Darmowy fragment publikacji:
Czesław Grabarczyk
ROZWÓJ
KWALIFIKACJI NAUKOWYCH
nauczycieli akademickich
nauk technicznych
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012
Recenzent:
dr hab. Beata Jachimczak
Redakcja wydawnicza:
Radosław Doboszewski
Opracowanie typografi czne:
Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki:
Andrzej Augustyński
Publikacja została sfi nansowana przez fi rmę Envirotech sp. z o.o. z Poznania
(www.envirotech.com.pl)
ISBN 978-83-7850-130-5
tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220
www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl
Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
Wydanie I, Kraków 2012
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012Spis treści
Wprowadzenie .................................................................................................... 9
Rozdział 1. Uczelnie akademickie
1. Wprowadzenie .......................................................................................................... 13
2. Koncepcja uczelni akademickich ............................................................................... 14
3. Koncepcja politechnik ............................................................................................... 15
4. Charakterystyka kształcenia akademickiego .............................................................. 17
5. Charakterystyka procesu wychowania ....................................................................... 21
6. Granice specjalizacji w procesie kształcenia akademickiego ...................................... 22
7. Konieczność działalności badawczej nauczycieli akademickich ................................. 23
8. Wzajemne uwarunkowania pracy dydaktycznej i naukowo-badawczej ..................... 25
9. Model nauczyciela akademickiego ............................................................................. 28
Bibliografi a ..................................................................................................................... 31
Załącznik 1. Wielka Karta Uniwersytetów Europejskich ............................................... 34
Rozdział 2. Proinnowacyjne kształcenie inżynierów
1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 37
2. Wyzwania współczesnej cywilizacji europejskiej ...................................................... 38
3. Współczesne znaczenie pojęć „technika” i „inżynier” .............................................. 41
4. Cechy charakterologiczne i intelektualne twórczych inżynierów ............................. 45
5. Charakterystyka współczesnej działalności inżynierów ............................................ 46
6. Społeczne uwarunkowania pracy inżynierów ........................................................... 47
7. Etyczne aspekty zawodu inżyniera ........................................................................... 48
8. Rodzaje intelektualnej działalności inżynierów ........................................................ 49
9. Warunki pobudzania aktywności innowacyjnej ....................................................... 52
10. Warunki rozwijania kwalifi kacji .............................................................................. 54
11. Aktualizacja wiedzy jako niezbędny warunek twórczości technicznej ..................... 55
12. Cele i formy kształcenia ustawicznego .................................................................... 57
13. Cechy wynalazku ..................................................................................................... 61
14. Zasady wartościowania wynalazków ........................................................................ 63
15. Klasyfi kacja inżynierów ........................................................................................... 64
16. Uwagi i wnioski końcowe ........................................................................................ 68
Bibliografi a ..................................................................................................................... 70
Załącznik 1. Zasady etycznego postępowania inżynierów i techników ......................... 74
Załącznik 2. Polskie określenie pojęcia „inżynier” sprzed 350 lat .................................. 76
Rozdział 3. Pracownicy naukowi
1. Defi nicja pojęcia „pracownik nauki” i jego funkcje .................................................. 77
2. Ewolucja pojęcia „naukowiec” ................................................................................. 79
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 20126
Spis treści
3. Podział pracowników nauki ..................................................................................... 80
4. Klasyfi kacja naukowców .......................................................................................... 81
5. Ochrona nauki przed skutkami działalności pseudonaukowców ............................. 83
6. Cechy osobowości kandydatów do pracy naukowej ................................................. 86
7. Kryteria oceny pracowników naukowych ................................................................. 87
8. Wychowywanie kadr naukowych ............................................................................. 89
9. Formy kształcenia i podnoszenia kwalifi kacji .......................................................... 90
10. Warunki uzyskiwania kwalifi kacji naukowych ......................................................... 93
11. Instytucjonalne uwarunkowania kształcenia kadr naukowych ................................. 93
12. Zagadnienia rekrutacji i selekcji pracowników nauki ............................................... 95
13. Zasady działania specjalistycznego zespołu naukowego .......................................... 96
14. Zasady programowania indywidualnego rozwoju naukowego ................................. 101
15. Dynamika rozwoju osobowości ............................................................................... 104
Bibliografi a ..................................................................................................................... 105
Rozdział 4. Nauka i wiedza naukowa
1. Nauka jako proces poznawczy ................................................................................... 109
2. Przegląd znaczeń terminu „nauka” ............................................................................ 110
3. Funkcje nauki – rola i znaczenie ................................................................................ 112
4. Wiedza naukowa i kryteria naukowości ..................................................................... 114
5. Klasyfi kacja nauk ....................................................................................................... 117
6. Technika, technologia i nauki techniczne ................................................................. 119
7. Charakterystyka rozwoju nauk technicznych ............................................................. 122
8. Kształcące i wychowawcze aspekty pracy badawczej ................................................. 127
Bibliografi a ..................................................................................................................... 129
Rozdział 5. Metody nauk technicznych
1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 131
2. Pojęcia podstawowe ................................................................................................. 132
3. Rodzaje działalności naukowej ................................................................................ 134
4. Ogólne określenie przedmiotu badań nauk technicznych ........................................ 136
5. Opis faz cyklu działalności badawczo-rozwojowej ................................................... 138
6. Model metodologiczny rozwiązywania problemów naukowych .............................. 143
7. Obserwacja naukowa ............................................................................................... 145
8. Eksperyment naukowy ............................................................................................ 147
9. Pomiary naukowe .................................................................................................... 149
10. Hipotezy naukowe ................................................................................................... 151
11. Warunki uznania rozwiązania problemu naukowego .............................................. 156
12. Kryteria naukowości pracy badawczej ...................................................................... 157
Bibliografi a ..................................................................................................................... 158
Rozdział 6. Modele w naukach technicznych
1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 161
2. Ogólne pojęcie modelu ............................................................................................ 163
3. Modele nominalne i realne ...................................................................................... 165
4. Ogólna klasyfi kacja modeli naukowych ................................................................... 167
5. Budowa modeli naukowych ..................................................................................... 174
6. Cechy modeli naukowych ........................................................................................ 176
7. Wymagania prostoty i adekwatności ....................................................................... 178
8. Procedura budowania modelu fi zycznego ................................................................ 180
9. Budowa modeli matematycznych ............................................................................ 184
10. Klasyfi kacja modeli matematycznych ...................................................................... 186
11. Etapy badań modelowych ........................................................................................ 190
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012Spis treści
7
12. Cykl badawczy modelowania matematycznego ....................................................... 192
13. Poznawcze i kształcące znaczenie modeli naukowych ............................................. 197
14. Uwagi i wnioski końcowe ........................................................................................ 198
Bibliografi a ..................................................................................................................... 198
Rozdział 7. Ewolucja koncepcji stopni i tytułów naukowych
1. Geneza stopni i tytułów naukowych .......................................................................... 201
2. Układy stopni i tytułów naukowych .......................................................................... 205
3. Ewolucja regulacji prawnych ..................................................................................... 206
4. Stopnie i tytuł naukowy przed ostatnią reformą ........................................................ 211
5. Geneza i założenia ostatniej reformy ......................................................................... 212
6. Postanowienia reformy z 2011 roku .......................................................................... 215
7. Uwagi i wnioski końcowe .......................................................................................... 224
Bibliografi a ..................................................................................................................... 227
Rozdział 8. Proces doktoryzowania
1. Ogólne założenia ..................................................................................................... 229
2. Ogólne cele doktoryzowania .................................................................................... 231
3. Społeczny charakter procesu uzyskiwania doktoratu ............................................... 234
4. Układy ról w procesie doktoryzowania .................................................................... 235
5. Kształtowanie cech osobowości pracownika naukowego ......................................... 236
6. Czynniki wpływające na poziom doktoratów .......................................................... 238
7. Studia doktoranckie ................................................................................................. 240
8. Zalecany rodzaj oraz zakres tematyki rozpraw doktorskich ..................................... 243
9. Wybór tematyki i programu rozpraw doktorskich ................................................... 245
10. Ogólne zalecenia opracowywania rozpraw doktorskich ........................................... 248
11. Promotor – jego rola i obowiązki ............................................................................. 249
12. Recenzje i recenzenci ............................................................................................... 251
13. Egzaminy doktorskie ............................................................................................... 253
14. Publiczna obrona rozprawy doktorskiej ................................................................... 254
15. Promocja doktorska ................................................................................................. 256
16. Publikowanie rozprawy doktorskiej oraz kwestia współautorstwa ........................... 257
Bibliografi a ..................................................................................................................... 258
Rozdział 9. Proces habilitowania
1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 261
2. Przyczyny niskiej sprawności uzyskiwania habilitacji przed reformą ....................... 262
3. Ogólne założenia i cele habilitowania ...................................................................... 274
4. Różnice między rozprawą doktorską a dysertacją habilitacyjną ............................... 275
5. Ogólne wymagania dotyczące dysertacji habilitacyjnych ......................................... 278
6. Zagadnienia określania dyscypliny naukowej habilitacji .......................................... 279
7. Warunki dysertacji habilitacyjnych .......................................................................... 282
8. Dysertacje związane z osiągnięciami technicznymi ................................................. 282
9. Zespołowe dysertacje doktorskie i habilitacyjne ...................................................... 287
10. Ogólne zalecenia opracowywania dysertacji habilitacyjnych .................................... 289
11. Recenzje w postępowaniu habilitacyjnym ................................................................ 294
12. Kolokwium habilitacyjne ......................................................................................... 296
13. Wykład habilitacyjny ............................................................................................... 298
14. Wnioski i uwagi końcowe ....................................................................................... 300
Bibliografi a ..................................................................................................................... 302
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 20128
Spis treści
Rozdział 10. Proces uzyskiwania kwali kacji profesora
1. Wprowadzenie .......................................................................................................... 305
2. Profesor i jego rola w zakresie kształcenia kadr naukowych ...................................... 306
3. Szkoła naukowa i jej rola ........................................................................................... 308
4. Autorytet naukowy i jego znaczenie .......................................................................... 312
5. Warunki uzyskiwania tytułu profesora ...................................................................... 314
6. Przyczyny niskiej sprawności uzyskiwania stopni i tytułu naukowego ....................... 316
7. Uwagi uzupełniające .................................................................................................. 317
Bibliografi a ..................................................................................................................... 318
Rozdział 11. Zgromadzenia i dyskusje naukowe
1. Wprowadzenie .......................................................................................................... 321
2. Rodzaje zgromadzeń naukowych ............................................................................... 322
3. Przegląd celów konferencji naukowych ..................................................................... 324
4. Rola dyskusji w działalności naukowej ...................................................................... 326
5. Podstawy logiczne dyskusji ........................................................................................ 328
6. Zasady wygłaszania referatów .................................................................................... 329
7. Zasady uczestniczenia w dyskusji naukowej .............................................................. 330
8. Rola przewodniczącego obrad ................................................................................... 331
Bibliografi a ..................................................................................................................... 334
Rozdział 12. Zasady redagowania publikacji naukowych
1. Rola publikacji naukowych w procesie badawczym ................................................. 335
2. Klasyfi kacja publikacji naukowych ........................................................................... 337
3. Role czasopism naukowych ..................................................................................... 338
4. Ogólne zasady pisarstwa naukowego ....................................................................... 340
5. Styl tekstów naukowych .......................................................................................... 342
6. Zasady budowy akapitu ........................................................................................... 346
7. Wprowadzenie do terminologii ............................................................................... 348
8. Rola i zalecany przedmiot wprowadzenia do publikacji ........................................... 354
9. Ogólne zasady redagowania prac teoretycznych ...................................................... 356
10. Rodzaje równań fi zycznych ..................................................................................... 358
11. Symbolika wielkości fi zycznych i technicznych ....................................................... 362
12. Redagowanie schematów blokowych algorytmów obliczeń ..................................... 364
13. Ogólne zasady redagowania publikacji eksperymentalnych ..................................... 370
14. Redagowanie wykresów ........................................................................................... 372
15. Wzory empiryczne ................................................................................................... 377
16. Zasady redagowania wniosków i uwag końcowych ................................................. 382
17. Zasady doboru bibliografi i ....................................................................................... 382
18. Zasady redagowania streszczeń autorskich .............................................................. 384
19. Zasady redagowania tytułu publikacji ...................................................................... 385
20. Kwestie autorstwa publikacji ................................................................................... 386
21. Zagadnienia podziękowań autora ............................................................................ 387
22. Problematyka redagowania podręczników akademickich ........................................ 388
Bibliografi a ..................................................................................................................... 389
Załącznik 1. Podstawowe symbole matematyczne ......................................................... 393
Załącznik 2. Zestawienie ważniejszych symboli mechaniki płynów
w zakresie przepływów jednowymiarowych .................................................................... 395
Skorowidz rzeczowy .................................................................................................... 399
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012Wprowadzenie
Książka adresowana jest przede wszystkim do doktorantów i habilitan-
tów w zakresie nauk technicznych jako pomoc w programowaniu formacyjnej
pracy samokształceniowej, której celem jest kształtowanie i rozwój osobowości
dojrzałego pracownika nauki i nauczyciela akademickiego, przez stopniowe uzy-
skiwanie odpowiednich kwalifi kacji intelektualnych, metodycznych i meryto-
rycznych w zakresie określonej dyscypliny naukowej.
W związku z tym węzłową rolę odgrywają rozdziały 8 i 9. W rozdziałach tych
uzyskiwanie stopni naukowych przedstawiono jako złożony proces edukacji na-
ukowej z ściśle określonymi celami, które muszą spełnić określone warunki.
Omówiono społeczny charakter uzyskiwania doktoratu i habilitacji, z uwzględ-
nieniem ról indywidualnych (doktorant lub habilitant, promotor lub kierow-
nik naukowy, kierownik specjalistycznego seminarium naukowego, recenzenci)
i zbiorowych (gremia przeprowadzające postępowanie doktorskie lub habilitacyj-
ne), oraz inne czynniki wpływające na poziom i tempo uzyskiwania wymaganych
kwalifi kacji. Przyjęto założenie, że celem nadrzędnym procesu doktoryzowania
i habilitowania nie jest przygotowanie odpowiedniej rozprawy lub uzyskanie
stopnia naukowego, lecz uzyskanie kwalifi kacji dojrzałego naukowca i nauczy-
ciela akademickiego, natomiast rozprawa jest środkiem służącym do wykazania
osiągnięcia tych kwalifi kacji, a stopień naukowy potwierdzeniem posiadania od-
powiednich kwalifi kacji.
Kolejnym, nadzwyczaj doniosłym etapem rozwoju intelektualnego i nauko-
wego jest okres dalszego podnoszenia kwalifi kacji, wymaganych do uzyskiwa-
nia tytułu naukowego profesora. Wśród nauczycieli akademickich kluczową rolę
spełnia profesor, gdyż od jego kwalifi kacji, kompetencji i postawy zależy rozwój
naukowy doktorantów i habilitantów; to on powinien być nauczycielem pracy na-
ukowej i strażnikiem utrzymywania odpowiednich standardów pracy naukowej,
głównie przez kierowanie pracami specjalistycznego seminarium naukowego
w zakresie określonej dyscypliny naukowej. Warunkiem prawidłowego rozwoju
naukowego doktorantów i habilitantów jest możliwość uczestniczenia w pra-
cach specjalistycznego seminarium naukowego, kierowanego przez wybitnego
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201210
Wprowadzenie
NAUCZYCIELA-MISTRZA pracy naukowej. Najczęściej profesor bywa promo-
torem, recenzentem i opiniodawcą awansów naukowych. Dlatego okres po uzy-
skaniu habilitacji wymaga wnikliwie przemyślanego programu i metod dalszego
podnoszenia kwalifi kacji intelektualnych i naukowych, które są konieczne do
spełniania nadzwyczaj odpowiedzialnej społecznej i naukowej roli profesora.
Wprowadzeniem do tej problematyki jest rozdział 10. Uzyskiwanie tytułu profe-
sora w wieku przedemerytalnym nie ma żadnego społecznego znaczenia.
Przygotowanie wznowienia książki zostało poprzedzone ukazaniem się zno-
welizowanej Ustawy o stopniach i tytule naukowym, której geneza i założenia
oraz postanowienia zostały przedstawione w rozdziale 7. Najbardziej dyskusyjne
zmiany dotyczą wymagań uzyskiwania habilitacji jako rzekomej bariery uzyski-
wania awansów naukowych. Przygotowaniu tej ustawy towarzyszyła dyskusja
społeczna, podczas której – nie po raz pierwszy – wystąpiły silne tendencje do
likwidacji wymogu uzyskiwania habilitacji do awansów naukowych, a nawet li-
kwidacji tytułu naukowego profesora, pozostawiając tylko stanowisko profesora.
Zwolennicy takich zmian wykazywali brak zrozumienia celu i sensu procesu ha-
bilitowania oraz procesu uzyskiwania kwalifi kacji koniecznych do uzyskiwania
tytułu naukowego. Argumentowanie zasadności tych tendencji trudnościami
w uzyskiwaniu awansów naukowych w niektórych dyscyplinach nauk technicz-
nych jest błędne, gdyż rzeczywiste przyczyny w tym zakresie powodowane są
rekrutacją kandydatów bez odpowiednich uzdolnień do twórczej pracy naukowej
oraz brakiem profesorów z kwalifi kacjami NAUCZYCIELI i MISTRZÓW pracy
naukowej. Intensyfi kacja procesu stopniowego uzyskiwania odpowiednich kwa-
lifi kacji i kompetencji naukowych wymaga bowiem najwyższych i specyfi cznych
metod edukacji akademickiej.
W związku z tym należy zauważyć, że w świecie – także w Unii Europejskiej –
istnieje kilka systemów stopni i tytułów naukowych oraz zasad awansowania pra-
cowników nauki i nauczycieli akademickich. Każdy z nich cechuje się zarówno
swoistymi zaletami, jak i wadami. Natomiast wszystkie mają wspólne cele nad-
rzędne, dotyczące stopniowego uzyskiwania odpowiednich fi nalnych kwalifi kacji
i kompetencji naukowych. W każdym systemie warunkiem osiągania zakłada-
nych celów nadrzędnych jest konsekwentne realizowanie strategii określonego
systemu i sumienne przestrzeganie odpowiednich warunków zakładanych dla
kolejnych etapów edukacji naukowej. Dlatego wyrażam przekonanie, że skłon-
ności do stałego wzniecania w Polsce debat społecznych na temat zasadności
utrzymywania procesu habilitacji jako drugiego etapu stopniowego uzyskiwania
kwalifi kacji i kompetencji naukowych wynikają z nieporozumień.
Rozdziały 4, 5 i 6 poświęcone są wybranym zagadnieniom naukoznawstwa
i metodom postępowania naukowego. Przedstawiam w nich podstawowe po-
jęcia dotyczące nauki i wiedzy naukowej, klasyfi kacji nauk i badań naukowych
oraz omówiono elementy metodologiczne modelu rozwiązywania problemów
naukowych, ze szczególnym uwzględnieniem roli modeli w naukach technicz-
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012Wprowadzenie
11
nych. W tym zakresie sformułowano podstawowe defi nicje i warunki, jakie mu-
szą spełniać modele w badaniach naukowych, oraz zaprezentowano podstawowe
procedury budowania modeli fi zycznych i matematycznych zjawisk i procesów
technologicznych oraz układów urządzeń technicznych.
Problematyka ostatniego etapu badań naukowych, tzn. komunikowanie wy-
ników badawczych gremiom specjalistów w celu uzyskania ich akceptacji, jako
warunku koniecznego do uznania badanego zagadnienia naukowego za rozwią-
zane, przedstawiona jest w rozdziałach 11 i 12. W zakresie ustnego komuniko-
wania wyników pracy naukowej omówiono rodzaje i cele zgromadzeń nauko-
wych, podstawy logiczne dyskusji naukowych oraz zasady wygłaszania referatów
i prowadzenia dyskusji. Następnie przedstawiono ogólne zasady redakcyjnego
opracowania sprawozdań z prac badawczych przeznaczonych do publikacji, które
są drugim rodzajem komunikowania. W tym zakresie przedstawiono m.in. ogól-
ne zasady pisarstwa naukowego oraz zasady redagowania publikacji teoretycz-
nych i eksperymentalnych, a także redagowania ilustracji.
Kształcenie pracowników nauki w procesie doktoryzowania i habilitowania
oraz w okresie pohabilitacyjnym musi uwzględniać rodzaj zadań, do wykonywa-
nia których są oni przygotowywani. Ponieważ najczęściej wypromowani dokto rzy
i doktorzy habilitowani w zakresie nauk technicznych są zatrudniani w procesie
akademickiego kształcenia inżynierów, w rozdziale 1 przedstawiono podstawo-
we koncepcje współczesnych akademickich uczelni technicznych oraz realizo-
wane przez nie zadania i warunki, jakie muszą spełniać. Natomiast rozdział 2
omawia ogólne założenia modelowe współczesnych inżynierów kształconych
w uczelniach technicznych. Określenie cech modelowego inżyniera jest ważne,
gdyż nauczyciel takich inżynierów musi nie tylko umieć inicjować i rozwijać od-
powiednie cechy intelektualne, charakterologiczne oraz zawodowe, ale także sam
musi się cechować takimi samymi uzdolnieniami. Dlatego kształtowanie i rozwi-
janie takich uzdolnień musi być objęte celami i programem kształcenia w proce-
sie doktoryzowania i habilitowania. Z rozdziałów 1 i 2 wyłączono problematykę
wyższych technicznych szkół zawodowych.
Problematykę pracowników nauki oraz zespołów naukowych omówiono
w rozdziale 3, w którym przedstawiono defi nicje podstawowych pojęć, klasyfi -
kacje pracowników nauki, zasady ich rekrutacji i selekcji oraz oceniania. Prawid-
łowy rozwój kwalifi kacji i kompetencji naukowych osiągany jest w zespole am-
bitnych pracowników nauki, kierowanym przez wybitnego nauczyciela i mistrza
pracy naukowej i rozwoju kwalifi kacji naukowych. W zakończeniu przedstawio-
no zasady funkcjonowania zespołu naukowego oraz zasady programowania indy-
widualnego rozwoju naukowego.
Każdy rozdział uzupełniony jest bibliografi ą omawianej problematyki. Z jed-
nej strony, prezentowane w książce treści w znacznej części są odzwierciedleniem
istniejącego piśmiennictwa. Bibliografi a dokumentuje rozwój poglądów oraz ewo-
lucję zasad przyjętych jako obowiązujące w polskich środowiskach naukowych.
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201212
Wprowadzenie
Z drugiej strony, bibliografi a może być wykorzystana do samodzielnego pogłę-
bienia wiedzy.
Wyrażam przekonanie, że przedstawiona problematyka powinna być wnikli-
wie przemyślana i stosowana przez głównych uczestników procesu kształcenia
pracowników nauki: NAUCZYCIELA-MISTRZA pracy naukowej oraz UCZNIA-
-ADEPTA pracy naukowej. Upowszechnienie tej problematyki może przyczy-
nić się do podniesienia na wyższy poziom kształcenia nauczycieli akademickich
oraz intensyfi kacji uzyskiwania wyższych kwalifi kacji i kompetencji naukowych,
a tym samym uzyskiwania podstaw do awansów naukowych odpowiadającym
standardom obowiązującym w Unii Europejskiej.
Pierwotne teksty książki powstawały w latach siedemdziesiątych w związ-
ku z przygotowywaniem seminariów dla moich współpracowników w Instytucie
Inżynierii Środowiska Politechniki Poznańskiej. Wykłady z zakresu problema-
tyki książki wielokrotnie wygłaszałem dla uczestników studiów doktoranckich
w Politechnice Poznańskiej, Akademii Rolniczej w Poznaniu i Szkole Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Oddawana do rąk Czytelników książka
jest zmienioną i rozszerzoną wersją książki pierwotnie wydanej przez Wydawnic-
two Uczelniane SGGW w 2001 r.
Wyrażam przekonanie, że problematyka książki powinna być przedmiotem
wykładów na studiach doktoranckich nauk technicznych i uwzględniana w pracach
seminariów studiów doktoranckich oraz międzyuczelnianych specjalistycznych
seminariów w zakresie określonych dyscyplin naukowych, których uczestnikami
są początkujący pracownicy nauki oraz uczeni.
Składam serdeczne podziękowanie mojemu byłemu studentowi, Panu Preze-
sowi Zarządu Firmy „Envirotech” w Poznaniu, mgr. inż. Januszowi Tomaszkie-
wiczowi – za sfi nansowanie kosztów wydania książki.
Czesław Grabarczyk
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012i
ł1
a
z
d
z
o
R
Uczelnie akademickie
Niechże więc tam będzie nauk przemożnych perła, aby wydawa-
ła męże dojrzałością rady znakomite, ozdobą cnót świetne i w róż-
nych umiejętnościach biegłe. Niechaj się otworzy orzeźwiające źródło
a z jego pełności niechaj czerpią wszyscy naukami napoić się pragnący.
Z aktu erekcyjnego Uniwersytetu Krakowskiego
króla Kazimierza Wielkiego, 12 maja 1364
1. Wprowadzenie
W celu sformułowania założeń programowych kształcenia nauczycieli
akademickich oraz kryteriów ich oceny konieczna jest znajomość modelu na-
uczyciela akademickiego. W związku z tym najpierw należy rozważyć koncepcję
współczesnej uczelni akademickiej, tzn.
– jej ogólne cele i zadania,
– charakterystykę akademickiego procesu kształcenia, ze szczególnym uwzględ-
nieniem ogólnych założeń koncepcji politechnik i politechnicznego kształce-
nia inżynierów,
– rolę i funkcję nauczyciela akademickiego,
– wzajemne uwarunkowania dydaktyczno-wychowawczej i naukowo-badawczej
pracy nauczyciela,
– predyspozycje dydaktyczne nauczyciela,
– autorytet i etos zawodowy nauczyciela akademickiego itd.
W poniższych rozważaniach pojęcie „uczelnie akademickie” będzie rozumiane
jako szkoły wyższe, takie jak uniwersytety, politechniki, uniwersytety medyczne
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201214
Rozdział 1. Uczelnie akademickie
i rolnicze. Różne rodzaje uczelni akademickich w wyżej wymienionych zakresach
w zasadzie charakteryzują się wspólnymi ogólnymi założeniami.
Przyjmuje się, że opracowanie tych zagadnień powinno uwzględniać dotych-
czasowe poglądy wybitnych twórców współczesnych uniwersytetów wyrażane
w licznych starszych publikacjach oraz aktualne wyzwania współczesnych prze-
mian cywilizacyjnych1.
2. Koncepcja uczelni akademickich
Jeżeli możesz planować na rok, siej zboże; jeżeli na dziesięć lat, sadź
drzewa; jeżeli na całe życie, kształć i nauczaj ludzi.
Kuan-tsy, III w. p.n.e.
Rola, a w konsekwencji koncepcja uczelni akademickich w ogólności
to temat trudny i bardzo dyskusyjny. Dowodem tego są liczne publikacje, zarów-
no w wyspecjalizowanych czasopismach dotyczących szkolnictwa, jak i w cza-
sopismach kulturalno-społecznych, oraz obszerne studia, rozprawy i eseje na
ten temat, opracowywane przez wybitnych teoretyków i praktyków w zakresie
kształtowania szkół wyższych. Istnieje wiele publikacji uznanych już za klasycz-
ne w rozważanym zakresie. Należy podkreślić, że wnikliwa analiza porównaw-
cza tych tekstów z nowszymi publikacjami wskazuje, że te ostatnie są glosą do
starszych tekstów. Zasadniczo koncepcje klasyczne w znacznej części zachowują
swoją aktualność także współcześnie.
Na ogół przyjmuje się założenie, że podstawową zasadą każdej uczelni akade-
mickiej jest nierozerwalne łączenie trzech funkcji:
1) przekazywanie wiedzy, polegające głównie na wyższym kształceniu, w celu
dobrego przygotowania studentów do wykonywania zawodu w określonej
dziedzinie;
2) wychowywanie ludzi kulturalnych oraz kształtowanie pełni człowieczeń-
stwa, tzn. z przeciętnego człowieka należy ukształtować przede wszystkim
człowieka kulturalnego, a więc
[...] jego świadomość należy doprowadzić do poziomu odpowiadającego
wymogom współczesnych czasów, rozbudzić potrzeby intelektualne, wpro-
wadzić w szeroki świat kultury europejskiej itd.2;
1 Polska w obliczu współczesnych wyzwań cywilizacyjnych, Warszawa 1991, PAN. Komi-
tet Prognoz „Polska w XXI wieku”; Strategie rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do
2020 roku, Ernst Young – Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2010;
J.K. Th ieme: Szkolnictwo wyższe. Wyzwania XXI wieku, Polska, Europa, USA, Warszawa
2009, Difi n.
2 A. Flexner, cyt. za: J. Fijas: Spór o cele i zadania uniwersytetu, „Znak” 1978, nr 6.
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 20123. Koncepcja politechnik
15
3) prowadzenie badań naukowych i zwiększanie skarbca wiedzy naukowej,
chociaż program studiów nie musi obejmować prac naukowych studentów.
W uczelni, która spełnia jednocześnie trzy wymienione funkcje, nauczyciele
i studenci są powodowani wspólnym dążeniem do poszukiwania wiedzy. Odcię-
cie uczelni od którejkolwiek z wymienionych funkcji powoduje, że uczelnia traci
swój akademicki charakter. Wszystkie trzy funkcje jako nierozłączne i zazębiają-
ce się tworzą inspirującą całość.
Oprócz tej podstawowej zasady przyjmuje się dodatkowe założenia i zasady,
których spełnienie warunkuje realizację powyższych celów:
– uczelnie akademickie przeznaczone są do wyższego kształcenia młodzieży
dojrzałej;
– edukacja w uczelniach akademickich kierowana jest nie tylko do młodzie-
ży wybitnie uzdolnionej, ale również średnio uzdolnionej, która choć jest
zdolna do doskonalenia się i inicjatywy, potrzebuje jednak nauczania; przy
czym od kandydatów na studentów wymaga się określonej wiedzy wstępnej
oraz stałego i ofi arnego dążenia do rozszerzania wiedzy oraz dążenia do
osiągnięć intelektualnych;
– nauczanie jest nierozłącznie związane z własną pracą badawczą nauczycieli,
gdyż dla nauczania akademickiego konieczne są bodźce intelektualne, ja-
kich dostarczyć może tylko praca badawcza;
– nauczanie i badanie naukowe w istocie są ściśle związane z całym procesem
edukacyjnym, obejmującym również funkcje wychowawcze.
3. Koncepcja politechnik
Jeżeli inżynierowie nie będą ludźmi o wysokiej kulturze, to nie będą
mieli wpływu na otaczający ich świat.
Janusz Tymowski
Na tle wyżej przedstawionych ogólnych koncepcji i założeń uczelni
akademickich powstaje pytanie o ogólne koncepcje i charakter politechnik.
Geneza politechnik
Szybki rozwój coraz nowszych dziedzin nauk ścisłych i konieczność ich sto-
sowania do rozwiązań technicznych na przełomie XIX i XX wieku wywołały
potrzebę podjęcia kształcenia inżynierów w uczelniach akademickich, przygo-
towanych do praktycznej działalności technicznej. Wyższe szkoły techniczne,
z których powstawały politechniki, były uczelniami technicznymi przystosowa-
nymi do potrzeb ówczesnego przemysłu. Programy studiów technicznych w tych
uczelniach miały na celu przygotowanie absolwentów do kierowania produkcją
w zakładach przemysłowych, które wytwarzały możliwie dobre i tanie wyroby
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201216
Rozdział 1. Uczelnie akademickie
wykonywane z zastosowaniem tradycyjnych technologii i materiałów. Dlatego
studia odbywały się według programów, w których ówczesna technologia i kon-
strukcje stanowiły główny cel kształcenia. Nauki teoretyczne i podstawowe wy-
kładane były tylko w takim zakresie, aby umożliwić zrozumienie wspomnianych
przedmiotów technologicznych i konstrukcyjnych, w ramach ustalonych i jedna-
kowych programów niemal dla wszystkich wyższych szkół technicznych.
W miarę powstawania konkurencji przemysłowej i rozwoju walki o rynki zby-
tu powstawała konieczność wprowadzania postępu technicznego do produkcji,
poszukiwania nowych rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych.
Podstawowe założenia politechnicznego kształcenia
Politechniki powstawały na skutek wystąpienia przedstawionych zjawisk
i okoliczności, które wywoływały konieczność rozwinięcia programów kształ-
cenia inżynierów ponad poziom wyższych szkół technicznych. W szczególno-
ści zaistniała konieczność rozszerzenia programów przedmiotów teoretycznych
i podstawowych, które dają większe możliwości uzyskiwania samodzielnych
rozwiązań w procesie tworzenia postępu technicznego. Nagły wzrost wiedzy
w takich dziedzinach, jak fi zyka, elektrotechnika czy termodynamika, wywołał
konieczność wprowadzenia tych dziedzin nauk ścisłych w znacznie szerszym za-
kresie do programów kształcenia oraz przygotowania absolwentów do praktycz-
nych zastosowań tych dyscyplin do celów przemysłowych. Potrzeba przystosowa-
nia tej wiedzy do celów technicznych wymagała od pracowników technicznych
i inżynierów zgłębienia w danym zakresie nowych problemów, z zastosowaniem
nauk ścisłych jako narzędzi pracy.
W związku z tym zrozumiano, że tylko doskonałe przygotowanie teoretyczne
pozwoli rozwiązywać wyłaniające się problemy, których technicznego rozwiąza-
nia dotychczasowa uczelnia dać nie mogła, gdyż te problemy w ogóle w progra-
mach nie występowały. W wielu przypadkach inżynier musiał stawać się bada-
czem, a nie tylko umiejętnym realizatorem pomysłów i użytkownikiem wyników
prac teoretyków. Inżynierowie sami zaczęli wnosić trud i myśl w pionierskie pra-
ce dotyczące nowych, dotąd nieznanych dziedzin. W ten sposób nastąpił szybki
rozwój nauk technicznych. Doprowadzono do współpracy nauk ścisłych i sto-
sowanych nauk technicznych. Do programów kształcenia inżynierów wpro-
wadzono przenikanie wykształcenia zawodowego z odpowiednimi elementami
wykształcenia naukowego. Wprowadzenie metodyki naukowej do praktycznej
działalności technicznej stało się nakazem chwili.
Odzwierciedleniem tych tendencji mogą być założenia kształcenia inżynie-
rów przyjęte w 1921 r. w Statucie Politechniki Warszawskiej:
Politechnika Warszawska ma na celu zadania naukowe i pedagogicz-
ne, a zatem uprawę dziedzin wiedzy, zwłaszcza z techniką związanych,
krzewienie nauk i umiejętności z tych dziedzin, przygotowywanie przyszłych
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 20124. Charakterystyka kształcenia akademickiego
17
badaczy naukowych dla nich oraz dawanie młodzieży wykształcenia na-
ukowego i zawodowego, niezbędnego do umiejętnej, samodzielnej i poży-
tecznej działalności naukowej, zawodowej i obywatelskiej3.
A więc sformułowane w tym Statucie założenia były bardzo nowoczesne i do
dziś zachowują swoją aktualność. W zasadzie jest to wspólna koncepcja wszyst-
kich współczesnych polskich politechnik.
Charakter politechnik
Biorąc pod uwagę przedstawione zakładane cele i zadania polskich politech-
nik, charakterystykę współczesnej techniki4 i działalności zawodowej inżynie-
rów oraz programy współczesnego kształcenia inżynierów, można stwierdzić, że
polskie politechniki mają charakter uczelni akademickich, tzn. typu uniwersy-
teckiego. Dlatego należy zauważyć, że terminy politechnika oraz uniwersytet
techniczny można traktować jako terminy blisko- lub równoznaczne.
4. Charakterystyka kształcenia akademickiego
Nie możemy ocenić działań nauczyciela, dokąd nie wiemy, jakie
są jego cele. Nie możemy także podejmować sensownej dyskusji nad
nauczaniem, dokąd nie osiągniemy pewnej zgodności co do celów
nauczania.
George Polya
Połączenie nauczania z pracą badawczą jest niezbędną podstawową
zasadą akademickiego kształcenia. Takie połączenie jest słuszne i pożyteczne
dlatego, że wybitny badacz z zasady jest najlepszym i jedynym nauczycielem,
który potrafi zapoznać studentów z rzeczywistym procesem odkrywczym, a więc
z tym, co jest duchem wiedzy, a nie martwymi rezultatami, których można się
nauczyć na pamięć z odpowiedniego podręcznika. Przez kontakt z takim na-
uczycielem można zobaczyć wiedzę taką, jaką naprawdę jest, budzić w studen-
tach takie same impulsy, jakie jego zachęcają do poszukiwań. Wspaniałym i po-
uczającym przykładem takich efektów dydaktycznych są sławne wykłady z fi zyki
3 Statut Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1921 [b.w.].
4 J. Goćkowski: Strategia edukacji inżynierów w nowoczesnej politechnice, „Prace Naukoznaw-
cze Politechniki Wrocławskiej” 1976, nr 6; W. Kasprzak, J. Wilimowski: Kierunki kształ-
cenia inżynierów i rodzaje uprawiania dyscyplin naukowych w wyższych szkołach technicznych,
„Prace Naukoznawcze Politechniki Wrocławskiej” 1972, nr 6; Polska w obliczu..., dz. cyt.;
W. Szczepiński: Dorobek polskiej nauki i techniki i możliwości jego wykorzystania, „Nauka”
1995, nr 3, s. 71–81; J. Woźnicki: Misja Politechniki Warszawskiej, „Miesięcznik Politech-
niki Warszawskiej” 2001, czerwiec.
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201218
Rozdział 1. Uczelnie akademickie
laureata Nagrody Nobla, Richarda P. Feinmana5. Tylko ten, kto sam prowadzi
twórcze badania naukowe, może skutecznie kształcić, a nie tylko uczyć. Inni
podają tylko zespół uporządkowanych faktów. Uczelnia akademicka prowadzi
kształcenie wyższego rzędu, w odróżnieniu od szkoły średniej.
Profesje umysłowe, takie jak prawnik, lekarz, inżynier, w zasadzie nie polegają
na wykonywaniu działalności naukowej, ale czerpią z niej podnietę. Laboratoria
i seminaria naukowe są źródłem pobudzenia intelektualnego oraz spełniają rolę
inspirującą dla procesu kształcenia do tych zawodów. Atmosfera uczelni, w któ-
rej panuje entuzjazm i intelektualny wysiłek naukowy, jest podstawowym wa-
runkiem istnienia uczelni i źródłem, z którego uczelnia czerpie swoją aktywność,
oraz tym czynnikiem, który nie pozwala jej być zwykłą szkołą. W takiej atmo-
sferze nauczyciele żyją i pracują pod wpływem nieustannego działania bodźców
dostarczanych przez naukę, w stanie ciągłej aktywności intelektualnej.
Takie zasady realizacji i organizacji procesu dydaktycznego w uczelni akade-
mickiej są konieczne do tego, aby przygotować absolwentów do twórczej pra-
cy w swoim zawodzie, do przetwarzania zastanego stanu w pożądany kształt
przyszłości. Szczególnie wysokie wymagania muszą spełniać absolwenci, którzy
zamierzają podjąć pracę i specjalizację naukową. Dlatego uczelnia musi wiązać
w harmonijną partnerską całość nauczyciela i studenta: nauczanie wiedzy, pracę
naukową i pracę wychowawczą. Tylko taki system powiązania może zapewnić
właściwe wychowanie i przygotowanie do szeroko rozumianego życia, w tym
zawodowego. Dlatego uczelnia musi być wzorem dobrej organizacji, przykładem
racjonalnego wykorzystania czasu oraz posługiwać się nowoczesnymi środkami
i metodami kształcenia.
Przygotowanie studentów do zawodu polega na rozszerzaniu zasobu wiado-
mości, opanowywaniu umiejętności praktycznego stosowania wiedzy do prak-
tycznej działalności oraz opanowywaniu metod rozwiązywania różnorodnych
zagadnień. W związku z tym przygotowywanie do zawodu odbywa się w for-
mie pedagogicznie zracjonalizowanej, systematycznej i pełnej, a nie w formie
problemów szczegółowych, wycinków nauki, prób badawczych itp. Dla dobrego
przygotowania do zawodu potrzebna jest nie tylko wiedza o samych faktach,
chociażby była ujęta metodycznie i powiązana w odpowiednie struktury, ale po-
trzebne są również:
– zdolności do wyszukiwania faktów oraz własna inicjatywa w tym kierunku,
– zdolność analizy i oceny faktów,
– umiejętność trafnego dostrzegania i formułowania problemów lub pytań,
oraz
5 R.P. Feynman, R.B. Leighton, M. Sands: Feynmana wykłady z fi zyki, tłum. S. Bażański
i in., t. 1–3, Warszawa 1974, PWN; Popatrzmy na świat inaczej – rozmowa z R.P. Feynma-
nem, „Kultura”, 15.09.1974.
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 20124. Charakterystyka kształcenia akademickiego
19
– umiejętności znajdowania metod dochodzenia do odpowiedzi lub rozwią-
zania zagadnienia.
W związku z tym konieczna jest odpowiednia aktywność oraz odwaga inte-
lektualna.
Wobec tego istotą funkcjonowania uczelni jest twórczość naukowa nauczycieli,
zarówno pod względem merytorycznym, jak i metodycznym. Zatem obowiązkiem
uczelni akademickiej jest odkrywanie nowych prawd naukowych oraz sukcesyw-
ne doskonalenie i upowszechnianie metod ich odkrywania. Z tych wysiłków wy-
rasta gmach wiedzy naukowej, która domaga się uznania wyłącznie na podstawie
tego, że jest uzasadniona prawami logiki i siłą argumentów dowodowych oraz
odpowiednią weryfi kacją. Jedynym celem nauki jest uzyskiwanie twierdzeń nale-
życie uzasadnionych wynikami działań empirycznych i rozumowaniem.
Osiąganie tych celów dydaktycznych wymaga wysokich kwalifi kacji nauczy-
cieli akademickich oraz stosowania odpowiedniego postępowania pedagogiczne-
go. Nauczanie wszystkich przedmiotów powinno cechować stałe poszukiwanie:
– nowych metod,
– lepszych programów kształcenia,
– skuteczniejszego dotarcia do osobowości studenta,
– rozbudzanie wyobraźni,
– czynienie pracy studenta interesującą i atrakcyjną.
Atrakcyjność może być osiągana przez stawianie przed studentami odpo-
wiednich celów, umożliwiających realizowanie własnych pomysłów oraz doko-
nywanie własnych małych odkryć. Charakterystyką takiego postępowania mogą
być dwa przykłady.
Polski uczony i nauczyciel akademicki, profesor Ludwik Hirszfeld (1884–
–1954), stwierdził, że
Wykłady nie były dla mnie nigdy zimnym nauczaniem zawodu, gdyż
wyższa uczelnia była w moim przekonaniu szkołą ducha. Słuchacz powi-
nien poznać na wykładach nie tylko fakty niezbędne do wykonywania za-
wodu, ale i lozo ę i urok danej gałęzi wiedzy, i uzyskać wgląd w kuźnię
myśli, w technikę twórczości badawczej. Celem wyższego nauczania jest
dać więcej, niż tego wymaga praca zawodowa, jest nauczyć myśleć, wy-
chwytywać zagadnienia, dziwić się i podziwiać. Człowiek, który tak odnosi
się do świata otaczającego, staje się lepszy. I dlatego nauka może nie tylko
wykształcić intelekt, ale i wyrzeźbić duszę6.
6 L. Hirszfeld: Rola dydaktyki w życiu i twórczości uczonego, „Kultura i Społeczeństwo” 1957,
t. 1, nr 1; tenże: Historia jednego życia, Warszawa 1957, Pax.
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201220
Rozdział 1. Uczelnie akademickie
Natomiast niemiecki fi lozof Karl Jaspers (1983–1969) słusznie podkreślił, że
[...] idealne stosunki pomiędzy profesorem a studentem zakładają sokratej-
skie spotkanie na równej stopie, przy równoczesnym skupieniu się na sprawie
jakości, poziomu, a nie autorytetu. Idealna świetność, a nie przeciętność,
powinna nadawać ton. Żyjemy i pracujemy razem, wzajemnie zobowią-
zując się do najwyższego standardu myśli i osiągnięć. Naszymi wrogami to
kołtuńskie zadowolenie z siebie i postawa listra. Jest w nas wrodzone prag-
nienie, ażeby zbliżyć się do tych, których podziwiamy. Dwie rzeczy wiążą za-
sadniczo w jedność członków uczelni, zarówno nauczycieli akademickich,
jak i studentów. Są to
– wspólne powołanie i wysiłek ku najwyższym osiągnięciom, oraz jedno-
cześnie
– ciągły bodziec, aby osobiście sprostać temu powołaniu i móc tego do-
wieść7.
We współczesnym wykładzie należy raczej uczyć sposobu myślenia, meto-
dologii danej dziedziny wiedzy. Z wykładu na każdy temat w miarę możliwości
powinny wynikać także ogólniejsze wnioski natury fi lozofi cznej, przy czym po-
winny one być wypowiadane nie jako aksjomaty, lecz nasuwać się same słucha-
czowi na skutek odpowiedniego ujęcia tematu.
Do realizacji tak rozumianego kształcenia uczelnia dostarcza studentom
różnorodne narzędzia i środki, takie jak odpowiednio wyposażone laboratoria,
biblioteki i wszelkie inne możliwości dla rozwoju intelektualnego. W związku
z tym uczelnia domaga się bezwarunkowej i silnej woli poznawania i akumulo-
wania wiedzy oraz opanowywania odpowiednich umiejętności. Rzetelne naby-
wanie wiedzy i osobista inicjatywa muszą być nierozłącznymi cechami studen-
ta. Dlatego uczelnia zmierza do możliwie najszerszego rozwoju niezależności
i osobistej odpowiedzialności studenta w podejmowaniu różnorodnych decyzji.
Okres studiów jest sprawdzianem postawy młodego człowieka wobec życia;
rozpoczynając studia, człowiek nagle staje się dorosłym, za wszystko odpowie-
dzialnym i wolnym. Niejednokrotnie wyraża się pogląd, że z młodzieżą trzeba
zaryzykować, jeżeli chce się wychować pokolenie dojrzałych ludzi. Należy jed-
nak mocno podkreślić, że takie założenia kształcenia muszą być ściśle powiązane
z odpowiednim programem i metodami pracy wychowawczej, rozumianej jako
drugie z głównych zadań uczelni akademickiej. Należy zauważyć, że przedsta-
wione założenia procesu kształcenia zawierają w sobie bardzo bogaty program
wychowawczy.
7 K. Jaspers: Th e Idea of the University, Boston 1969, Beacon Press; pol. tłum. (fragment)
Praca badawcza, kształcenie, nauczanie, tłum. hm, „Znak” 1978, nr 6.
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 20125. Charakterystyka procesu wychowania
21
5. Charakterystyka procesu wychowania
Zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie.
Jan Zamoyski
Współczesne uczelnie akademickie, w porównaniu z uniwersytetami
średniowiecznymi, na skutek dużego wzrostu wiedzy zawodowej i naukowej
w znacznym stopniu ograniczyły przekazywanie studentom kultury ogólnej, za-
niedbując różnorodne zagadnienia wychowawcze. W konsekwencji, współczesny
absolwent często dużo wie o wąskim zakresie rzeczywistości, ale w innych zakre-
sach jest kompletnym ignorantem. Dlatego u takich utytułowanych ludzi, którzy
mają stempel wyższego wykształcenia, obserwuje się specyfi czną brutalność lub
agresywną głupotę w zachowaniu.
Przed współczesnymi uczelniami polskimi, szczególnie w obecnym okresie
transformacji polityczno-ustrojowej, stoi więc konieczność dowartościowania
podstawowych zadań wychowawczych przez wpajanie człowiekowi pełni kultury
danego czasu, jasne i precyzyjne odsłanianie przed nim współczesnego świata
w całym jego bogactwie, świata zastanego, który chcemy ulepszyć wspólnym wy-
siłkiem, przy zachowaniu dobrych tradycji, niezrywaniu z dorobkiem przeszło-
ści, a zwłaszcza nieniszczeniu go. Cywilizacja charakteryzuje się m.in. twórczym
adaptowaniem wartościowych wzorów z przeszłości do kształtowania współczes-
nego życia. Dążenie to wymaga wysiłku, często wbrew teraźniejszym, nie zawsze
przemyślanym i uzasadnionym modom. Albowiem bez ideałów, trudu, dyscy-
pliny, wnikliwych studiów i ciągłości poglądów nie ma ani wykształcenia, ani
kultury. Istotą postępu jest nie tylko osiąganie nowości, ale w równym stopniu
chronienie tego, co stare.
W związku z tym w programach kształcenia ważne miejsce muszą zajmować
elementy fi lozofi i wraz z historią fi lozofi i, nauki polityczne i ekonomiczne, które
zaznajamiają z podstawowymi zasadami i prawami rozwoju społeczeństw, ustro-
jów, zasadami demokracji, funkcjonowania państwa, mechanizmami rozwoju
gospodarczego, międzynarodowej współpracy gospodarczej i kulturalnej itp.
Powinien być podejmowany odpowiedni wysiłek wychowawczy dla rozwoju oso-
bowości studentów, któremu powinno służyć przekazywanie wiedzy o kulturze
oraz zasad moralnych, z elementami kształcenia wysokiego etosu zawodowego.
Chodzi o to, aby z chaosu ludzkich doświadczeń i namiętności ułatwić studen-
tom stworzenie pewnego porządku intelektualnego, ładu w świecie myśli, ocen
i przekonań.
Przygotowanie do zawodu w połączeniu z pracą naukowo-badawczą warun-
kuje nieograniczanie się tylko do przekazywania faktów i wiedzy zawodowej, ale
budzi zrozumienie dla ujęć systemowych i rozwija postawę naukową. Taki spo-
sób kształcenia wzbogaca człowieczeństwo przez kształcenie umiejętności wy-
słuchiwania argumentów, zrozumienie oraz zdolność akceptacji cudzego punktu
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201222
Rozdział 1. Uczelnie akademickie
widzenia, uczciwość, dyscyplinę myślenia i działania oraz rzetelną konsekwencję.
Postawa charakteryzująca ludzi zaznajomionych z zasadami metod postępowa-
nia naukowego jest konieczna nie tylko przyszłym uczonym i badaczom, ale tak-
że ludziom uprawiającym tzw. zawody intelektualne dla wykonywania codzien-
nych obowiązków zawodowych. Każdy przedstawiciel tych zawodów musi umieć
myśleć w kategoriach naukowych. Najlepszym sposobem kształcenia w tym za-
kresie jest rozbudzanie nawyku pracy badawczej. A więc słuszne jest przyjęte
założenie, że praca dydaktyczno-wychowawcza nauczycieli akademickich musi
być związana z jednocześnie wykonywaną pracą naukowo-badawczą, a studenci
w ograniczonym zakresie będą wdrażani do prac badawczych, natomiast w jak
najszerszym zakresie będą kształceni w posługiwaniu się metodami postępowa-
nia naukowego.
6. Granice specjalizacji w procesie
kształcenia akademickiego
Specjalizacja, wynikająca z podziału pracy i związana z kształceniem dla
określonego zawodu, niewątpliwie prowadzi do wysokiej sprawności w niektó-
rych umiejętnościach zawodowych. Są to umiejętności przydatne, gdy codzienne
obowiązki są stale tego samego rodzaju, kiedy potrzebna jest rutyna. Jednak, jak
zauważył John Henry Newman8, taki specjalista przypomina podrzędny element
maszyny, spełniający swoją rolę tylko w konkretnym zlokalizowaniu, a poza nim
jest bez wartości i bez znaczenia. Newman twierdził, że człowiek o prawdzi-
wej kulturze umysłowej jest przydatny prawie do każdego zawodu, oczywiście
uwzględniając jego wrodzone uzdolnienia i zainteresowania. Dlatego w kształ-
ceniu w uczelniach akademickich główny wysiłek powinien koncentrować się
na kształceniu giętkości intelektu i samodzielności myślenia, gdyż spośród ta-
kich ludzi wywodzą się wielcy twórcy. W związku z tym należy zauważyć9, że
np. wielki wynalazca Th omas Alva Edison od kandydatów do pracy w swojej
pracowni wymagał znajomości wiadomości z różnych dziedzin, w większości
bezużytecznych w bezpośrednich zastosowaniach w pracowni.
Również Abraham Flexner10 dostrzegł niebezpieczeństwa nadmiernego za-
wężenia specjalizacji, która prowadzi tylko do wykształcenia fachowego, powo-
dując oszołomienie i zaślepienie studentów poszczególnych wydziałów. Tym-
czasem celem kształcenia akademickiego nie jest wprowadzanie studentów we
8 J.H. Newman: Idea uniwersytetu, tłum. P. Mroczkowski, Warszawa 1990, PWN.
9 D.J. de Solla Price: Czym się różni nauka od techniki, „Kwartalnik Historii Nauki i Tech-
10 J. Fijas: Spór o cele i zadania uniwersytetu, „Znak” 1978, nr 6; A. Flexner: Universities:
niki” 1972, nr 1.
American, English, German, New York 1930, Oxford University Press.
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 20127. Konieczność działalności badawczej nauczycieli akademickich
23
wszystkie szczegóły i drobnostki jego przyszłego zawodu, lecz kształcenie w za-
kresie zagadnień zasadniczych i fundamentalnych, tak aby później mógł sam
rozwiązywać nowe problemy, jakie napotka w działalności zawodowej.
7. Konieczność działalności badawczej
nauczycieli akademickich
Kto dawną wiedzę pielęgnuje i nową bez ustanku zdobywa, ten
może być nauczycielem.
Konfucjusz
Uczelnia akademicka nie jest wprawdzie naukowym instytutem ba-
dawczym, lecz prowadzenie naukowej działalności badawczej jest jednym z pod-
stawowych jej zadań. Działalność ta obejmuje:
– badania naukowe, prowadzone w celu poznawania rzeczywistości i poszuki-
wania prawdy, wzbogacania wiedzy i opanowywania metod;
– aktualizowanie uporządkowanych struktur wiedzy;
– współczesną interpretację wiedzy naukowej.
Prowadzenie naukowej działalności badawczej:
– pozwala kształtować narzędzia nauczyciela, dostarcza metod uzyskiwania
nowej wiedzy oraz jej sprawdzania i weryfi kowania, jak również pozwala
skutecznie kontrolować wszystko, co pozostaje hipotetyczne;
– rozwija zdyscyplinowanie w myśleniu i wytrwałość w niezmordowanym
wysiłku;
– zmusza do formułowania hipotez i ich weryfi kacji w świetle obiektywnego
materiału dowodowego oraz prowadzenia różnorodnych rozumowań itp.
operacji intelektualnych;
– rozwija szerokie zainteresowania i opanowywanie wiedzy w określonej
dziedzinie oraz wszechstronną aktywność intelektualną;
– przyczynia się do uwspółcześniania, wzbogacania i pogłębiania procesu dy-
daktycznego;
– dostarcza podniety intelektualnej do realizacji podstawowych zadań w za-
kresie kształcenia.
Dlatego w uczelniach akademickich nauczycielami muszą być wysoko kwalifi -
kowani naukowcy, którzy mają kwalifi kacje konieczne do opracowywania projektów
i metod wprowadzania zmian w istniejącej rzeczywistości oraz wyjaśniania i in-
terpretowania występujących zjawisk.
Ponieważ wychowanie i nauczanie jest najważniejszym zadaniem i obowiąz-
kiem każdej szkoły wyższej, to podstawą konieczną do wypełniania tych zadań
jest uczestnictwo nauczycieli w badaniach naukowych. Do wiedzy o nauce w do-
wolnej dyscyplinie dochodzi się tylko przez pracę badawczą, a nie przez wiedzę
Cz. Grabarczyk, Rozwój kwalifikacji naukowych nauczycieli akademickich nauk technicznych, Kraków 2012ISBN: 978-83-7850-130-5, © by Oficyna Wydawnicza „Impuls” 201224
Rozdział 1. Uczelnie akademickie
z drugiej ręki lub pracę laboratoryjną, ograniczoną do wykonywania czynności
rutynowych. Dlatego działalność naukowa nauczycieli akademickich jest podsta-
wą dydaktyki w uczelni akademickiej.
Zadanie współczesnej interpretacji wiedzy polega na stałym dostosowywa-
niu wyników badań naukowych oraz myśli do bieżących potrzeb technicznych,
gospodarczych, społecznych itd. Takie nieustanne uwspółcześnianie wiedzy
minionych czasów oraz dostosowywanie najnowszych wyników badań nauko-
wych, nieraz bardzo wyspecjalizowanych, najefektywniej może być dokonywane
przez pracowników naukowych uczelni, ponieważ właśnie tam efekty tych prac
mogą być rów
Pobierz darmowy fragment (pdf)