Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00288 005407 13252776 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Rola Żydów w życiu gospodarczym ziem polskich - ebook/pdf
Rola Żydów w życiu gospodarczym ziem polskich - ebook/pdf
Autor: , Liczba stron: 343
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-8-3796-9731-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> historia, militaria, wojskowość >> polska
Porównaj ceny (książka, ebook (-17%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
Na wiele wieków, z Polską, jak mało z którym krajem, Żydzi związali swoje losy. Znani z przedsiębiorczości, odgrywali ważną rolę w dziejach gospodarczych kraju. W literaturze przedmiotu brak jest jednak opracowań, które wyczerpująco i merytorycznie uzasadniałyby tę ocenę. Stwierdzenia na ten temat są ogólnikowe, a wnioski często sprzeczne. Konkurencja, którą wniósł naród żydowski, miała generalnie pozytywny wpływ na gospodarkę, ale powodowała też konflikty i niechęć, a nawet wrogość do Żydów ze strony części społeczeństwa polskiego. Sfera gospodarcza stała się, obok religii i ideologii, poważnym źródłem antysemityzmu. Aktualnie kwestia ta wzbudza kontrowersje, zwłaszcza w mediach publicznych. Pojawiają się często stwierdzenia i oceny nieobiektywne. Dotyczą one także sfery gospodarczej.
Zadaniem historyków gospodarczych jest zatem wypracowanie pogłębionej oraz syntetycznej refleksji na temat roli narodu żydowskiego, nie tylko z punktu widzenia poznania naukowego, lecz również skomplikowanych stosunków polsko-żydowskich. Jest to ważne przedsięwzięcie, ponieważ tylko prawda o stosunkach polsko-żydowskich może wygasić przejawy antysemityzmu w Polsce. Niniejsza książka może być małym krokiem w kierunku realizacji tego zamierzenia.
 
Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Janusz Skodlarski, Andrzej Pieczewski – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Instytut Ekonomii, Katedra Historii Myśli Ekonomicznej i Historii Gospodarczej 90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 41/43 RECENZENT Zdzisław Szymański SKŁAD I ŁAMANIE Andrzej Pieczewski PROJEKT OKŁADKI Barbara Grzejszczak Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ przez Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06544.14.0.K ISBN (wersja drukowana) 978-83-7969-282-8 ISBN (ebook) 978-83-7969-731-1 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 Spis treści Wstęp (Janusz Skodlarski, Andrzej Pieczewski).……………………………………. 9 CZĘŚĆ PIERWSZA DO I WOJNY ŚWIATOWEJ Rozdział I Stosunek wybitnych reformatorów do roli Żydów w polskiej gospodarce (Janusz Skodlarski) …………………………………………………………… 15 Rozdział II Rola Żydów w handlu polskim w XVI–XVIII wieku. Szkic do badań (Szymon Kazusek) ……………………………………………………………. 25 Rozdział III Przemyt na granicy Królestwa Polskiego z Prusami w I połowie XIX wieku i jego żydowscy organizatorzy (Krzysztof Paweł Woźniak) ………………………………………………….. 39 Rozdział IV Aktywność kredytowa Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim (Marta Dolecka, Józef Duda)….…………...……………… 51 Rozdział V Udział Żydów w przemyśle i rzemiośle galicyjskim na przełomie XIX i XX wieku (Krzysztof Broński)...……………………………………… 65 Rozdział VI Rozwój kolejnictwa w Królestwie Polskim w II połowie XIX wieku na przykładzie Drogi Żelaznej Iwangorodzko-Dąbrowskiej (Aldona Podolska-Meducka) …………………………………………………. 87 Rozdział VII Żydzi w Izbach Handlowych i Przemysłowych Lwowa oraz Brodów w latach 1850–1914 (Konrad Meus) …………………………………….…...101 6 Spis treści Rozdział VIII Rola Żydów w rozwoju polskiego rynku książki pod panowaniem rosyjskim (1815–1914). Geografia oficyn (Magdalena Kwiatkowska)…………………………………………………... 119 CZĘŚĆ DRUGA MIĘDZYWOJNIE Rozdział IX Kapitały żydowskie w bankowości polskiej w II Rzeczpospolitej (Wojciech Morawski)………………………………………………………... 135 Rozdział X Partnerstwo na trudne czasy. Żydzi w związkach zawodowych kinematografii polskiej w dwudziestoleciu międzywojennym (Katarzyna Czajka)…………………………………………………………... 147 Rozdział XI Stanowisko parlamentarzystów żydowskich wobec polityki podatkowej państwa polskiego w okresie Wielkiego Kryzysu (Paweł Grata) ………………………………………………………………... 157 Rozdział XII Majątki ziemskie w posiadaniu Żydów w województwie kieleckim w latach 1918–1939 (Edyta Majcher-Ociesa) ……………………………………………………... 175 Rozdział XIII Żydowska emigracja a polskie stosunki gospodarcze z Palestyną w okresie międzywojennym (Jerzy Łazor) ………………………………… 189 Rozdział XIV Udział Żydów w handlu towarowym Krakowa w latach 1918–1939 (Iwona Kawalla) ………………….................................................................. 203 Rozdział XV Prawne aspekty działalności gospodarczej ludności żydowskiej w latach 1918–1939 (Elżbieta Słabińska) …………………………………... 215 Spis treści 7 Rozdział XVI Studia młodzieży żydowskiej w Uniwersytecie Wrocławskim w latach 1811–1938 (Krzysztof Popiński) …………………………………………..... 235 CZĘŚĆ TRZECIA II WOJNA ŚWIATOWA I OKRES POWOJENNY Rozdział XVII Wpływ deportacji Żydów zachodnioeuropejskich na sytuację aprowi- zacyjną getta łódzkiego w 1941 r. w świetle Kroniki getta łódzkiego (Damian Bębnowski) ……………………………………………….………. 247 Rozdział XVIII Sytuacja ludności żydowskiej w Polsce w pierwszych latach po II wojnie światowej (Mirosław Kłusek)…………………………….…… 265 Rozdział XIX Żydowscy waluciarze przed Komisją Specjalną, czyli o trwałości stereotypów kulturowych (Mariusz Jastrząb)…………………………….... 279 Rozdział XX Relacje gospodarcze Polska – Izrael, Izrael – Polska po 1989 roku (Sławomir Kamosiński) …………………………………………………….. 295 Bibliografia ………………………………………………………..………... 317 Summary……………………………………………………………………. 337 Contents……………………………………………………………………... 341 Wstęp Na wiele wieków, z Polską, jak mało z którym krajem, Żydzi związali swoje losy. Potraktowani nieludzko w Europie Zachodniej znaleźli schronienie i pracę na naszej ziemi. Znani z przedsiębiorczości odgrywali oni ważną rolę w dziejach gospo- darczych Polski, zwłaszcza w rozwoju handlu, rzemiosła i finansów. W literatu- rze przedmiotu brak jest jednak opracowań, które wyczerpująco i merytorycznie uzasadniałyby tę ocenę. Stwierdzenia na ten temat są ogólnikowe, a wnioski dość często sprzeczne. Częściowym usprawiedliwieniem tego stanu rzeczy jest brak odpowiednich materiałów źródłowych, zwłaszcza danych statystycznych. Konkurencja, którą wniosła społeczność żydowska miała generalnie pozy- tywny wpływ na polską gospodarkę, ale powodowała też zagrożenia i konflikty. Żydzi radzili sobie lepiej w warunkach gospodarki rynkowej. Narastała z czasem niechęć, a nawet wrogość do Żydów ze strony części społeczeństwa polskiego. Mimo akcji antyżydowskich nie rezygnowali oni z ekspansji gospodarczej. Sfera gospodarcza stała się, obok religii i ideologii, poważnym źródłem antysemityzmu. Aktualnie kwestia ta wzbudza kontrowersje, zwłaszcza w me- diach publicznych. Pojawiają się często stwierdzenia i oceny nieobiektywne. Dotyczą one także sfery gospodarczej. Zadaniem historyków gospodarczych jest wypracowanie pogłębionej oraz syntetycznej refleksji na temat roli narodu żydowskiego, jaką odegrał on w roz- woju gospodarczym ziem polskich. Wprawdzie po 2000 r. ukazały się liczne prace z zakresu problematyki żydowskiej, ale dotyczą one głównie holocaustu, religii, kultury i obyczajowości diaspory żydowskiej w Polsce. Istnieje zatem pilna potrzeba podjęcia badań w tym obszarze oraz publi- kowania opracowań przyczynkarskich, aby na tej podstawie mogła powstać synteza poświęcona roli Żydów w rozwoju gospodarki polskiej. Jest to ważne przedsięwzięcie, ponieważ tylko prawda o stosunkach polsko-żydowskich może wygasić przejawy antysemityzmu w Polsce. Mamy nadzieję, że niniejsza praca będzie małym krokiem w kierunku realizacji tego zamierzenia. 10 Wstęp Opracowanie składa się z trzech części zawierających łącznie dwadzieścia rozdziałów. Pierwsza obejmuje zagadnienia odnoszące się do okresu poprzedza- jącego I wojnę światową. Druga, skupia się na zjawiskach gospodarczych i spo- łecznych związanych ze społecznością żydowską w okresie międzywojennym. Trzecia część pracy odnosi się do II wojny światowej oraz okresu powojennego. Pierwsza część opracowania zawiera osiem rozdziałów. Rozpoczyna ją tekst Janusza Skodlarskiego omawiający stosunek wybitnych reformatorów do roli Żydów w polskiej gospodarce. Poznajemy w nim poglądy na tę kwestię: Stanisława Staszica, Księżny Anny Jabłonowskiej, Księcia Ksawerego Druckie- go-Lubeckiego, Franciszka Stefczyka i ks. Piotra Wawrzyniaka, oraz Władysła- wa Grabskiego i Eugeniusza Kwiatkowskiego. W rozdziale drugim, Szymon Kazusek prezentuje i analizuje stan badań odnoszących się do kwestii roli diaspory żydowskiej w handlu polskim w XVI –XVIII w. Podkreśla on potrzebę podjęcia dalszych, szczególnie porównaw- czych analiz, pozwalających na usystematyzowanie wiedzy w tym zakresie. W rozdziale trzecim, Krzysztof Paweł Woźniak przedstawia zjawisko przemytu na zachodniej granicy Królestwa Polskiego, jakie nasiliło się w pierw- szej połowie XIX w., wskazując na ekonomiczne i kulturowe skutki udziału w nim społeczności żydowskiej. Czwarty rozdział, którego autorami są Marta Dolecka i Józef Duda po- święcony jest aktywności kredytowej Żydów w Towarzystwie Rolniczym Hru- bieszowskim – Fundacji, stworzonej przez Stanisława Staszica. Rozdział piąty, autorstwa Krzysztofa Brońskiego, skupia się na problema- tyce aktywności Żydów galicyjskich w przemyśle i rzemiośle na przełomie XIX i XX w. w aspekcie ilościowym oraz jakościowym poprzez pokazanie wybra- nych postaci żydowskich przedsiębiorców mających istotny wpływ na uprzemy- słowienie Galicji. W rozdziale szóstym, Aldona Podolska-Meducka przedstawia rozwój ko- lejnictwa w Królestwie Polskim w II połowie XIX w. na przykładzie kolei Iwan- gorodzko-Dąbrowskiej. Jej głównym koncesjonariuszem i budowniczym był przedsiębiorca żydowskiego pochodzenia – Jan Gottlieb Bloch – ze względu na swe zasługi w budowie kolei – nazwany przez mu współczesnych „królem kolei żelaznych”. Konrad Meus, w siódmej części opracowania, dotyka problemu roli osób pochodzenia żydowskiego w kreowaniu oblicza samorządu gospodarczego, a tym samym szeroko rozumianego życia gospodarczego Galicji w drugiej po- łowie XIX i na początku XX wieku. Pierwszą część niniejszego opracowania kończą rozważania Magdaleny Kwiatkowskiej odnoszące się do roli Żydów w rozwoju polskiego rynku książki w XIX w. Wstęp 11 Druga część pracy obejmuje okres międzywojenny i składa się z ośmiu rozdziałów. Rozpoczyna ją tekst Wojciecha Morawskiego nawiązujący do kwestii ka- pitałów żydowskich w bankowości II Rzeczpospolitej. Autor próbuje dociec w nim przyczyn drastycznej redukcji roli tegoż kapitału w polskiej bankowości w pierwszych dekadach XX wieku. W kolejnym rozdziale – dziesiątym – Katarzyna Czajka opisuje udział Żydów w związkach zawodowych kinematografii w dwudziestoleciu między- wojennym. Paweł Grata, w rozdziale jedenastym, prezentuje stanowisko parlamenta- rzystów żydowskich wobec polityki podatkowej państwa polskiego w okresie Wielkiego Kryzysu. Problemy gospodarcze bowiem, pozostawały jednymi z najważniejszych pól aktywności politycznej przedstawicieli mniejszości ży- dowskiej w obu izbach parlamentu Rzeczypospolitej. W rozdziale dwunastym, Edyta Majcher-Ociesa zajmuje się zagadnieniem majątków ziemskich należących do Żydów w województwie kieleckim w okre- sie 1918–1939 r. Autorka analizuje, oprócz aspektów ilościowych, cel i przezna- czenie tych inwestycji. Rozdział trzynasty, którego autorem jest Jerzy Łazor, odnosi się do pro- blemu wpływu migracji żydowskiej z Polski na stosunki z Palestyną w okresie międzywojennym. Autor pragnie pokazać, w jaki sposób przepływ ludzi przy- czynił się do wzrostu przepływu towarów i kapitału oraz stał się podstawą dla rozwoju polskiego transportu w rejonie Bliskiego Wschodu. W rozdziale czternastym, Iwona Kawalla prezentuje analizę wpływu Ży- dów na rozwój handlu towarowego w Krakowie w dwudziestoleciu międzywo- jennym. W tym ćwierćmilionowym wówczas mieście, co czwarty mieszkaniec był wyznania mojżeszowego. Tekst Elżbiety Słabińskiej, stanowiący kolejny, czternasty rozdział, odno- si się do zagadnienia prawnych aspektów działalności gospodarczej ludności żydowskiej w latach 1918–1939 r. Autorka analizuje przepisy prawne pod kątem ich pobudzającego, bądź hamującego wpływu na aktywność przedsiębiorców wywodzących się ze społeczności żydowskiej. Szesnasty rozdział autorstwa Krzysztofa Popińskiego dotyczy studiów młodzieży żydowskiej na Uniwersytecie Wrocławskim w latach 1811–1945. Stanowi on próbę scharakteryzowania rozmiarów, kierunków kształcenia i po- chodzenia terytorialnego żydowskich słuchaczy Uniwersytetu Wrocławskiego, a także opis prezentowanych przez młodzież wyznania mojżeszowego postaw ideowych oraz form organizacyjnych w jakich się zrzeszali. Trzecia część opracowania odnosi się do czasu II wojny światowej i okre- su powojennego. Zawiera ona cztery rozdziały. 12 Wstęp Początek dają jej rozważania Damiana Bębnowskiego na temat napływu Żydów zachodnioeuropejskich do getta łódzkiego w 1941 r. i jego wpływu na sytuację aprowizacyjną. Podstawę analiz autora stanowią zapisy Kroniki getta łódzkiego. W kolejnym, osiemnastym rozdziale opracowania, Mirosław Kłusek po- dejmuje próbę przedstawienia złożonej sytuacji ludności żydowskiej w Polsce, jaka miała miejsce w pierwszych latach po II wojnie światowej. Nakreśla on czytelnikowi liczne problemy z tym związane, jak m.in. nie zawsze przyjazny stosunek ludności polskiej do powracających i repatriowanych ze Wschodu Ży- dów, kwestie ich bezpieczeństwa, czy zwrotu majątków gmin. Mariusz Jastrząb, w rozdziale dziewiętnastym, dotyka problemu kulturo- wych stereotypów narosłych wokół gospodarczej roli społeczności żydowskiej w Polsce. Pretekstem do rozważań staje się działalność „żydowskich walucia- rzy” po II wojnie światowej. Ostatni, zamykający pracę, rozdział autorstwa Sławomira Kamosińskiego odnosi się do współczesnych relacji gospodarczych pomiędzy Polską i Izraelem. Autor bada, czy silne więzy narodu żydowskiego z polską ziemią mają wpływ na obecne relacje gospodarcze. Analizuje on w tym celu formalne i nieformalne warunki współpracy, wymianę handlową, przepływy kapitału, szczególnie zaś te przybierające formę inwestycji bezpośrednich. Przekazując w ręce czytelnika tę monografię, zdajemy sobie sprawę, iż jest ona jedynie małym przyczynkiem do dyskusji na temat roli narodu ży- dowskiego w dziejach gospodarczych ziem polskich. Z oczywistych względów nie wyczerpuje ona tematu. Intencją autorów, jak to powiedziane zostało już wyżej, jest zachęcenie środowiska historyków gospodarczych do dalszych prac w tym zakresie, tak aby z szeregu badań szczegółowych mogła z czasem po- wstać synteza dotycząca tego zagadnienia. Łódź, styczeń 2014 Janusz Skodlarski i Andrzej Pieczewski Część I Do I wojny światowej Rozdział I Janusz Skodlarski Uniwersytet Łódzki Stosunek wybitnych reformatorów do roli Żydów w polskiej gospodarce Nie ulega wątpliwości, że diaspora żydowska odegrała ważną rolę w roz- woju gospodarki na ziemiach polskich. Żydzi wykazywali dużą aktywność, przedsiębiorczość i solidarność w przedsięwzięciach gospodarczych, stanowiąc wymagającą konkurencję dla polskiego biznesu. Rodziło to niechęć i agresywną postawę znaczącej części polskiego społeczeństwa wobec mniejszości żydow- skiej, stwarzając podłoże sprzyjające narastaniu fali antysemityzmu. Powszechnie wiadomo, że nastawienie to wykorzystywali politycy, zwłaszcza narodowej demokracji, którzy wzywali do obrony żywotnych intere- sów państwa polskiego. Wielu też ekonomistów, reformatorów i działaczy go- spodarczych uważało, iż eliminacja bądź ograniczenie wpływów żydowskich w polskiej gospodarce, przyczyni się do jej uzdrowienia. Jednym z wybitnych reformatorów, który oceniał bardzo negatywnie dzia- łalność i postawę mniejszości żydowskiej był Stanisław Staszic (1755–1826). Kwestii tej poświęcił w „Przestrogach dla Polski” cały rozdział 35 oraz liczne uwagi na innych stronach swego dzieła. Używa przy tym mocnych słów i do- sadnych sformułowań. Oto niektóre z nich: zalicza Żydów do „...największych próżniaków, ...Żydzi są pijawkami rolnika, z nich żaden nie przykłada się do powiększania urodzajów krajowych..., Wszyscy tylko z innych stanów pra- cowici są..., Żydzi są naszego kraju letnią i zimową szarańczą..., ubożą ludzi pracowitych, wsie napełniają nędzą, a powietrze zarażają zgnilizną. Żydostwo nasze wsie uboży a nasze miasta smrodem napycha... Żydzi ostateczny motłoch, omamiony swoją religią..., Ten brzydki ród, ostatnią zgębę chleba wyłudziwszy chłopu kradnie go z pieniędzy, pozbawia go z wszelkiego przemysłu, ze zdrowia 16 Janusz Skodlarski i samego rozumu. Więc Żyd ze swoją moralnością zawsze będzie niebezpiecz- nym i fałszywym...”1. S. Staszic obwinia Żydów za rozpijanie społeczeństwa polskiego. Skutki nadużywania alkoholu były straszliwe, prowadziły bowiem miliony ludzi w Rzeczypospolitej do degeneracji fizycznej i umysłowej. Zdarzało się, że chło- pi tracili na gorzałkę gospodarstwa, a ich rodziny żyły w nędzy. Niełatwo było odebrać Żydom wyszynk trunków, ponieważ tworzyli oni stan odrębny, mieli własne prawa i nie podlegali urzędowi miasta2. Aby zmienić ten stan rzeczy, Staszic, proponował podjęcie radykalnych decyzji wobec społeczności żydowskiej: 1) zakazać Żydom w całej Polsce „szynkowania trunków”, 2) podporządkować Żydów „rządowi” miasta, nie pozwalać na organizo- wanie osobnych gmin, kahałów i zgromadzeń starszyzny, 3) poddać wychowanie młodzieży żydowskiej Komisji Edukacji Narodowej, 4) ustanowić prawo, iż żaden Żyd, dopóki nie zajmie się pracą na roli lub rzemiosłem, nie może zawrzeć związku małżeńskiego3. Rozbicie odrębności żydowskiej miało doprowadzić do rozwiązania kwe- stii żydowskiej przez asymilację. W zamian jednak nie proponował zapewnienia Żydom praw obywatelskich na równi z mieszczanami. Kwestia żydowska, jak żadna inna, wymaga od autora komentarza. Po pierwsze, Staszic, w kilku przypadkach, rozmija się z prawdą. Ocenia wszystkich Żydów i ich działalność negatywnie. A przecież znaczna część tej społeczności wpłynęła pozytywnie na rozwój handlu wewnętrznego i zagranicz- nego oraz rzemiosła, usług i sprowadzenie kapitału obcego dla Polski. Żydzi stanowili wymagającą konkurencję dla polskiego biznesu, pobudzając jego ak- tywność. Z kolei obarczanie ich za szerzące się w Polsce pijaństwo jest tylko częściową prawdą. Sądzę, że za plagę pijaństwa odpowiedzialni są także polscy właściciele ziemscy i ci, którzy nadużywali alkoholu. Po drugie, zdumiewa wręcz fanatyczna nienawiść do Żydów, jaka zieje z licznych fragmentów Przestróg dla Polski. Tym bardziej jest to niemoralne, kiedy taką postawę okazuje kapłan i wybitny działacz społeczny. Z drugiej stro- ny, piętnując wyzysk, bezwzględność, kłamliwość i postawę antypolską spo- 1 http://polonica.net/htm Przestrogi dla Polski, Stanisław Staszic, s. 96–98. 2 Charakterystyczne, że do szynkowania piwa Żydzi nie garnęli się, bo ,,... piwo nie odbierając człowiekowi przytomności nie łatwi do krzywdzenia go sposobów. W Polsce, kraju tak zimnym, nie można trunków gorących zakazywać, ale rozum rząd dobry wyciąga, aby żadną miarą szynk gorzałki nie był pozwolony Żydom” (ibidem, s. 99). 3 Ibidem, s. 100; S. Staszic, O przyczynach szkodliwości żydów i środkach usposobienia ich, aby się społecznie użytecznymi stal, „Pamiętnik Warszawski”, t. 4, 1816, s. 389–430. Stosunek wybitnych reformatorów do roli Żydów w polskiej gospodarce 17 łeczności żydowskiej, ukazuje trafnie podłoże antysemityzmu w Polsce, Posuwa się jednak zbyt daleko, stawiając warunki, jakie Żyd musiał spełnić, aby się ożenić. W drugiej połowie XVIII w. pogorszyły się drastycznie warunki życia ludności miejskiej. Wyludnione miasta, zdewastowane budynki, kłopoty z pracą i zaopatrzeniem oto charakterystyczny wizerunek polskiego miasta. Najtrudniej- sze chwile przeżywała biedota miejska. Społeczność żydowska dość szybko przystosowała się do nowych warunków. W porównaniu do Polaków, Żydzi okazali się bardziej przedsiębiorczy, dobrze zorganizowani i potrafili lepiej zno- sić trudne warunki bytowania4. Po 1815 r. poglądy Staszica w kwestii żydowskiej przybrały formy obse- syjne. Pisał wówczas, że Żydzi stanowią największe i trwałe nieszczęście daw- nej Rzeczpospolitej. Doszedł on do wniosku, że wszystkiemu jest winna religia żydowska (talmud), która stała się podstawą żydowskiego separatyzmu i fanaty- zmu. Judaizm uznawał za najdoskonalej zorganizowany związek na świecie: najbardziej niebezpieczny, stanowiący trwałe zagrożenie dla poszczególnych narodów i rządów5. W szkolnych podręcznikach, a także w uniwersyteckich, przedstawia się postać Stanisława Staszica nazbyt kryształowo. Pomija się jego fanatyczną nie- nawiść do Żydów. W społeczności żydowskiej widział samo zło. Wypowiadał się w kwestii żydowskiej, jak kupiec lub rzemieślnik, który osaczony przez Ży- dów walczył o swoje przetrwanie. Zdajemy sobie sprawę, że obrona żywotnych interesów społeczeństwa polskiego przed ekspansywnym żywiołem semickim była koniecznością, ale nie należało jej prowadzić, tak nieracjonalnymi i niemo- ralnymi metodami. Ruch antysemicki szerzył się w Polsce od dawna i nie nale- żało podsycać antagonizmu polsko-żydowskiego, ale go wyciszać. Księżna Anna Jabłonowska (1728–1800) prowadziła przez 36 lat działal- ność gospodarczo-społeczną w ogromnych dobrach książęcych, obejmujących klucze: siemiatycki, kocki i wysocki, dobra wołyńskie, strzelińskie, kukizow- skie, mariampolskie i jezupolskie oraz pomniejsze, na które składało się 11 miast, 107 wsi, w tym 24 folwarki6. Księżna w dobrach swych wprowadziła nowy ład i porządek społeczny. Reformy jej dotyczyły przede wszystkim uporządkowania i uregulowania sto- sunków wiejskich. Odrębne miejsce w systemie prawnym księżnej Jabłonow- 4 Miasta polskie w Tysiącleciu, t. f, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965, s. 66–67. 5 M. Wodziński, Kwestia żydowska, [w:] Historia Żydów polskich, „Polityka”. Pomocnik histo- ryczny 2012, s. 61–62. 6 J. Berger-Mayerowa, Jabłonowska z Sapiehów Paulina, Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1987, s. 219. 18 Janusz Skodlarski skiej zajmowały Ustawy dla Żydów y całego kahału obowiązki7. We wstępie do ustawy wojewodzina wypowiada znamienne zdanie: „Żydzi obywatelów lik w mieście składający, dla skarbu największy zysk przynoszący, zapomnieni być odemnie nie mogą w zabezpieczeniu powszechnym ich osób, ich rządu, ich po- rządku, przez zachowanie dla nich powinny sprawiedliwości, winney od nich dla każdego”8. Potwierdziła wprawdzie autonomię kahału, ale społeczność żydowska zo- bowiązana była uznawać zwierzchność władzy magistratu. Dwóch „deputatów” żydowskich brało udział w wyborach urzędników miejskich, a jednego z ich przedstawicieli wybierano na dozorcę dobrego porządku. Gmina miała sądow- nictwo. W sprawach wyjątkowych obywatele wyznania mojżeszowego mogli odwoływać się do dworu. Żydzi byli zobowiązani płacić podatki na rzecz skarbu państwa i dworu oraz zbierać składkę pieniężną na „krupkę” (kasę), zdeponowa- ną we dworze. Ustawa zakazywała udzielania mieszczanom, chłopom i ludziom dworskim tzw. „borgów” oraz praktyk lichwiarskich9. W Ustawach nie ma wy- raźnej tendencji ograniczaniu handlu żydowskiego jako takiego, ale widać dąż- ność do jego ukierunkowania zgodnie z interesami wojewodziny. Wszystkie kahały były obowiązane do kupowania żywności wyłącznie w folwarkach dóbr książęcych. Zakazano Żydom skupowania od chłopów wszelkich produktów. Za takie przestępstwo wymierzano karę „rokiem kaydan y robotą koło fabryki”. Księżna kontrolowała działalność gospodarczą Żydów, ale nie dyskryminowała ich, podobnie jak wyznawców innej wiary. Obywatele żydowscy, osiedlający się w mieście na trzy lata w celu prowadzenia handlu, musieli przekazać szóstą część swego majątku do kasy miejskiej; podobnie jak ci którzy po sprzedaży majątku opuszczali miasto. Do publicznej kasy miejskiej katolicy i Żydzi uiszczali 17 różnego rodza- ju opłat; najwyższe płacili kupcy hurtownicy (6 zł), kramarze – 3, rzemieślnicy – 3 i arendarze – 3 zł. Na dochody kahalnej kasy żydowskiej składały się: krupka rzeźnicza i kupiecka, podatek rzemieślników, dochód w czas trąbków, za jabłko rajskie, wagę kahalną, za kwilki od rżnięcia drobiu. Kasa udzielała pożyczek na okres do trzech lat, licząc grosz prowizji rocznie od każdego złotego.10 7 A. Jabłonowska, Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców podług egzemplarza drukowanego w Siemiatyczach w 1783 r. z rozkazem J. O. Księżny Jabłonowskiej Wojewodziny Racławskiej, t. 7, Nakładem i Drukiem Michała Grolla Księgarza Nadwornego J. K. Mci, Warszawa 1987, Zbiory Ossolineum, rozdz. VIII, s. 141–151. 8 Ibidem, s. 141. 9 „Lichwa, że się zdaie być zawsze niegodziwym defektem żydów, tak, żeby ta praktykowana nigdy nie była; zakazuję; y rygor wyrażony w uniwersale dawnym na przestępnych w ucaleniu y exekucyi mieć chcę” (ibidem, s. 149). 10 Ibidem, rozdz. IV, s. 62–85. Stosunek wybitnych reformatorów do roli Żydów w polskiej gospodarce 19 Genialnego ministra skarbu i reformatora gospodarki w Królestwie Pol- skim, Księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (1778–1846), cechował tole- rancyjny stosunek do religii i kwestii narodowościowej. Uznawał prawo do odrębności poszczególnych narodów. Miał zrozumienie dla kwestii żydow- skiej, co wynikało w dużej mierze z tego, że sam był Litwinem z urodzenia, lojalistą rosyjskim i Polakiem z wyboru. Opowiadał się za pokojowym współży- ciem Polaków i Żydów. Już w 1806 r. pisał o trudnej sytuacji ludności żydowskiej na Litwie, a w roku następnym rozpoczął działalność w grodzieńskim komitecie do spraw żydowskich. K. Drucki-Lubecki podczas pełnienia wysokich urzędów na Litwie (w 1809 r. uzyskał godność marszałka powiatu grodzieńskiego, a w 1812 r, wy- brano go w Grodnie gubernialnym marszałkiem szlachty) podjął próbę uregulo- wania zagadnienia związanego z diasporą żydowską11. Po utworzeniu Królestwa Polskiego, od samego początku, traktował ten problem, jako jeden z priorytetowych. Po wojnach napoleońskich kraj był wy- niszczony, a społeczność żydowska znalazła się w szczególnie trudnym położe- niu, zwłaszcza mniej zamożna część tego społeczeństwa. W miarę możliwości starał się zabezpieczyć im minimum egzystencji. Miernikiem pomyślności i niepomyślności ludności był stosunek liczbowy ludności żydowskiej do chrze- ścijańskiej. Tam, gdzie było najwięcej Żydów, tam była największa bieda, tj. w województwie augustowskim, płockim i podlaskim. W najbardziej dotkliwym ubóstwie żyli ludzie w woj. augustowskim. Lubecki starał się, jako minister skarbu, podejmować różne inicjatywy w celu poprawy sytuacji ekonomicznej w tym województwie12. K. Drucki-Lubecki w pierwszych latach urzędowania w Królestwie Pol- skim, kiedy skarb był pusty, korzystał z kapitału żydowskiego. Pożyczał na wa- runkach lichwiarskich po pół miliona złotych m.in. od Berka Szmula i innych podobnych mu finansistów 13. Racjonalną i powściągliwą postawę wobec diaspory żydowskiej przeja- wiali polscy pionierzy ruchu spółdzielczego: Franciszek Stefczyk (1861–1924), działający w Galicji i ksiądz Piotr Wawrzyniak (1849–1910) - organizator spół- dzielczości kredytowej na obszarze zaboru pruskiego. Skład narodowościowy Galicji był mocno zróżnicowany. Obok Polaków zamieszkiwali tu Żydzi (10 ogółu ludności w 1910 r.), Ukraińcy (stanowili większość w Galicji wschodniej) i nieliczna grupa Ormian. Szczególne nieza- dowolenie wzbudzała ekspansja ekonomiczna i wyzysk mniejszości żydowskiej. Stefczyk bronił mieszkańców wsi przed lichwiarzami żydowskimi, ale nie ata- 11 S. Smolka, Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, t. 2, Warszawa 1984, s. 592. 12 Ibidem. 13 Idem, Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, t. i, Warszawa 1983, s. 175.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Rola Żydów w życiu gospodarczym ziem polskich
Autor: ,
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
22,03 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: