczas istotne przeobrażenia techniczne, ekonomiczne
i społeczne stymulujące nie tylko procesy urbanistyczne, ale także występowa-
nie nowych problemów społecznych. Przemysł był co prawda bazą wzrostu go-
spodarczego miast, jednak stanowił też istotny czynnik powodujący nierówności
i napięcia społeczne oraz degradację środowiska naturalnego. W wyniku znaczne-
go postępu technicznego nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu opierającego się
na produkcji fabrycznej, co silnie rzutowało na rozwój miast i przeobrażenia ich
struktury przestrzennej. Czasy te cechowały masowe migracje ludności ze wsi do
miast, będące zjawiskiem towarzyszącym rewolucji przemysłowej i transporto-
wej (rozpowszechnieniu kolei). W miastach pojawiały się nowe obiekty, najpierw
manufaktury i zespoły fabryczne, a następnie elementy infrastruktury, sklepy i za-
budowa mieszkaniowa. Wraz z rozwojem technologii transportu infrastrukturę
przemysłową lokowano głównie na obrzeżach miast, gdzie skupiała wokół siebie
osiedla taniej zabudowy mieszkaniowej dla robotników.
Z czasem miasta stawały się gęsto zabudowanymi obszarami znacznej kon-
centracji fabryk i ludności. Tereny te charakteryzowały się niekorzystnymi wa-
runkami życia z uwagi na przeludnienie1, brak podstawowej infrastruktury i usług
czy niską jakość zabudowy. Złym warunkom egzystencji towarzyszył brak regu-
lacji w sferze pracy i niedostatek zabezpieczenia społecznego robotników, czego
wyrazem było m.in.: zatrudnianie dzieci, nieregulowany czas pracy, niskie stawki
wynagrodzeń, deficyt ubezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia. Problemy ro-
botnicze rodziły protesty i napięcia społeczne.
Po II wojnie światowej sytuacja miast ulegała stopniowemu pogorszeniu. In-
dustrializacja kraju charakterystyczna dla gospodarki socjalistycznej, spowodowała
1 Gęstość zaludnienia przekraczała niekiedy 30 tys. osób na km2.
10
Rewitalizacja miast. Aspekt społeczny
kolejny masowy napływ ludności do miast, ponownie wywołując efekt przelud-
nienia obszarów centralnych i staromiejskich. W rezultacie w 1966 roku miasta
w Polsce zamieszkiwała ponad połowa ludności kraju. Lata 70. XX wieku to okres
intensywnej urbanizacji związanej z drugą fazą uprzemysłowienia, którą cecho-
wały rewolucja naukowo-technologiczna i wzrost znaczenia wykwalifikowanych
zasobów pracy w procesach produkcji. Procesy urbanizacyjne w tym okresie
były związane z polityką państwa, ukierunkowaną na poprawę standardów życia
i zwiększenie realizacji potrzeb konsumpcyjnych, w tym mieszkaniowych2. Nowe
budownictwo lokowane było poza sferą śródmiejską. Osiedla wielorodzinne (blo-
kowiska) zaczęły zaludniać się mieszkańcami z obszarów staromiejskich oraz przy-
ciągały nowych mieszkańców z terenów podmiejskich. Centralne rejony miast we-
szły w fazę kryzysu.
Andrzej Majer w swej książce pt. Odrodzenie miast3 charakteryzuje kryzys
miejski zapoczątkowany w połowie XX wieku, zauważając, iż aglomeracje i cen-
tralne dzielnice niektórych miast zaczęły wówczas doświadczać degradacji, na-
zywanej też kryzysem lub upadkiem. Kryzys miast autor ten definiuje jako „pro-
ces lub też szereg wzajemnie powiązanych procesów, w wyniku których miasto
lub jego część ulegają głębokiej degradacji ekonomicznej, powodującej znaczne
zwiększenie bezrobocia, rozpad rodzin wzrost przestępczości i pogarszanie się
stanu zabudowy wskutek doprowadzenia do jej wyludnienia, opuszczenia bądź
zniszczenia i zrujnowania”4. W przypadku miast polskich można wskazać co naj-
mniej trzy zasadnicze zjawiska, rzutujące na ich stan obecny, oraz perspektywy
rozwoju5: efekty globalizacji, dekapitalizację i degradację substancji budowlanej
(tak zwana „luka remontowa”) oraz społeczno-gospodarcze skutki transformacji.
Od początku lat 90. wraz z rozwojem gospodarki globalnej w miastach narastały
problemy związane ze społeczno-ekonomicznymi konsekwencjami upadku tra-
dycyjnego przemysłu. Polskie miasta doświadczyły kryzysu również w związku
z ukształtowaną w poprzednich okresach strukturą ich zagospodarowania. Jak
zauważają Danuta Stawasz i Dorota Sikora-Fernandez6, w czasach gospodar-
ki centralnie planowanej w miastach zajmowano pod zabudowę mieszkaniową
przede wszystkim tereny zewnętrzne w stosunku do ukształtowanego w proce-
sie historycznego rozwoju centrum. Następowała gwałtowna rozbudowa dzielnic
2 Rozwój miast w Polsce. Raport wprowadzający Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, opra-
cowany na potrzeby przygotowania przeglądu OECD Krajowej Polityki Miejskiej w Polsce, MRR,
Warszawa 2010, s. 10.
3 A. Majer, Odrodzenie miast, Wydawnictwo UŁ, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Łódź–
Warszawa 2014.
s. 232.
4 A. Majer, Socjologia i przestrzeń miejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010,
5 Podręcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i mechanizmy działania współczesnych proce-
sów rewitalizacji, UMiRM, Warszawa 2003, s. 22.
6 D. Stawasz, D. Sikora-Fernandez, Koncepcja smart city na tle procesów i uwarunkowań
rozwoju współczesnych miast, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2016.
Rozdział 1. Rozwój i rewitalizacja miast
11
mieszkaniowych na obrzeżach miast – skupisk bloków z liczbą mieszkańców
oscylującą wokół 60–100 tys. W związku z tym liczba mieszkańców centralnych
obszarów miast zaczęła maleć. Co więcej, w okresie powojennym władze socjali-
styczne nie podejmowały w dzielnicach śródmiejskich działań remontowych, bo-
wiem obszary te stanowiły wyraz kapitalistycznej przeszłości miast. Wieloletnie
zaniedbania remontowe, inwestycyjne i modernizacyjne prowadziły do stopnio-
wej degradacji technicznej centrów miast. Okres ten charakteryzowały zatem:
• gwałtowna rozbudowa blokowisk zlokalizowanych na peryferiach miast,
• niewystarczająca w stosunku do potrzeb budowa i rozbudowa urządzeń
i obiektów infrastruktury miejskiej,
• zaniedbanie inwestycji i działań modernizacyjnych w obszarach centralnych.
Stawasz i Fernandez w swojej książce głębiej diagnozują powody zahamowa-
nia procesu rozwoju miast, wskazując przede wszystkim: wyeliminowanie prawa
własności, odejście od zasad gospodarki rynkowej, nieskuteczną rentę gruntową,
zahamowanie procesów przemieszczania się ludności ze wsi do miast. W takich
warunkach ukształtowane struktury miejskie stały się przyczyną występowania
progów strukturalnych i funkcjonalnych, a jednocześnie uniemożliwiały rozwój
wielu funkcji, w tym funkcji wielkomiejskich – metropolitalnych7.
W Polsce po 1989 roku nie odwoływano się do kwestii miejskiej w ramach
działań polityki społecznej czy ekonomicznej. Niestety, jak konstatują Waldemar
Siemiński i Teresa Topczewska8, podsumowując procesy rewitalizacji miast w la-
tach 2004–2008, zabrakło w związku z tym regulacji w zakresie podstaw plani-
stycznych, organizacyjnych i finansowych procesu rewitalizacji, jak również form
partycypacji społecznej9. Z drugiej strony, wiek XXI to według badaczy początek
kolejnej ważnej fazy cyklu życia miast – fazy ich odrodzenia. Stanisław Kore-
nik10 zauważa, iż „znamienne jest, że ostatni przełom wieków często określa się
także jako początek wieku informacji wyłaniający się z trzeciej rewolucji przemy-
słowej – to właśnie rewolucje przemysłowe zmieniają społeczeństwa”. Autor ten
wskazuje, że współcześnie występują trzy powiązane ze sobą procesy: rewolucja
technologiczna, bazująca na technologiach informatycznych, kształtowanie się
gospodarki globalnej oraz zmiana paradygmatu rozwojowego, związanego z prze-
chodzeniem z gospodarki przemysłowej do gospodarki opartej na wiedzy. Można
przyjąć, że procesy te tworzą nowe podstawy dla rozwoju miast. W takich uwarun-
kowaniach miasta zostały utożsamione z motorami wzrostu gospodarczego, które
7 Tamże.
8 W. Siemiński, T. Topczewska, Rewitalizacja miast w Polsce przy wsparciu funduszami UE
w latach 2004–2008, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 9.
9 Wieloletnią lukę w tym obszarze wypełnia niewątpliwie opracowana i przyjęta w 2015 roku
ustawa o rewitalizacji, stanowiąca dla mnie ważny przyczynek do napisania tej książki.
10 St. Korenik, Współczesne uwarunkowania rozwoju regionalnego (lokalnego) w realiach
polskich, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne problemy usług” 2012,
nr 99, s. 112.
12
Rewitalizacja miast. Aspekt społeczny
w największym stopniu przyciągają inwestycje zagraniczne, a także kreują inno-
wacje. Miasta to obszary koncentracji nauki, usług publicznych i biznesu oraz roz-
woju gospodarczego. Stanowią węzły sieci firm, pracowników, wiedzy i umiejęt-
ności, co implikuje większą produktywność i dynamikę wzrostu tych obszarów11.
Procesy globalizacji oraz integracji europejskiej stymulują konkurencję
między miastami o zasoby rozwojowe – nowe funkcje, inwestycje i turystów.
Polskie miasta w tym obszarze nie są dość konkurencyjne w stosunku do miast
i regionów innych krajów zachodniej i północnej Europy. Główne ośrodki miej-
skie Polski cechują niedostatki rozwoju funkcji metropolitalnych, szczególnie
funkcji kontrolnych w sferze zarządzania gospodarczego, funkcji transporto-
wych i badawczo-rozwojowych. Relatywnie niski jest w nich również poziom
innowacyjności oraz udział gospodarki opartej na wiedzy, zwłaszcza przemy-
słu o zaawansowanej technologii12. Utrata dotychczasowych funkcji społeczno-
-gospodarczych obszarów miejskich w Polsce doprowadziła do ich degradacji
i kumulacji negatywnych zjawisk gospodarczych (niski poziom przedsiębiorczo-
ści, wysokie bezrobocie, niska jakość infrastruktury technicznej) i społecznych
(niski dostęp do usług publicznych, depopulacja, niska aktywności środowisk
lokalnych)13. W niektórych obszarach miast problemy te nawarstwiają się i doty-
czą również: wykluczenia społecznego, biedy, obniżenia bezpieczeństwa, pogor-
szenia stanu środowiska, degradacji tkanki miejskiej, chaotycznego rozpraszania
zabudowy, braku poczucia tożsamości i współodpowiedzialności mieszkańców.
Dla zapewnienia zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich i podniesienia
w nich jakości życia, warto te kwestie traktować priorytetowo oraz rozwiązywać
w sposób kompleksowy i zintegrowany. Metodą przełamywania kryzysu miast
jest ich kompleksowa rewitalizacja.
1.2. Rewitalizacja jako odpowiedź na kryzys miast
Rewitalizacja zrodziła się jako koncepcja polityki miejskiej odnoszącej się
do zaniedbanych terenów zurbanizowanych, na których występują równocześnie
niepożądane zjawiska natury społecznej, takie jak: ubóstwo i wykluczenie spo-
łeczne, bezrobocie, problemy zdrowotne, przestępczość, trudne warunki mieszka-
niowe, deficyt usług, niewystarczający poziom uczestnictwa w życiu publicznym
i kulturalnym, niski poziom edukacji lub kapitału społecznego czy zanieczysz-
czone środowisko. Kozłowski i Wojnarowska14 słusznie zauważają, że pojęcie re-
witalizacji bywa często nadużywane. Chodzi zwłaszcza o określanie tym mianem
11 Krajowa Polityka Miejska 2023, Warszawa, październik 2015 r., s. 3.
12 Rozwój miast w Polsce. Raport wprowadzający…, s. 218.
13 Tamże.
14 St. Kozłowski, A. Wojnarowska, Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich. Za-
gadnienia teoretyczne, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2011, s. 13.
Rozdział 1. Rozwój i rewitalizacja miast
13
działań tylko i wyłącznie budowlanych, remontowych lub modernizacyjnych,
podczas gdy w procesie rewitalizacji konieczne jest uwzględnianie aspektu spo-
łeczno-gospodarczego, a działania przestrzenne, w tym budowlane, mają tworzyć
materialne warunki dla odnowy i rozwoju.
W tabeli 1 zestawiono cechy rewitalizacji rozpatrywanej w ujęciu komplek-
sowym i zintegrowanym.
Tab. 1. Cechy identyfikujące proces rewitalizacji
Atrybuty rewitalizacji
Jej cele są usytuowane w sferze społeczno-go-
spodarczej i ekologiczno-przestrzennej, a dzia-
łania infrastrukturalne i architektoniczno-urba-
nistyczne są tym celom podporządkowane (mają
charakter narzędziowy).
To reakcja na kryzys, który obejmuje dany ob-
szar i przejawia się w wielu dziedzinach.
Musi być realizowana we współpracy zróżnico-
wanych partnerów lokalnych: zarówno sektora
publicznego (z reguły gminy), jak i lokalnych
przedsiębiorców oraz sektora pozarządowego,
a często także innych partnerów – miejscowych
uczelni, policji itp.
Ma charakter kompleksowy, jest zawsze planem
wielowątkowym wzajemnie wzmacniających się
(synergicznych) działań, zmierzających do wy-
wołania jakościowej zmiany na całym wyznaczo-
nym obszarze, w tym zawsze zmiany negatywne-
go wizerunku tego obszaru.
Własności odróżniające rewitalizację od
innych form interwencji w przestrzeń
Rewitalizacją nie jest działanie wyłącznie re-
montowo-budowlane które nie ma wskaza-
nego celu społecznego, gospodarczego lub
ekologiczno-przestrzennego.
Rewitalizacją nie jest działanie podejmowane
poza obszarem kryzysowym (stąd kluczowe zna-
czenie wyznaczenia obszaru do rewitalizacji).
Rewitalizacją nie jest program nieuwzględnia-
jący zaangażowania partnerów niepublicznych
(zarówno komercyjnych, jak i niekomercyjnych).
Rewitalizacją nie jest lista (nawet obszerna)
działań punktowych, niepowiązanych ze sobą
i nieukładających się w spójny, całościowy
program.
Źródło: M. Szaja, Rozwój miasta w kontekście rewitalizacji jego wybranych obszarów – na
przykładzie miasta Kołobrzeg, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne pro-
blemy usług” 2012, nr 99, s. 182.
Dla działań o węższym zakresie problemowym niż scharakteryzowana w po-
wyższej tabeli rewitalizacja, stosowane są następujące pojęcia:
• Remont – dotyczy przywrócenia takiego stanu budynku, jaki istniał na po-
czątku cyklu eksploatacji.
• Modernizacja – odnosi się do remontu wraz z wprowadzeniem nowych,
ulepszonych, sprawniejszych, a nawet dodatkowych elementów wyposażenia,
podnoszących standard użytkowy budynku.
• Rewaloryzacja – doprowadzenie obiektu do stanu w pełni umożliwiające-
go odbiór jego wartości zabytkowych, połączone z wprowadzeniem funkcji użyt-
kowych.
14
Rewitalizacja miast. Aspekt społeczny
Rewitalizacja jest pojęciem szerszym znaczeniowo od tych wymienionych
powyżej. Prawidłowo realizowana ma charakter zintegrowany i obejmuje kom-
pleksowe procesy odnowy, prowadzone w partnerstwie w obszarach miejskich,
wiążące działania techniczne (budowlane) z przedsięwzięciami na rzecz ożywie-
nia społeczno-gospodarczego15. Poniższy rysunek obrazuje zintegrowane podej-
ście do procesów rewitalizacji.
SPOŁECZEŃSTWO
PRZESTRZEŃ
I INFRASTRUKTURA
GOSPODARKA
Rys. 1. Podejście zintegrowane w polityce miejskiej: przestrzeń i infrastruktura,
gospodarka, społeczeństwo
Źródło: opracowanie własne
• Społeczne aspekty rewitalizacji obejmują takie zagadnienia jak: integracja
i akty wizacja społeczna mieszkańców, aktywizacja zawodowa, animacja, kultura,
edukacja, sport i czas wolny, bezpieczeństwo, warunki mieszkaniowe, społeczeń-
stwo obywatelskie, partycypacja, kapitał społeczny, edukacja, usługi społeczne,
inwestycje społeczne, kultura, inkluzja, partnerstwo publiczno-obywatelskie.
• Gospodarcze aspekty rewitalizacji dotyczą następujących zagadnień: za-
chęcanie i zatrzymywanie inwestorów, promocja, specjalizacja i innowacje, usłu-
gi komunalne, kierowanie rewitalizacją, partnerstwo publiczno-prywatne, insty-
tucje otoczenia biznesu, kapitał ludzki, współpraca, rynek pracy.
• Przestrzenno-infrastrukturalne aspekty rewitalizacji obejmują: budownictwo,
plano wanie przestrzenne, architekturę, transport publiczny, modernizację infrastruk-
tury, mieszkalnictwo, planowanie przestrzeni, ekologię, obszary zielone w mieście.
Tadeusz Markowski16, definiując pojęcie rewitalizacji, uwypukla przede
wszystkim wątki gospodarcze i społeczne. Według niego, w sytuacji gdy miasto
15 Tamże, s. 14.
16 T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1999, s. 127–129.
Rozdział 1. Rozwój i rewitalizacja miast
15
staje się układem dysfunkcjonalnym, replikuje i rozwija struktury społeczne i go-
spodarcze w niepożądany sposób. Rozpatruje on miasto jako sztucznie stworzone
środowisko życia człowieka. W tych obszarach, gdzie wykształciła się negatywna
(z punktu widzenia pożądanych celów społecznych) nisza ekologiczna, następuje
utrwalanie się i replikowanie niekorzystnych zjawisk społecznych, np. narkoma-
nii, alkoholizmu, alienacji jednostek. W dłuższej perspektywie czasowej prowa-
dzi to do upadku fragmentów miast. Z procesami degradacji wiąże Markowski
pojęcie marginalizacji, interpretując to zjawisko jako „wyłączenie: ludzi, organi-
zacji, instytucji i obszarów z procesów rozwojowych”. Zwraca on także uwagę na
generowanie wartości ziemi jako podstawę koncepcji rewitalizacji miast.
Z kolei według Zygmunta Ziobrowskiego17 rewitalizacja to skoordynowany
proces, współprowadzony przez lokalne władze samorządowe, jednostki organiza-
cyjne samorządu miejskiego, reprezentacje mieszkańców, sektora obywatelskiego
i biznesu oraz innych zainteresowanych uczestników. Proces ten jest elementem
polityki rozwoju, a jego cel stanowi przeciwdziałanie degradacji przestrzeni zur-
banizowanej i zjawiskom kryzysowym, pobudzanie rozwoju miast, w tym zmian
jakościowych, poprzez wzrost aktywności społecznej i gospodarczej, poprawę
warunków zamieszkania, ochronę dziedzictwa kulturowego, z zachowaniem za-
sad zrównoważonego rozwoju. W tym ujęciu rewitalizacja odnosi się zatem do
następujących sfer życia:
• społecznej – na przykład edukacji, likwidacji bezrobocia, wyrównywania
szans mieszkańców,
bów ich wykorzystania,
• kulturowej – ochrony obiektów dziedzictwa kulturowego i nowych sposo-
• ekonomicznej – stwarzania możliwości rozwoju działalności biznesowej,
• technicznej – remontowania i przebudowy istniejących obiektów,
• urbanistycznej – rozwoju przestrzeni publicznych,
• przyrodniczej – rozwoju przestrzeni zielonych, kształtowania krajobrazu18.
Nadawanie w procesie rewitalizacji nowych funkcji społeczno-gospodar-
czych obszarom czy też przywracanie dawnych funkcji, które w zostały utracone
w procesie przeobrażeń miasta, może dotyczyć następujących terenów: zdegrado-
wanych obszarów miast i dzielnic mieszkaniowych, np. zlokalizowanych w histo-
rycznych centrach miejskich, ale również tak zwanych „blokowisk”, terenów po-
przemysłowych i wojskowych19. Charakterystykę procesu degradacji terytorium
miasta obrazuje poniższa tabela.
17 Z. Ziobrowski (red.), Zagrożenia polityki rewitalizacji w Polsce, IRM, Kraków 2010.
18 M. Bryx, I. Herbst, A. Jadach-Sepioło, Założenia krajowej polityki rewitalizacji, [w:]
Z. Ziobrowski (red.), Założenia polityki rewitalizacji w Polsce, IRM, Kraków 2010, s. 47.
19 E. Farelnik, Program rewitalizacji jako narzędzie kształtowania współczesnej przestrzeni
miast, [w:] M. Madurowicz, (red.), Kształtowanie współczesnej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo
UW, Warszawa 2014, s. 125.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
