Darmowy fragment publikacji:
Wstęp – Tomáš Masaryk i Karel Čapek
Filozof i polityk, pisarz i dziennikarz – te dwa nazwiska już
w latach międzywojennych, a także po doświadczeniach niemiec-
kiej okupacji i późniejszej zależności od ZSRR, stały się wręcz
symbolami czeskiej kultury i demokracji. Obydwaj pozostawili po
sobie trwały ślad w społeczeństwie czeskim, dla wielu byli wzo-
rami godnymi naśladowania. Tomáš Masaryk na przykład stał się
bohaterem ludowych legend. Jedną z nich przytoczył m.in. Fran-
tišek Kubka: otóż 15 marca 1939 roku Adolf Hitler wdarł się na
Zamek, chciał zobaczyć gabinet Masaryka. Na ścianie wisiał jego
portret przykryty kirem. Okna na Pragę były szeroko otwarte.
Gdy Hitler wszedł do pokoju, zerwał się przeciąg, okna się zatrza-
snęły, a kir z portretu okrył przybysza. Hitler wściekle zerwał kir
i szybko wyszedł.
Opowiadania, dramaty i powieści Karela Čapka już od stu lat prze-
kładane są na wiele języków, również na język polski. Spory o Masa-
ryka natomiast trwają wśród historyków do dziś, bardziej zażarte niż
w przypadku któregokolwiek ze współczesnych polityków.
Życiorys starszego z nich, Tomáša Masaryka, przypomina
współczesną wersję bajki o wiejskim chłopcu, który zasiadł na tro-
nie. Urodzony w 1850 roku w rodzinie dworskiego woźnicy, dzięki
zdolnościom, wytrwałej pracy, a także pomocy życzliwych osób,
przeszedł wszystkie szczeble nauki szkolnej, ukończył studia wyż-
sze, uzyskał doktorat, został docentem prywatnym na uniwersytecie
w Wiedniu (miał prawo wykładać, ale bez wynagrodzenia), i wresz-
cie został profesorem (najpierw nadzwyczajnym, następnie zwy-
czajnym) czeskiego uniwersytetu w Pradze. Aktywnie zaangażował
się w czeskie życie intelektualne i polityczne. Wywoływał namiętne
9
polemiki i protesty „prawdziwych patriotów”, gdy przekonany, że
działalność publiczna wymaga uczciwości, a kłamstwo jest dla
narodu szkodliwe, przyłączył się do krytyków domniemanych śre-
dniowiecznych rękopisów, jakoby świadczących o starodawności
czeskiej kultury. Należał do tych, którzy przeciwstawili się oskar-
żeniu żydowskiego czeladnika o „mord rytualny”, przez co był
celem ataków słownych, a nawet napadów. Dziś mało kto wierzy
w autentyczność „rękopisów”, ponieważ wiadomo, kto dokonał fał-
szerstwa – czeski historyk ustalił, kto był prawdopodobnie sprawcą
domniemanego „mordu rytualnego” oraz motywy tej zbrodni.
Podczas I wojny światowej Tomáš Masaryk uczestniczył w dzia-
łalności konspiracyjnej na rzecz wyzwolenia spod panowania
austriackiego. Zagrożony aresztowaniem wyjechał z kraju, orga-
nizował akcje przeciw mocarstwom centralnym pozyskując opinie
polityków Ententy dla utworzenia państwa Czechów i Słowaków.
Wracał do Pragi jako bohater narodowy. Został wybrany na urząd
prezydenta Republiki. Zmarł we wrześniu 1937 roku, rok przed
niesławną konferencją monachijską, która otworzyła drogę do kata-
strofy Czechosłowacji, a następnie do II wojny światowej. Pocho-
wany został w skromnym grobie na wiejskim cmentarzu w Lanach.
Karel Čapek urodził się w 1890 roku w rodzinie chłopskiej.
Jego ojciec był lekarzem; Čapek miał dwoje rodzeństwa, starszego
brata Josefa i siostrę Helenę. Chłopcy wcześnie zadebiutowali jako
pisarze (niektóre utwory były ich wspólnym dziełem), lecz mię-
dzynarodowy rozgłos jako pisarz zyskał Karel, natomiast Josef był
znany przede wszystkim jako malarz i grafi k. Obydwaj współpraco-
wali z dziennikiem „Lidové nowiny”, byli gorącymi zwolennikami
Masaryka, zdecydowanymi przeciwnikami faszyzmu, obrońcami
demokracji. W ich willi, w praskiej dzielnicy Vinohrady co pią-
tek zbierało się grono intelektualistów. Niejednokrotnie przybywał
(konno) ze swej siedziby na Zamku prezydent. „Patecznicy” (czyli
„piątkowcy”) mieli znaczny wpływ na czeską opinię publiczną,
przez co stali się celem ataków, także zmyślonych zarzutów jako
przeciwników politycznych. Prezydent czasami zapraszał ich do
swych letnich siedzib – w Czechach do pałacu w Lanach (na pół-
noc od Pragi), w Słowacji do zamku w Topolčiankach (niedaleko
Nitry). Właśnie w Topolčiankach toczyły się rozmowy, na podsta-
wie których powstała ta książka.
10
Karel Čapek zmarł 28 grudnia 1938 roku. Został pochowany
pośród innych wybitnych przedstawicieli kultury czeskiej, na cmen-
tarzu w Pradze na Vyšehradzie. Tomáš Masaryk i Karel Čapek
odchodzili wraz z katastrofą Republiki.
Josefa Čapka Niemcy aresztowali we wrześniu 1939 roku. Prze-
szedł przez obozy koncentracyjne Dachau, Buchenwald, Oranien-
burg i Bergen-Belsen, gdzie w kwietniu 1945 roku zmarł na tyfus.
W Czechosłowacji po 1948 roku Tomáš Masaryk stał się celem
negatywnej propagandy partii komunistycznej i usłużnych histo-
ryków minorum gentium. Dzieła jego nie były wznawiane, a te już
wydane zaliczono do książek zakazanych. Trudno było potrakto-
wać tak samo dzieła braci Čapków, zwłaszcza te o wymowie anty-
hitlerowskiej. Nie ukazały się ich dzieła zebrane – niejeden utwór,
zwłaszcza znakomita publicystyka, były niewygodne dla rządzą-
cej partii. Godny uwagi esej młodszego z nich Dlaczego nie jestem
komunistą (Proč nejsem komunistou), opublikowany poza krajem,
docierał tylko do nielicznych czytelników w Europie Wschodniej.
W Polsce był nieznany, podobnie jak dzieła Tomáša Masaryka
(wydany w 1930 roku przekład jego wspomnień dotyczących lat
I wojny światowej pozostawia wiele do życzenia).
Ofi cjalne potępianie Masaryka, zwalczanie legendy pierwszego
prezydenta Republiki okazało się bezskuteczne. Krótkotrwała
„wiosna czechosłowacka” 1938 roku otworzyła, lecz na krótko,
zamknięte zbiory bibliotek. Wymownym symbolem było zorganizo-
wanie w pałacu w Lanach przez miejscową społeczność wystawy
pamiątek po Prezydencie Oswobodzicielu, przechowywanych dotąd
w ukryciu. Władze nie zdecydowały się na jej zlikwidowanie po
radzieckiej interwencji w sierpniu 1968 roku; jesienią właściciele
pamiątek przezornie schowali je z powrotem. Dopiero „aksamitna
rewolucja” w listopadzie 1989 roku umożliwiła dostęp do dzieł
traktowanych do tej pory przez władze jako zagrożenie, a dotyczyło
to, rzecz jasna, nie tylko dzieł Masaryka i braci Čapków.
* * *
Rozmowy z T.G. Masarykiem są dziełem o szczególnym cha-
rakterze, ważnym dokumentem ukazującym postać tego uczonego
i polityka w świetle nieznanym dotąd w Polsce. Dowiadujemy się
z nich zarówno o jego dzieciństwie i młodości, jak też – co jest
11
szczególnie interesujące – o poglądach na wiele zagadnień fi lo-
zofi cznych, życia politycznego, motywach, którymi się kierował
w swym życiu i działalności. Rozmówcą jest zwolennik Masaryka,
który widzi w nim męża stanu, a swymi pytaniami stara się poznać
drogę wiodącą z chaty wiejskiej do katedry uniwersyteckiej i naj-
wyższego urzędu państwowego. Współczesny czytelnik może się
zastanawiać, jak to się stało, że rozmówcy, dwaj wybitni intelektu-
aliści, wprawdzie dostrzegali wieloetniczność Czechosłowacji, lecz
nie docenili aspiracji słowackich, a także zagrożeń wynikających
z poczucia dyskryminacji mniejszości narodowych.
Jest to pierwsze wydanie tej książki w przekładzie na język
polski, a zarazem jedna z ostatnich prac translatorskich Piotra
Godlewskiego, uczestnika powstania warszawskiego, historyka,
znakomitego znawcy historii Czechów i Słowaków, ich kultury
i języków, niezrównanego tłumacza. Przekładał on dzieła histo-
ryczne, wspomnienia, rozprawy polityczne, a przede wszystkim
literaturę piękną. Potrafi ł oddać wszystkie walory artystyczne ory-
ginałów. Dzięki niemu czytelnicy polscy mogli zaznajomić się
z wieloma wybitnymi dziełami współczesnych twórców. W latach
siedemdziesiątych przekładał także utwory pisarzy zakazanych
w Czechosłowacji i wydawanych poza cenzurą, które również
w Polsce ukazywały się w tak zwanym drugim obiegu. Cieka-
wostką jest, że dopiero w 1989 roku stało się wiadome, że nie-
znany nikomu Paweł Heartman to jest właśnie Piotr Godlewski.
Zmarł 3 października 2010 roku.
Jerzy Tomaszewski
12
Pobierz darmowy fragment (pdf)
