Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00325 007013 15377745 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Rynek turystyczny. Ekonomiczne zagadnienia turystyki - ebook/pdf
Rynek turystyczny. Ekonomiczne zagadnienia turystyki - ebook/pdf
Autor: , , Liczba stron: 313
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-264-5250-5 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> biznes >> bankowość i finanse
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Zamierzeniem autorów książki jest analiza najbardziej aktualnych zjawisk i tendencji obserwowanych na globalizującym się rynku turystycznym. Uwzględniona w niej zarówno dynamiczne zmiany zachodzące po stronie popytu i podaży turystycznej, jak i najnowsze osiągnięcia myśli ekonomicznej. Ważnym elementem publikacji są zamieszczone w każdym rozdziale studia przypadków przedsiębiorstw i regionów turystycznych, pokazujące, w jaki sposób można zastosować podejście ekonomiczne do analizy konkretnych zjawisk rynku turystycznego.

Omówiono mi.in. tak złożone zagadnienia jak:

Z punktu widzenia potrzeb wykładowców, studentów i doktorantów największą zaletą opracowania jest kompleksowość i przejrzystość omawianych zagadnień, Badacze rynku turystycznego znajdą w nim omówienie najważniejszych aktualnych tendencji i trendów na rynku turystycznym. Praktycy z powodzeniem wykorzystają analizę zagrożeń i czynników konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów turystycznych. Książka powinna wzbudzić refleksją na temat niepohamowanego rozwoju turystyki, która w wielu regionach stała się wężem pożerającym własny ogon i przyczyną konfliktów, podczas gdy jej potencjał rozwojowy, rozumnie wykorzystany, może służyć tworzeniu dobrobytu społeczności lokalnych.

Wejdź na stroną www.rynek-turystyczny.eoficyna.com.pl gdzie znajduje się blog prowadzony przez autorów książki oraz dostępny po wpisaniu zamieszczonego w książce kodu aktywacyjnego zestaw testów on-line, dzięki którym sprawdzisz swoją wiedzę.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Recenzenci Prof. dr hab. Grzegorz Gołembski, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Dr hab. Teresa Żabińska, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach Wydawca Kamila Dołęgowska-Narloch Redaktor prowadzący Janina Burek Opracowanie redakcyjne Dariusz Godoś Korekta i łamanie www.wydawnictwojak.pl Projekt graficzny okładki Barbara Widłak Zdjęcie wykorzystane na okładce © Angélique – Fotolia.com © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. 2012 All rights reserved. ISBN 978-83-264-3925-4 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl Spis treści O autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka 1.1. Pojęcie turystyki w ujęciu ekonomicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.3. Rozwój turystyki w świetle koncepcji ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 2. Uwarunkowania popytu turystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Agnieszka Niezgoda 2.1. Pojęcie popytu turystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.2. Czynniki kształtujące popyt turystyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.3. Proces decyzyjny konsumentów na rynku turystycznym. . . . . . . . . . . . . . . . 43 2.4. Cechy i zmienne kształtujące popyt turystyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 2.5. Trendy po stronie popytu turystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3. Ekonomika podaży turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka 3.1. Pojęcie i przedmiot podaży turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 3.2. Podmioty podaży turystycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 3.3. Cel działalności przedsiębiorstwa turystycznego w świetle alternatywnych teorii firmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 3.4. Czynniki kształtujące wielkość produkcji i ceny usług turystycznych . . . . . 81 3.5. Formy regulacji i integracja przedsiębiorstw turystycznych . . . . . . . . . . . . . 95 3.6. Przeobrażenia podaży turystycznej pod wpływem nowoczesnych techno logii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 4. Równowaga i relacje konkurencyjne na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . 113 Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka 4.1. Pojęcia rynku, rynku turystycznego i mechanizmu rynkowego . . . . . . . . . . 113 4.2. Równowaga na rynku turystycznym i przyczyny jej zakłóceń . . . . . . . . . . . 116 6 Spis treści 4.3. Zjawisko konkurencji i bariery wejścia na rynek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 4.4. Istota konkurencyjności i źródła przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 4.5. Konkurencyjność obszarów turystycznych i jej uwarunkowania . . . . . . . . . 138 4.6. Innowacyjność jako czynnik konkurencyjności na rynku turystycznym . . . 147 5. Miejsce turystyki w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Magdalena Kachniewska 5.1. Mechanizm mnożnika turystycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.2. Wpływ turystyki na PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 5.3. Rachunek satelitarny turystyki (RST) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 5.4. Wymiana turystyczna z zagranicą jako eksport/import niewidzialny . . . . . 175 6. Globalizacja i internacjonalizacja działalności turystycznej . . . . . . . . . . . . 182 Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka, Adam Pawlicz 6.1. Wielkość i czynniki rozwoju międzynarodowego ruchu turystycznego. . . . 182 6.2. Przyczyny rozwoju międzynarodowej wymiany turystycznej w świetle teorii ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 6.3. Globalizacja jako czynnik przeobrażeń rynku turystycznego. . . . . . . . . . . . 195 6.4. Motywy globalnej ekspansji przedsiębiorstw turystycznych. . . . . . . . . . . . . 202 6.5. Ekonomiczna ocena międzynarodowej wymiany turystycznej . . . . . . . . . . 208 6.6. Gospodarki monokulturowe i zjawisko kolonizacji turystycznej. . . . . . . . . 215 7. Turystyka a środowisko społeczne i naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Magdalena Kachniewska, Agnieszka Niezgoda, Adam Pawlicz 7.1. Współzależność turystyki i środowiska naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 7.2. Turystyka jako determinanta jakości życia w wymiarze społeczno- -kulturowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 7.3. Koncepcja zrównoważonego rozwoju turystyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 7.4. Uwarunkowania wdrażania koncepcji rozwoju zrównoważonego na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 8. Miejsce państwa na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Adam Pawlicz 8.1. Pojęcie i typologia efektów zewnętrznych rozwoju turystyki . . . . . . . . . . . . 248 8.2. Rozwiązania problemu efektów zewnętrznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 8.3. Dobra publiczne na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 8.4. Dylematy dostarczania dóbr publicznych na rynku turystycznym . . . . . . . . 275 8.5. Koszty transakcyjne i asymetria informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 8.6. Metody ograniczania asymetrii informacji i kosztów transakcyjnych na rynku turystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 O autorach Dr hab. Magdalena Kachniewska – profesor w Katedrze Turystyki Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, wykładowca na Podyplomowym Studium Menedżerów Turystyki. Praktyczne doświadczenia w branży turystycznej zaczęła gromadzić jako pilot biur podróży (Orbis, Almatur, ATAS), a następnie pracownik prawie wszystkich szczebli zarządzania w branży hotelarskiej. Do czerwca 2009 roku była prezesem zarządu spółki Efekt Hotele SA oraz dyrektorem generalnym hoteli Best Western Krakow Premier i Express by Holiday Inn w Krakowie. Od lipca 2011 roku pełni funkcję członka Rady Nadzorczej Europejskiego Funduszu Hipotecznego, zarządzającego hotelami Król Kazimierz, Hotel Łeba, Hotel Masuria i Hotel Millenium. Od jedenastu lat jest doradcą i trenerem przedsiębiorstw branży turystycz- nej, konsultantem na etapie rozruchu ponad 20 obiektów hotelowych w Polsce. Autorka i współautorka licznych ekspertyz dotyczących branży turystycznej w Polsce, realizowanych na zlecenie Departamentu Turystki Ministerstwa Spor- tu i Turystyki (wcześniej Ministerstwo Gospodarki), Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki, Instytutu Turystyki oraz Głównego Urzędu Statystycznego. Autorka ponad 200 publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym książek: Zarządzanie jakością usług turystycznych, Uwarunkowania konkuren- cyjności przedsiębiorstwa hotelowego, Jak odnieść sukces w turystyce. Tłumaczka poradników dla branży turystycznej (m.in. Zarządzanie jakością obsługi w re- stauracjach i hotelach). Prowadzi blogi: dla hotelarzy (marketing4hotels.wordpress.com) i dla swoich studentów (mk4students.blogspot.com) oraz blog fotograficzno-podróżniczy (nocami.blogspot.com). 8 O autorach Dr Elżbieta Nawrocka – adiunkt w Katedrze Marketingu i Zarządzania Go- spodarką Turystyczną Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu (Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze). Pracownik naukowo-dy- daktyczny (w przeszłości lub obecnie) kilku uczelni wyższych: Wyższej Szkoły Zarządzania „Edukacja” we Wrocławiu, Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarzą- dzania i Przedsiębiorczości w Wałbrzychu, Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Wykonawca w dwóch projektach finansowanych przez Komitet Badań Na- ukowych w Warszawie. Autorka i współautorka ponad 100 publikacji nauko- wych i referatów na konferencjach krajowych i zagranicznych; współautorka podręcznika akademickiego Hotel w XXI wieku. Zarządzanie w warunkach globalizacji oraz książek: Współpraca i integracja w turystyce w euroregionie Nysa w perspektywie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Przedsiębiorstwo turystyczne w gospodarce rynkowej, Strategia kształtowania produktu turystycz- nego regionu sudeckiego, Marketingowa strategia rozwoju przestrzeni, Przedsię- biorstwo turystyczne na rynku. Ekspert – konsultant w programie pod nazwą „Turystyka rekreacyjna i tu- rystyka specjalistyczna” oraz wykonawca w projekcie „Analiza stanu istnie- jącego i możliwości rozwoju turystyki oraz badania marketingowe turystyki przyjazdowej w regionach przyjazdowych”. Zleceniobiorca m.in. Towarzystwa Wiedzy Powszechnej Oddział w Zgorzelcu, Dolnośląskiego Centrum Szkolenia Samorządowego we Wrocławiu, Karkonoskiej Agencji Rozwoju Regionalnego w Jeleniej Górze, Ośrodka Badań i Usług „Economicus” w Jeleniej Górze i Sudeckiej Izby Przemysłowo-Handlowej w Świdnicy. Wykładowca na wielu szkoleniach i studiach podyplomowych z zakresu marketingu, zarządzania, turystyki. Pasjonują ją sport, turystyka, polityka i muzyka. Dr hab. Agnieszka Niezgoda – profesor nadzwyczajny w Katedrze Turysty- ki Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu (obecnie Wydział Gospodarki Międzynarodowej), z katedrą tą związana od 1996 roku. W latach 2004–2007 członek AIEST International Associaton of Scientific Experts in Tourism oraz Komisji Ekspertów Konkursu na najlepsze usługi hotelarskie i gastronomicz- ne fundacji „Teraz Polska”. Autorka ok. 100 publikacji dotyczących przede wszystkim: rozwoju zrównoważonego w turystyce, możliwości i barier turysty- ki zrównoważonej, popytu turystycznego, zachowań konsumentów na rynku turystycznym. Najważniejsze z nich to książki: Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego i Popyt turystyczny. Uwarunkowania i perspektywy rozwoju. Wykonawca w kilkunastu projektach badawczych i naukowych o zasięgu krajowym i międzynarodowym, m.in.: „Sposoby mierzenia i uwarunkowania O autorach 9 rozwoju funkcji turystycznej miasta – przykład Poznania” (grant miasta Po- znania), „Rozwój zrównoważony w turystyce”, „Możliwości i bariery rozwoju turystyki zrównoważonej”, „Destination and Rejuvenation Strategies. Policies and Measures”, „Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego – dział: Turystyka”. Prywatnie interesuje się historią kultury śródziemnomorskiej, psychologią, jej pasją jest też taniec. Dr Adam Pawlicz – jest wykładowcą na Uniwersytecie Szczecińskim oraz w Wyższej Szkole Zawodowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego „Oeco- nomicus”. Praktyczne doświadczenia z zakresu turystyki zaczął gromadzić jako kierownik projektu UE pt. „Przewodnik turystyczny po Szczecinie w języku angielskim dla młodzieży niepełnosprawnej” w ramach programu „Młodzież” w 2003 roku. Jest autorem dwóch publikacji zwartych oraz autorem lub współautorem 56 artykułów naukowych (w tym 15 w języku angielskim) i 17 rozdziałów w pod- ręcznikach akademickich. Publikuje również w czasopismach branżowych (np. „Hotelarz”) i jest autorem licznych odczytów dla branży turystycznej (m.in. w styczniu br. w czasie Ogólnopolskiego Zjazdu Przewodników Turystycznych). Otrzymał sześć nagród zespołowych JM Rektora Uniwersytetu Szczecińskiego oraz dwie indywidualne (w tym I nagroda w konkursie na najlepszego asystenta Uniwersytetu Szczecińskiego w 2007 roku). Odpowiedzialny za kontakty z zagranicznymi partnerami Katedry Zarządza- nia Turystyką, opiekun Koła Naukowego Turystyki „Konturus”. Pełni funkcję redaktora tematycznego anglojęzycznych zeszytów naukowych Uniwersytetu Szczecińskiego „Service Management”. Prywatnie interesuje się szachami i turystyką. Wprowadzenie Większość monografii poświęconych ekonomicznym zagadnieniom turystyki odwołuje się do znaczącej skali ruchu turystycznego i przepływów gospodar- czych, które generuje turystyka. Ekonomia jako nauka społeczna nie może jednak lekceważyć zjawisk z pogranicza socjologii, psychologii oraz głębokich zmian demograficznych zachodzących we współczesnym społeczeństwie, które warunkują dynamiczne przeobrażenia skomplikowanego układu relacji na rynku turystycznym. Relacje te wykraczają poza proste stosunki wymiany między na- bywcami i sprzedawcami – obejmują podmioty trzecie, które stają się biorcami i dawcami efektów zewnętrznych zjawisk zachodzących na rynku turystycznym. Punktem wyjścia dla przygotowania oferty turystycznej jest rozpoznanie potrzeb turystów i związanego z nimi popytu turystycznego. Turyści przejawiają różnorodne formy zachowań związanych z podróżowaniem i wchodzeniem w rozmaite interakcje społeczne, środowiskowe i ekonomiczne, co powoduje, że proste systemy linearnego programowania zjawisk po stronie popytu prze- stają odpowiadać potrzebom współczesnego rynku. Procesy globalizacyjne, zachodzące m.in. pod wpływem dynamicznego rozwoju technik przesyłania informacji, wywołują istotne zmiany po stronie podaży, w tym proces zacierania granic między przedsiębiorstwami i branżami. Identyfikacja podmiotów funk- cjonujących na rynku turystycznym staje się coraz trudniejsza, co w wymiarze praktycznym oznacza problem ze wskazaniem faktycznych konkurentów rywa- lizujących o ograniczone zasoby i rynki. Coraz trudniej też określić faktyczny przedmiot wymiany turystycznej: zależnie od przyjętego punktu widzenia produkt turystyczny zmienia swój kształt i wartość, nie ma granic fizycznych ani przestrzennych, jest efektem działania coraz większej liczby branż i coraz bardziej złożonych technologii, opiera się na zasobach, których wycena jest trudna lub wręcz niemożliwa, nabiera znaczenia symbolicznego i odwołuje się do subiektywnych elementów, takich jak przeżycia i wrażenia. Zamierzeniem autorów niniejszej monografii jest analiza najbardziej ak- tualnych zjawisk i tendencji obserwowanych na globalizującym się rynku tury- stycznym w świetle głównych koncepcji ekonomicznych. Przedstawione opra- cowanie nie ma charakteru kompendium wiedzy o turystyce – jego celem jest 12 Wprowadzenie egzemplifikacja pojęć ekonomicznych i mechanizmów rynkowych w warunkach gospodarki turystycznej. Adresatami tak rozumianej monografii są przede wszystkim studenci i doktoranci poszukujący odniesienia dla zjawisk zachodzą- cych w gospodarce turystycznej w obszarze nauk ekonomicznych. Oznacza to, że lektura niniejszej monografii wymaga podstawowej wiedzy ekonomicznej oraz znajomości głównych pojęć z zakresu turystyki. Pierwszy rozdział monografii stanowi merytoryczne wprowadzenie i sygna- lizuje najważniejsze wątki, które omówione zostały w poszczególnych częściach książki. Punktem wyjścia jest definicja złożonego zjawiska, jakim jest turystyka, oraz identyfikacja zasobów, które stanowią przedmiot zainteresowania turystów lub podstawę kreowania produktu turystycznego. Nawiązując do koncepcji ekonomicznych dotyczących rozwoju turystyki, autorki omówiły główne nurty badań ekonomiki turystyki i najważniejsze koncepcje ekonomiczne znajdujące zastosowanie w analizie zjawisk turystycznych. Studium przypadku parków rozrywki zamieszczone w tym rozdziale pokazuje, w jaki sposób można wyko- rzystać analizę ekonomiczną (w tym wypadku teorię dyfuzji innowacji i teorię centrum-peryferie) do analizy konkretnych zjawisk rynku turystycznego (rozwój parków rozrywki i parków tematycznych). Zgodnie z powszechnie przyjętym sposobem definiowania zakresu turystyki (podejście popytowe) rozdział drugi poświęcono analizie zjawisk zachodzących po stronie popytu turystycznego. Scharakteryzowano w nim czynniki popyto- twórcze, a także proces decyzyjny konsumentów na rynku turystycznym. Ważną częścią rozdziału jest analiza cech i zmiennych kształtujących popyt turystyczny, ponieważ znaczenie wspomnianych wcześniej czynników pozaekonomicznych przejawia się w tym obszarze szczególnie silnie, kształtując długookresowe trendy popytu turystycznego. Rozdział trzeci dotyczy zagadnień ekonomiki podaży turystycznej i przed- siębiorstwa turystycznego. Charakteryzuje główne cechy i determinanty podaży turystycznej oraz jej układ podmiotowy. Spośród licznych podmiotów branży turystycznej wyróżniono przedsiębiorstwo turystyczne, stanowiące podstawową organizację rynku, w której prowadzi się działalność realną (wytwarza dobra i usługi). Poza zdefiniowaniem pojęcia i kryteriów klasyfikacji przedsiębiorstw turystycznych omówiono cel jego działalności w świetle nowoczesnych teorii ekonomicznych (teorie menedżerskie, teoria behawioralna, teoria agencji), podających w wątpliwość klasyczną koncepcję maksymalizacji zysku. Kolejnym ważnym wątkiem tego rozdziału jest analiza czynników kształtujących wielkość produkcji i ceny usług turystycznych, w tym niezwykle ważne, a powszechnie występujące na rynku turystycznym zjawisko stosowania dyskryminacji cenowej. W nawiązaniu do nowej ekonomii instytucjonalnej (NEI) zaprezentowano różnorodność form regulacji i zjawisko integracji przedsiębiorstw turystycz- nych. Zamknięcie rozdziału stanowi omówienie zagadnienia nowoczesnych Wprowadzenie 13 technologii, które istotnie zmieniają strukturę podaży turystycznej i uwarun- kowania funkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych. Transakcje realizowane przez podmioty popytu i podaży turystycznej za- chodzą na rynku turystycznym, który zdefiniowano w rozdziale czwartym. Omówiono w nim zasady funkcjonowania mechanizmu rynkowego, warunki równowagi na rynku turystycznym i przyczyny jej zakłóceń. Scharakteryzowano też zjawisko konkurencji na rynku turystycznym oraz zagadnienie barier ryn- kowych. Problematyka konkurencji w naturalny sposób prowadzi do pytania o czynniki konkurencyjności podmiotów rynku turystycznego. Zdefiniowano źródła przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa i obszaru turystycznego, wskazując na ich wzajemną zależność. W podsumowaniu rozdziału omówiono czynnik innowacyjności, który stanowi jedno z najważniejszych źródeł przewagi konkurencyjnej. Wprowadzeniem do zagadnień makroekonomicznych jest rozdział piąty definiujący miejsce turystyki w gospodarce narodowej oraz jej udział w two- rzeniu PKB. Ten ostatni aspekt zilustrowano obszernym omówieniem metody (i wyników) rachunku satelitarnego turystyki, który stanowi obecnie najbardziej precyzyjny sposób analizy wkładu gospodarczego turystyki. Rozwinięciem wątku gospodarczego znaczenia turystyki jest rozdział szósty, który przenosi czytelnika na poziom turystyki międzynarodowej i działalności globalnej. Wprowadzeniem do zagadnienia jest analiza czynników rozwoju międzynarodowego ruchu turystycznego oraz przyczyn rozwoju międzynaro- dowej wymiany turystycznej. Złożoną problematykę globalizacji i jej wpływ na przeobrażenia rynku turystycznego powiązano z analizą motywów globalnej ekspansji przedsiębiorstw turystycznych. Ocena międzynarodowej wymiany turystycznej, budząca liczne kontrowersje, została zilustrowana obszernym omówieniem zjawisk monokultury turystycznej i kolonizacji turystycznej. Analiza współczesnego rynku turystycznego byłaby niekompletna bez ob- szernego omówienia wpływu turystyki na środowisko społeczne i naturalne. Celem rozdziału siódmego jest wskazanie sprzężeń zwrotnych występujących na styku turystyki oraz otoczenia naturalnego i społecznego oraz omówienie perspektyw zrównoważonego rozwoju turystyki. Najwięcej miejsca poświęcono analizie zmian społeczno-kulturowych wywołanych napływem turystów oraz roli turystyki jako determinanty jakości życia. W tym kontekście pojawia się studium przypadku turystyki wiejskiej, które ułatwia ilustrację omawianych wątków na relatywnie małym obszarze w niewielkich zbiorowościach ludzkich. Ostatni (ósmy) rozdział monografii poświęcono zagadnieniom niedo- skonałości rynku turystycznego. Jego celem nie jest wskazanie, które obszary rynku turystycznego powinny być przedmiotem interwencji państwa, ale bliższe naświetlenie samego procesu poprzez zdefiniowanie przyczyn konieczności modyfikacji rynku. Omówiono zjawisko efektów zewnętrznych działalności 14 Wprowadzenie turystycznej oraz znaczenie dóbr publicznych i klubowych na rynku turystycz- nym. Poruszono też zagadnienie kosztów transakcyjnych i asymetrii informa- cji, których znaczenie na rynku turystycznym wynika z fizycznego oddalenia podmiotów reprezentujących popyt i podaż turystyczną oraz roli podmiotów pośrednictwa i organizacji, których działania powinny wypełnić lukę informa- cyjną i ograniczać poziom ryzyka związany z zawieraniem transakcji na rynku turystycznym. Wskazano wreszcie rolę państwa w obszarze redukcji załamań i niedoskonałości rynku turystycznego. Omawiane zagadnienia zostały zilustro- wane studiami przypadku uwzględniającymi zasadę efektywności interwencji państwa. Powszechność interwencji publicznej na rynku turystycznym powoduje, że jej konieczność nie jest uzasadniana. Dotyczy to zarówno sfery praktycznej, jak i opracowań naukowych, w których postuluje się szerokie spektrum interwen- cji jako panaceum na niedoskonałości rynku, często bez choćby pobieżnego teoretycznego uzasadnienia przyczyn interwencji. Ostatni rozdział stanowi w pewnym sensie podsumowanie monografii – po- święconej różnorodnym aspektom rynku turystycznego – sytuując odpowiedzial- ność za środowisko społeczne i naturalne oraz przyszły rozwój turystyki przede wszystkim po stronie przedsiębiorstw turystycznych, społeczności lokalnych i samych turystów, a jedynie w określonych sytuacjach po stronie państwa. 1 Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych Magdalena Kachniewska, Elżbieta Nawrocka To, że spośród licznych funkcji turystyki (wypoczynkowa, zdrowotna, wycho- wawcza, eduakacyjna, polityczna) wybrano akurat funkcję ekonomiczną, wynika z przekonania, że realizacja wszelkich postulatów związanych z rozwojem tury- styki wymaga przede wszystkim spełnienia podstawowych warunków trwałego rozwoju tej branży. Szeroko rozumiana funkcja ekonomiczna turystyki obejmuje bowiem nie tylko dystrybucję zasobów finansowych i zyski przedsiębiorców turystycznych, ale także dobrobyt społeczności lokalnych oraz możliwości fi- nansowania zachowania i rozwoju walorów naturalnych i antropogenicznych. Układ niniejszej monografii wymaga więc omówienia ekonomicznej istoty turystyki oraz pojęcia i zakresu szczególnego rodzaju badań naukowych, jakie stanowi ekonomika turystyki, mająca swoje korzenie w różnorodnych koncep- cjach ekonomicznych. 1.1. Pojęcie turystyki w ujęciu ekonomicznym Konsekwencje ekonomiczne ruchu turystycznego uzewnętrzniają się w postaci przepływów rzeczowych i finansowych związanych z zakupem dóbr i usług. Mogą one obejmować elementy środowiska przyrodniczego lub kulturowego, które nie nadają się do gospodarczego spożytkowania w inny sposób (piękno krajobrazu, miejsca wydarzeń historycznych) oraz wytwory działalności różno- rodnych gałęzi gospodarki: w tym zarówno produkowane/świadczone z myślą o turystach (np. usługi noclegowe), jak i użytkowane przez inne grupy konsu- mentów (np. usługi gastronomiczne, transportowe). Kryterium ekonomiczne jest podstawowym kryterium odróżnienia podróży turystycznych od migracji ekonomicznych i politycznych, które wywierają odmienny niż turystyka wpływ na gospodarkę regionów docelowych podróży1. 1 Kryterium ekonomiczne stosowane jest m.in. w definicjach Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO), Komisji Statystyki ONZ i Eurostatu. 16 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych Pojęcie „turystyka” oznacza „ogół czynności osób podróżujących i przebywa- jących stale w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem, przez okres nieprzekraczający 12 miesięcy, w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych celach osobistych, innym niż zatrudnienie przez podmiot miejscowy dla odwiedzanego miejsca”2. Takie ogólnikowe wyliczenie celów podróży tu- rystycznych pozwala zachować elastyczność w warunkach nieustannych zmian rynku turystycznego, na którym obserwowane są ciągły rozwój oferty i dynamika potrzeb zgłaszanych przez turystów3. Odróżnienie turystów od innych podróżnych możliwe jest dzięki zastoso- waniu kryterium „zwykłego otoczenia” (ilustracja 1.1). Oznacza ono obszar geograficzny, w którym dana osoba odbywa zwykłe życiowe zajęcia, określany na podstawie następujących kryteriów: • przekraczanie granic administracyjnych lub odległość od zwykłego miejsca (kryterium sąsiedztwa), • czas trwania pobytu, • częstotliwość podróży, • cel pobytu. Turystą jest każda osoba podróżująca do miejscowości znajdującej się poza jej zwykłym otoczeniem na okres nie dłuższy niż 12 kolejnych miesięcy, jeśli podstawowym celem podróży nie jest podjęcie działalności zarobkowej, wyna- gradzanej ze środków pochodzących z odwiedzanego miejsca. Do podróży tury- stycznych nie zalicza się wyjazdów, których celem jest stałe osiedlenie, podjęcie pracy sezonowej, dojazdy do pracy lub szkoły, regularne wyjazdy na zakupy. Ilustracja 1.1. Kryterium „zwykłego otoczenia” Źródło: opracowanie własne. 2 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 692/2011 z dnia 6 lipca 2011 r. w sprawie statystyki turystyki, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 22.07.2011, L 192/19. 3 E. Dziedzic, Obszar recepcji turystycznej jako przedmiot zarządzania strategicznego, „Monografie i Opracowania”, nr 442, SGH, Warszawa 1998, s. 17–18. 1.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań 17 Podróż turystyczna nie musi odbywać się w czasie wolnym ani ograniczać się do rekreacji: może dotyczyć zdrowia4, podróży religijnych (np. pielgrzymki) oraz interesów i spraw zawodowych, jeśli wynagrodzenie uczestników tego ruchu pochodzi z miejsca ich zwykłego otoczenia, a nie z miejsca docelowego podróży. Zgodnie z kryterium ekonomicznym efekt w postaci napływu środków finansowych do miejsca odwiedzanego będzie taki sam (jeśli chodzi o kieru- nek przepływu środków finansowych) w wypadku podróży biznesowych, jak i w wypadku podróży turystycznych realizowanych w czasie wolnym, w celach wypoczynkowych. Cytowane wcześniej Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego zniosło stosowany wcześniej podział odwiedzających na turystów (korzystających przy- najmniej z jednego noclegu w obiekcie zakwaterowania zbiorowego lub indy- widualnego w miejscu odwiedzanym) oraz odwiedzających beznoclegowych (niekorzystających z noclegów w miejscu odwiedzanym). Uwzględnienie wizyt jednodniowych (beznoclegowych) jako podróży turystów w istotny sposób rzutuje na wysokość efektów ekonomicznych turystyki. Nie pozostaje też bez wpływu na charakter oferty turystycznej, gdyż rozpoznanie potrzeb odwiedza- jących beznoclegowych pozwala na tworzenie specyficznych nisz rynkowych i poszerzenie oferty przedsiębiorstw turystycznych. Podobne znaczenie należy przypisać uwzględnieniu turystyki biznesowej jako szczególnego (lecz niejedno- rodnego) segmentu ruchu turystycznego. Ta grupa turystów znacząco różni się od innych uczestników ruchu zarówno jeśli chodzi o standard poszukiwanych usług, jak i akceptowany poziom cen5. 1.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań Proces wyodrębniania się ekonomiki turystyki jako szczegółowej dyscypliny ekonomicznej zaczął się kształtować w połowie XX wieku. Jego genezę na- leży łączyć ze znaczącym tempem wzrostu ruchu turystycznego, szczególnie po II wojnie światowej. Największy przyrost liczby przyjazdów turystycznych nastąpił w latach 1950–1960 i wynosił 176 (z około 25 mln osób do 69 mln podróżnych). W kolejnych dekadach notowano słabszą dynamikę, jednak śred- nioroczne tempo wzrostu turystyki międzynarodowej na przestrzeni ponad 50 lat wynosi około 5 6. 4 Należy jednak odróżnić turystykę zdrowotną od dziedziny ochrony zdrowia i lecznictwa. Leczenia (np. w szpitalach uzdrowiskowych) nie zalicza się do turystyki. 5 M. Kachniewska, Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa hotelowego, SGH, War- szawa 2010, s. 79. 6 Ch.R. Goeldner, J.R.B. Ritchie, Tourism, John Wiley Sons, New Jersey 2006, s. 27. 18 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych Pierwsze udokumentowane źródła mówią o turystyce jako przemyśle służą- cym odwiedzającym z zagranicy, co oznacza, że uwaga w pierwszej kolejności została zwrócona na turystykę międzynarodową i jej ekonomiczne aspekty. Następnie zauważono pozytywne skutki przyjazdów turystów w odniesieniu do miejscowości uzdrowiskowych i bazy hotelowej7. Za twórcę podstaw eko- nomiki turystyki można uznać M. Troisiego, który w 1955 roku opublikował pracę Ekonomiczna teoria turystyki i renty turystycznej8. Znaczenie badań eko- nomiki turystyki stale rośnie, co wiąże się z tym, że turystyka stała się jednym z najważniejszych sektorów gospodarki światowej – według UN WTO generuje 5 światowego PKB oraz 6 globalnego eksportu, a współcześnie na każde 10 miejsc pracy w gospodarkach wschodzących i dojrzałych jedno przypada na branżę turystyczną9. Ekonomika turystyki jest dyscypliną badawczą ekonomii jako nauki podsta- wowej, nadrzędnej, co oznacza, że zajmuje się opisem turystyki w kategoriach i z wykorzystaniem aparatu pojęciowego ekonomii. Z tego względu można ją określić jako ekonomikę szczegółową, badającą procesy ekonomiczne w od- niesieniu do całej turystyki. Odwołując się do pojęcia gospodarki, gospodarkę turystyczną można zde- finiować jako „całokształt warunków materialnych, instytucjonalnych, spo- łecznych, politycznych oraz reguł i mechanizmów gospodarowania w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji w celu realizacji potrzeb turystów”10. Ekonomika turystyki zajmuje się badaniem zjawisk i procesów zachodzących w szeroko rozumianej gospodarce turystycznej w obrębie państw i w skali globalnej, a także relacjami turystyki jako dziedziny gospodarczej z innymi działami gospodarki narodowej. Aspekty ekonomiczne turystyki są postrzegane na wiele sposobów. Zda- niem A. Nowakowskiej wiążą się przede wszystkim z gospodarką rynkową i jej podstawowymi elementami – popytem i podażą. Po stronie popytowej autorka wyróżnia: potrzeby konsumentów i warunki przekształcania ich w popyt, motywy podejmowania decyzji o wyjazdach turystycznych i uwarunkowania realizacji wyjazdów, a po stronie podażowej wskazuje działania w zakresie: wytwarzania produktu turystycznego, dystrybucji produktu turystycznego i organizacji ob- sługi ruchu turystycznego11. Na gruncie ekonomiki turystyki można turystykę definiować od strony popytu i podaży. Perspektywa popytowa ma dwa ujęcia: 7 Por. S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSH, Warszawa 1997, s. 17–18. 8 Por. R. Łazarek, Ekonomika turystyki, WSE, Warszawa 2004, s. 10. 9 www.podroze.gazeta.pl (dostęp z dn. 21.04.2012). 10 E. Nawrocka, Kierunki rozwoju gospodarki turystycznej w Polsce w świetle współczesnych teo- rii wzrostu gospodarczego i rozwoju, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 627, „Ekonomiczne Problemy Turystyki”, nr 16, Szczecin 2011, s. 25–40. 11 A. Nowakowska, Współczesne problemy rozwoju gospodarki turystycznej, [w:] Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce, red. G. Gołembski, PWN, Warszawa 2003, s. 85. 1.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań 19 1) konceptualne – opisowe wyjaśnianie istoty turystyki, 2) techniczne – budowane w celu odróżnienia podróży turystycznych od innych typów podróży (migracji ekonomicznych i politycznych). Zdaniem G. Gołembskiego ekonomika turystyki powinna rozwiązywać problemy z czterech bloków tematycznych: 1) gospodarka regionalna, łącznie z transportem i logistyką, 2) marketing i analiza rynku, 3) finanse (publiczne i przedsiębiorstw), 4) organizacja i zarządzanie wraz z ekonomiką pracy12. Uwaga ekonomiki turystyki koncentruje się na identyfikowaniu produktu turystycznego oraz analizie podmiotów oferujących ten produkt. Ze względu na naturę produktu turystycznego zajmuje się ona współpracą między podmiotami rynku turystycznego w skali regionu, strategią rozwoju turystyki oraz proce- sami wykorzystania zasobów i dostarczania usług (procesami inwestycyjnymi i eksploatacyjnymi)13. Nieco inaczej przedmiot badań ekonomiki turystyki przedstawia A.S. Kor- nak, który wymienia: • badanie mechanizmów pojawiania się ruchu turystycznego, • badanie typowych dla turystyki metod i form działania, • badanie prawidłowości występujących w produkcji, udostępnianiu i kon- sumpcji dóbr i usług turystycznych, • określenie stopnia efektywności rynku, metod zarządzania i polityki państwa, • badanie zjawisk i procesów w skali międzynarodowej, krajowej, regionalnej, lokalnej, branżowej i poszczególnych przedsiębiorstw14. Turystyka rozpatrywana jako sfera gospodarki odznacza się określonymi właściwościami. Do jej głównych wyróżników w perspektywie ekonomicznej można zaliczyć: • ekonomiczno-przestrzenny charakter rynku turystycznego. Charakter ekonomiczny nadają turystyce przepływy finansowe związane z migracjami turystycznymi i inwestycjami w tej branży. Charakter przestrzenny nadają jej trzy rodzaje przestrzeni turystycznej: realna (formalna) – identyfikowana z przestrzenią zagospodarowaną, funkcjonalna – związana z aktywnością turystyczną człowieka w przestrzeni geograficznej, i percepcyjna – stanowiąca wyobrażenie o realnej przestrzeni15; 12 G. Gołembski, Turystyka jako czynnik integrujący badania naukowe, [w:] Kierunki rozwoju..., s. 19–20. 13 Szerzej patrz: ibidem, s. 18. 14 Szerzej patrz: A.S. Kornak, Ekonomika turystyki, Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacyjne, Bydgoszcz 1999, s. 7–10. 15 Turystyka, red. W. Kurek, PWN, Warszawa 2011, s. 39. 20 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych • występowanie asymetrii informacji dotyczących funkcjonowania rynku, pod- miotów podaży i przedmiotu transakcji kupna-sprzedaży przy jednoczesnym dużym znaczeniu wizerunku (reputacji) usług i usługodawców16; • równoległą migrację (przepływ) czynników produkcji i samych usługobior- ców17 zarówno w obrębie danego kraju, jak i w skali międzynarodowej. Zgodnie z koncepcją F. Breussa usługi turystyczne wymagające migracji usługobiorców są zdeterminowane przez podaż18, co oznacza transfer środ- ków finansowych z miejsc zwykłego otoczenia turystów do miejsc recepcji turystycznej (turystyka jest instrumentem redystrybucji dochodów); • zastosowanie koncepcji zlokalizowanego konkurowania w badaniu konku- rencyjności podmiotów turystycznych; • niejednorodny charakter działalności gospodarczej w turystyce – poszczegól- ne rodzaje działalności włączane są do różnych działów gospodarki naro- dowej; • możliwość komercjalizacji na rynku turystycznym dóbr, które w innym wy- padku nie mogłyby się stać przedmiotem zainteresowania nabywców; • konieczność zaangażowania różnorodnych czynników wytwórczych, która sprawia, że rozwój międzynarodowej wymiany usług turystycznych zależny jest m.in. od kształtowania się kosztów czynników w poszczególnych kra- jach. Ekonomika turystyki wnosi do badań zjawiska turystyki przede wszystkim ocenę kosztów i korzyści rozwoju tej branży oraz jej wkładu (znaczenia) go- spodarczego19. Rozszerzając zagadnienie rodzajów analiz prowadzonych na gruncie ekonomiki turystyki, można wskazać: • analizę wpływu turystyki na gospodarkę międzynarodową, krajową, regio- nalną i lokalną, • analizę dochodów państwa pochodzących z podatków i innych opłat z dzia- łalności turystycznej, • analizę finansową wyników z działalności turystycznej, • analizę popytu turystycznego, • analizę kosztów i korzyści z rozwoju turystyki, • analizę wpływu turystyki na środowisko. 16 Na podstawie: Globalizacja usług, red. A. Szymaniak, Wydawnictwa Akademickie i Profesjo- nalne, Warszawa 2008, s. 18. 17 Koncepcja G. Sampsona i R.H. Snape’a. Szerzej patrz: G.P. Sampson, R.H. Snape, Identifying the Issues in Trade in Services, „The World Economy”, 1985, vol. 8, no. 1, s. 171–181. 18 J. Misala, Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa, SGH, Warszawa 2005, s. 140. 19 C.M. Hall, Tourism, Pearson Prentice Hall, Essex 2005, s. 6. 1.2. Ekonomika turystyki – pojęcie i przedmiot badań 21 Prowadzone analizy przyczyniają się do właściwej alokacji ograniczonych pod względem liczby i jakości czynników produkcji. Zdaniem J. Maka analizy ekonomiczne w turystyce obarczone są dużym błędem i w istocie mają charakter szacunkowy. Potwierdzeniem tej tezy są wyniki badań z 1999 roku wśród turystów z USA i Japonii pokazujące, że około 90 efektów ekonomicznych pobytów turystycznych na Hawajach po- chodziło ze składników niematerialnych produktu turystycznego, w wypadku których nie stosuje się wyceny (krajobrazy i postawa mieszkańców)20. Innym problemem jest kompleksowość produktu turystycznego, która powoduje, że tworzą go nie tylko oferta przedsiębiorstw turystycznych i walory turystyczne miejsca recepcji, ale także usługi, z których korzystają turyści w miejscu zwy- kłego otoczenia, umożliwiające uprawianie turystyki, oraz usługi w przestrzeni tranzytu turystycznego. Ekonomika turystyki zajmuje się także badaniem rozwoju turystyki z per- spektywy podmiotów (interesariuszy21), akcentując znaczenie czterech ich grup: 1) turyści – poszukują w turystyce doświadczeń i satysfakcji; wybierając obszary turystyczne zapewniające ich odpowiednią jakość, tworzą popyt tury styczny, 2) podmioty (dostawcy dóbr turystycznych) – dostrzegają w turystyce możliwość osiągnięcia swoich celów poprzez zaspokojenie popytu turystycznego, 3) władze krajowe, regionalne i lokalne postrzegające turystykę jako czynnik aktywizacji gospodarczej i źródło dochodów mieszkańców, 4) mieszkańcy – postrzegają turystykę jako czynnik zatrudnienia, aktywizacji społecznej i kulturowej (m.in. ze względu na interakcje z turystami)22. Przedmiotem ekonomiki turystyki są też efekty zewnętrzne, traktowane jako dowód niedoskonałości rynku i uzasadniające ingerencję państwa w pro- cesy rynkowe. Na rynku turystycznym zasadność włączenia państwa w procesy rynkowe uzasadniają następujące przyczyny: • występowanie negatywnych efektów zewnętrznych dotyczących środowiska przyrodniczego i społeczno-ekonomicznego, • niepełna komercjalizacja dóbr, z których korzystają turyści (krajobrazy, walory antropogeniczne, niektóre usługi, np. informacja turystyczna), 20 J. Mak, Tourism and the Economy, University of Hawaii Press, Honolulu 2004, s. 16. 21 Termin „interesariusze”, analogiczny do terminu „akcjonariusze”, zaproponował prof. Stefan Kwiatkowski z Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, chcąc zachować analogię, jaka występuje w języku angielskim (shareholders i stakeholders). Chodziło też o zachowanie rdzenia „interes” (to have a stake in sth – mieć w czymś interes). Pojęcie to zostało wprowadzone do teorii ekonomii przez I. Ansoffa i R. Stewarta w latach 60. XX wieku, a następnie rozwinięte przez R.E. Freemana. 22 Ch.R. Goeldner, J.R.B. Ritchie, op. cit., s. 5. 22 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych • konieczność koordynacji działań wielu podmiotów prywatnych, społecznych i publicznych z różnych branż tworzących ofertę turystyczną, • funkcje kulturowe i społeczne turystyki, które implikują jej obecność w po- lityce społecznej i kulturalnej państwa, • konieczność tworzenia instytucjonalnych ram w celu wspierania przedsię- biorczości23, • poprawa efektywności ekonomicznej zachowań przedsiębiorstw i konsu- mentów lub potrzeba włączenia społecznego24, • zapobieganie praktykom monopolistycznym oraz zwalczanie nieuczciwej konkurencji. Ostatni punkt dotyczy zapewnienia podmiotom gry rynkowej możliwości konkurowania o dostępne zasoby na równych zasadach, bez stosowania praktyk monopolistycznych25, wprowadzania innowacji, podwyższania poziomu jakości usług i walki o udział w rynku. Powszechnie stosowanym zabiegiem jest wyko- rzystywanie przepisów prawnych w celu zabezpieczenia wolności gospodarczej i przeciwdziałania praktykom monopolistycznym26. Bardziej wyrafinowanym narzędziem jest stymulowanie rozwoju MSP, pozwalające neutralizować zasięg oddziaływania relacji kooperacyjnych. Dużą rolę należy przypisać naturalnym procesom rozwoju potrzeb ludzkich, które tworzą nowe okazje i przyciągają podmioty gospodarcze, stwarzając większą szansę niż wartości uzyskiwane w efekcie realizacji uzgodnień między tymi podmiotami. Pomimo niedoskonałości rachunek ekonomiczny w turystyce dostarcza informacji na temat funkcjonowania rynku turystycznego i jego podmiotów, wykorzystywany jest w polityce społeczno-gospodarczej do podejmowania decyzji, m.in. w zakresie alokacji zasobów i określenia roli dóbr publicznych w rozwoju turystyki. 23 S. Wanhill, Issues in public sector involvement, [w:] Tourism in 21st Century: Lessons from Experience, red. B. Faulkner, G. Moscado, E. Laws, Continuum, London 2000, s. 224. 24 H. Armstrong, J. Taylor, Regional Economics and Policy, Blackwell, Oxford 2000, s. 325. 25 Praktyki monopolistyczne mogą mieć charakter antykonkurencyjny (zamykanie rynku i zawie- ranie porozumień ograniczających konkurencję) oraz eksploatacyjny (osiąganie korzyści kosztem konkurentów, dostawców lub odbiorców). Por. A. Fornalczyk, Biznes a ochrona konkurencji, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków 2007, s. 17. 26 Model ochrony uczciwej konkurencji w Polsce wymaga zachowania zgodności ze standardami UE (patrz Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 16 kwietnia 1993 r., Dz. U. Nr 47, poz. 211). 1.3. Rozwój turystyki w świetle koncepcji ekonomicznych 23 1.3. Rozwój turystyki w świetle koncepcji ekonomicznych Koncepcje rozwoju turystyki znajdują oparcie teoretyczne w uniwersalnych koncepcjach wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego, szczególnie na szcze- blu regionalnym i lokalnym. Początek rozwoju turystyki na skalę masową nastąpił w latach 50. XX wieku w wyniku rozwoju infrastruktury i środków transportu oraz polityki poszczególnych krajów mającej na celu intensyfikację udziału społeczeństwa w turystyce, a także programu Banku Światowego, który wspierał rozwój turystyki dającej stałe zatrudnienie (w założeniu niewykwalifi- kowanym i słabo wykształconym) pracownikom w nowo powstałych po II wojnie światowej krajach (przede wszystkim byłych koloniach państw europejskich). Dominującym podejściem do rozwoju turystyki było w tym czasie traktowanie jej jako źródła dochodu i podstawowej dziedziny w strukturze gospodarki państw-peryferii, stanowiących miejsca recepcji turystycznej27. Koncepcja ta była rozwijana w ramach ekonomii rozwoju28. Głównymi koncepcjami eko- nomicznymi, które zostały wykorzystane w procesie rozwoju turystyki, były: modernizacja, strukturalizm, ekonomia neoklasyczna i koncepcja rozwoju alternatywnego29. W obrębie paradygmatu modernizacyjnego mieszczą się takie koncepcje, jak model stadiów wzrostu W. Rostowa, różne odmiany tzw. teorii trzech sektorów, koncepcja trzech fal A. Tofflera, teoria konwergencji i teoria struk- turalnej dyferencjacji N. Smelsera. Modernizacja jest traktowana jako proces wielowymiarowy – o charakterze gospodarczym, technologicznym, politycznym, społecznym i kulturowym. Zakłada się, że modernizacja następuje w wyniku kontaktu społeczeństw względnie niezmodernizowanych (tradycyjnych) ze względnie zmodernizowanymi (nowoczesnymi)30. Turystyka zajmuje w nich ważne miejsce jako jeden z czynników powodujących taki kontakt oraz jeden z procesów unowocześniania życia społeczno-gospodarczego. 27 Według Prossera peryferiami w latach 1950–1970 były wschodnia część Morza Śródziemnego, Afryka Północna, Kalifornia i Karaiby. Szerzej patrz: Turystyka, s. 35. 28 W praktyce ekonomia rozwoju była teorią polityki gospodarczej krajów rozwijających się – por. Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2007, s. 7. 29 R. Sharpley, D.J. Telfer, Tourism and Development, Channel View Publications, Clevedon 2002, s. 63. 30 Czynniki wzrostu gospodarczego, red. M. Haffer, W. Karaszewski, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2004, s. 41. 24 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych Przyjmując kryteria modernizacji D. Lernera31, można uznać, że turystyka przyczyniła się do wzrostu produkcji i konsumpcji, przeniknięcia do społeczeń- stwa racjonalnych wzorów kulturowych i była jednym z elementów swobodnej ruchliwości społecznej. Opierając się na koncepcji Rostowa32, rozpoczęto ba- dania faz rozwojowych obszarów turystycznych. Najczęściej przytaczana w tej dziedzinie badań jest teoria R.W. Butlera, który wyróżnił sześć faz rozwojowych miejsca recepcji turystycznej: eksploracji, wprowadzenia, rozwoju, konsolidacji, stagnacji i upadku lub ożywienia33. Rozwój turystyki ujmowany jest także w kategoriach funkcjonalnych prze- strzeni turystycznej. Duży wkład w ten nurt badań wniósł S. Liszewski, identyfi- kując cztery rodzaje przestrzeni w różnych etapach rozwoju turystyki: eksplora- cji, asymilacji, kolonizacji i urbanizacji turystycznej. Wśród teoretyków dominuje pogląd, że przebieg tego procesu zależy właściwie od poziomu rozwoju cywili- zacyjnego danego kraju, specyfiki systemu społeczno-gospodarczego, a także od jego charakteru (kraj emisyjny czy recepcyjny). Prace D. Pierce’a pokazały, że rozwój turystyki ma wiele wymiarów: społeczny, kulturowy, ekonomiczny i polityczny, a także że nie zawsze musi mieć charakter pozytywny – zarówno w sferze ekonomicznej, jak i przyrodniczej34, głównie w regionach słabo roz- winiętych, które pełnią funkcje recepcyjne35. Nurt strukturalistyczny36 rozwijał się intensywnie w latach 60. XX wieku. U jego podstaw leżało założenie, że struktury gospodarcze państw rozwijających się są na tyle różne niż w krajach uprzemysłowionych, że podobne czynniki 31 Najczęściej wymienianymi kryteriami modernizacji są: określony rozwój gospodarczy, uwzględniający stały wzrost produkcji i konsumpcji, określony stopień zaangażowania społecznego w polityce, przeniknięcie do społeczeństwa świeckich i racjonalnych norm i wzorów kulturowych, swoboda ruchliwości społecznej, odpowiadająca podanym wartościom, zmiana w dominujących typach osobowości, polegająca zwłaszcza na potrzebie działania (szerzej patrz: D. Lerner, J.S. Coleman, Modernisation, [w:] International Encyclopedia of Social Sciences, New York 1968, s. 394–395). 32 Według koncepcji Rostowa faza startu gospodarczego charakteryzuje się wzrostem liczby powiązań z zagranicą, otwarciem się gospodarki narodowej, zmianą w strukturze produkcji, wzrostem znaczenia przemysłu przetwórczego, rosnącą produktywnością czynników wytwór- czych, wzrostem znaczenia oszczędności i inwestycji (G. Ancyparowicz, Teorie ekonomiczne W.W. Rostowa, PWN, Warszawa 1986, s. 59). 33 R.W. Butler, The concept of a tourist area cycle of evaluation: implications for management of resources, „Canadian Geographer”, 1980, no. 1. 34 Do lat 60. XX wieku traktowano turystykę jako przemysł wręcz czysty (por. P. Shackleford, Sustainable Tourism in the post Rio context: principles and programmes, [w:] World Conference on Sustainable Tourism, Lanzarote 1995). 35 Na podstawie: W. Alejziak, Geneza i rozwój teorii turystyki, „Folia Turistica”, 1998, nr 4, s. 1–21; A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, PWN, Warszawa 2000, s. 46. 36 Nurt ten uważany jest za opozycyjny w stosunku do doktryn neoliberalnych. Patrz np. Ch. Col- clough, Structuralism versus Neo-liberalism: An Introduction, [w:] States or Markets? Neo-liberalism and the Development Policy Debate, red. Ch. Colclough, J. Manor, Clarendon Press, Oxford 1991. 1.3. Rozwój turystyki w świetle koncepcji ekonomicznych 25 rozwoju prowadzą do wyraźnie odmiennych rezultatów. Panowało przekonanie o możliwości skutecznego zwalczania ubóstwa poprzez bezpośrednią ingerencję państwa i rozwój m.in. turystyki, która nie wymagała wysoko wyspecjalizowanej kadry i mogła być rozwijana w oparciu o lokalną siłę roboczą. W ramach tej teorii pojawiła się jedna z podstawowych koncepcji potwierdzających znacze- nie ekonomiczne turystyki dla obszarów recepcyjnych, a mianowicie metoda mnożnika turystycznego H.G. Clementa37, który na początku lat 60. XX wieku obliczył, że 1 dolar wpuszczony w obieg lokalnej gospodarki przynosił około 3,5 dolara przychodu, którego głównym źródłem był transfer środków finanso- wych z obszarów stałego zamieszkania turystów do miejsc recepcji turystycznej. W myśl teorii neoliberalnych propagowano gospodarcze znaczenie tu- rystyki, rozwijano turystykę na masową skalę, a także promowano własność zewnętrzną posiadającą możliwości kapitałowe za granicą (korporacje między- narodowe). Podstawą rozwoju turystyki w świetle tego nurtu były tzw. enklawy turystyczne (odseparowane od kultury i ludności miejscowej) oraz nasilenie transferu technologii z krajów wyżej rozwiniętych do rozwijających się, często także z migracją siły roboczej, głównie na stanowiska kierownicze. Modernizacja, strukturalizm i neoliberalizm propagują rozwój turystyki, traktując ją wyłącznie jako dziedzinę gospodarki, źródło dochodów i ważny składnik konsumpcji. Ośrodki turystyczne są wyalienowane z lokalnego śro- dowiska, planowanie rozwoju turystyki odbywa się na poziomach wyższych (poza obszarem przyjmującym turystów) bez uwzględniania pojawiających się niekorzystnych zmian w środowisku przyrodniczym i społecznym. Pierwsze dysfunkcje rozwoju turystyki wynikające z oparcia rozwoju gospodarczego kraju wyłącznie na turystyce zaobserwowano już na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. Liczne badania (w tym cytowane prace D. Pierce’a) wskazały też negatywne skutki rozwoju turystyki masowej w środowisku przyrodniczym. Innym nie- korzystnym zjawiskiem były wysokie koszty inwestycji turystycznych, często ponoszone przez kapitał zewnętrzny pochodzący z krajów wysokorozwiniętych (niedobory kapitału lokalnego), co implikowało „wyciekanie” zysków poza ORT. Ustalenia te zapoczątkowały badania konfliktów pomiędzy turystyką a środowiskiem przyrodniczym, turystyką a innymi funkcjami społeczno-gospo- darczymi i ochronnymi, między różnymi formami turystyki i różnymi grupami społecznymi w turystyce. Długotrwałe debaty nad alternatywnymi sposobami podejścia do wzrostu i rozwoju ekonomicznego doprowadziły do pojawienia się koncepcji wzrostu trwałego (długotrwałego, permanentnego) i samopodtrzymującego się (susta- inable development). Na gruncie koncepcji turystyki alternatywnej (w latach 80. 37 Teoria mnożnika konsumpcji turystycznej wywodzi się z teorii mnożnika inwestycyjnego Keynesa. 26 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych XX wieku przedstawianej jako alternatywa dla turystyki masowej) rozwijanej w oparciu o zasady deklaracji z Chur (1984) i tezy z Toblach (1985) pojawiły się koncepcje wskazujące na potrzebę rozwoju turystyki z poszanowaniem szeroko rozumianego środowiska człowieka. Koncepcja ekorozwoju, a następ- nie (szersza) zrównoważonego rozwoju uwzględniają możliwości naturalnego „wrastania” turystyki w regionalne i lokalne struktury społeczne i w środowisko przyrodnicze. Perspektywa ta oznacza podejście holistyczne (biznesowo-eko- logiczno-społeczne) i traktowanie turystyki jako zintegrowanej z innymi bran- żami dziedziny gospodarki. Wychodzi też naprzeciw potrzebom dzisiejszych turystów i regionów recepcji turystycznej38. Koncepcje rozwoju endogenicznego w turystyce odwołują się do potrzeby wykorzystania własnych zasobów środowiska przyrodniczego, ekonomicznego, instytucjonalnego, społecznego i kulturowego, kompetencji i umiejętności społeczności lokalnej. Omawiane koncepcje nie wykluczają potrzeby wsparcia rozwoju przez inwestycje zewnętrzne (publiczne i prywatne). Podkreślają za- razem potrzebę otwarcia regionów na zewnętrzne rynki zbytu i zewnętrznych kooperantów. Zastosowanie ma także koncepcja izomorfizmu, tj. transferu doświadczeń i instytucji zewnętrznych do miejscowej praktyki politycznej i ad- ministracyjnej39. Do głównych teorii o charakterze mezoekonomicznym zaliczyć można: teo- rię lokalizacji (J.H. von Thünen, A. Weber, W. Christaller, A. Lösch, W. Isard), w tym teorię gospodarki przestrzennej; centrum-peryferie (teorię rozwoju za- leżnego, niezrównoważonego); neoklasyczną regionalną teorię wzrostu (teorię zrównoważoną) i modele fazowe (np. koncepcja cyklu życia produktu i teoria dojrzałości firmy, podkreślająca kwestię zależności rozwoju obszaru od inno- wacji przedsiębiorstw); koncepcję biegunów wzrostu; teorie polaryzacji (np. koncepcja polaryzacji regionalnej G. Myrdala) i koncepcję terytorialnych systemów produkcyjnych (powstawanie dystryktów przemysłowych, klastrów, regionalnych sieci i systemów innowacyjnych). W początkowym okresie rozwoju turystyki dużą rolę odegrała teoria lokalizacji inwestycji. Znaczny dorobek w tej dziedzinie posiada W. Christal- ler, który stwierdził, że dane miejsce, rodzaj turystów, doświadczenia turystów, zaangażowanie ludności miejscowej zmieniają się w czasie. Dominuje pogląd, że przebieg tego procesu zależy właściwie od poziomu rozwoju cywilizacyjne- go kraju, cech systemu społeczno-gospodarczego i od charakteru rynku (kraj emisyjny czy recepcyjny ruchu turystycznego). Teoria peryferii od dawna jest 38 E. Nawrocka, Rozwój turystyki i rozwój zrównoważony, Prace Naukowe UE we Wrocławiu, nr 140, „Ekonomia”, nr 11, red. T. Borys, B. Fiedor, Wrocław 2010, s. 87–100. 39 T. Grosse, Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, „Studia Regionalne i Lokalne”, 2007, nr 1, s. 27–45. 1.3. Rozwój turystyki w świetle koncepcji ekonomicznych 27 podstawą rozwoju turystyki, ponieważ już w latach 50. XX wieku przyjęto ją do zainicjowania rozwoju społeczno-gospodarczego wielu państw40. W świetle rozwoju gospodarki innowacyjnej dużą rolę odgrywają teorie dyfuzji innowacji. Badania nad tym zjawiskiem rozpoczął w XIX wieku J.G. DeTarde, poszukujący odpowiedzi na pytanie, dlaczego, jak i w jakim tempie nowe idee oraz technologie rozprzestrzeniają się w społeczeństwie. Istnieją różne modele opisujące dyfuzję innowacji, np. model Bassa, krzywa Gompertza, krzywa logistyczna, łańcuch wartości, cykl życia innowacji. Proces dyfuzji innowacji określany jest jako „rozprzestrzenianie się nowego pomysłu od źródła, gdzie został wynaleziony lub stworzony, do jego ostatecznych użytkowników lub tych, którzy go akceptują”. Dyfuzja innowacji może zacho- dzić przez ekspansję obiektów bazy turystycznej, przenoszenie przez turystów kapitału i wzorców kulturowych do miejsc recepcji turystycznej i wprowadze- nie nowych rozwiązań organizacyjnych w przedsiębiorstwach turystycznych41. Elementami procesu dyfuzji innowacji są: innowacja (informacja i wiedza jako swoisty mechanizm napędowy procesu dyfuzji innowacji), podmioty uczestni- czące w procesie i ich relacje, kanały dyfuzji (np. Internet) oraz czas42 i czyn- niki oddziałujące na przebieg innowacji. Dodatkowo proces dyfuzji innowacji w turystyce przebiega w pewnej przestrzeni. Dyfuzja może mieć charakter eks- pansywny, kiedy rozprzestrzenia się na pewnym obszarze od źródła innowacji (ekspansja obiektów bazy turystycznej), oraz relokacyjny, kiedy jej źródło jest przenoszone na inny obszar i tam są tworzone jej wtórne centra (przenoszenie przez turystów kapitału i własnych wzorców kulturowych na obszary recepcyj- ne). Z teorią dyfuzji innowacji połączona jest teoria biegunów wzrostu, która mówi o takim rozmieszczeniu ośrodków turystycznych, że wraz z upływem czasu mają się one stać czynnikiem aktywizacji gospodarki nie tylko lokalnej, ale tak- że regionalnej czy ogólnokrajowej. Wysokie zaangażowanie ludności w sektor turystyczny i koncentracja ruchu turystycznego przyczyniają się do powstania tzw. bieguna wzrostu, który w wyniku transformacji może generować regionalne i lokalne organizacje, obszary zasobowe (resource areas) i klastry43. 40 Według L. Butowskiego teoria ta z dzisiejszej perspektywy jest już nieco anachroniczna (por. Turystyka jako czynnik rozwoju w świetle wybranych teorii rozwoju regionalnego, „Turyzm”, 2010, nr 20, zeszyt 1). Można z tym stwierdzeniem polemizować ze względu na wzrost zainteresowania turystów agroturystyką czy parkami rozrywki zlokalizowanymi na obszarach wiejskich, które wskazuje na aktualność tez W. Christallera. Podstawą rozważań jest rozumienie terminu peryferii, za które można uznać obszary podmiejskie i pozamiejskie. 41 Turystyka, s. 35. 42 Rozróżniany jest czas od idei do uruchomienia rozprzestrzeniania, czas adaptacji innowacji, czas rozprzestrzeniania się innowacji wśród ostatecznych odbiorców, czas reakcji tych odbiorców. 43 Szerzej patrz: M. Januszewska, E. Nawrocka, Pobudzanie przedsiębiorczości lokalnej i innowa- cyjności a konkurencyjność ORT, [w:] Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, red. G. Gołembski, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2008, s. 282–292. 28 1. Turystyka jako przedmiot badań ekonomicznych Egzemplifikacją teorii dyfuzji innowacji i teorii centrum-peryferie jest rozwój parków rozrywki i parków tematycznych44. Szybkie tempo ich rozwoju obser- wujemy od lat 70. XX wieku45. Stanowią one wydzielone obszary, wyposażone w urządzenia rozrywkowe i infrastrukturę turystyczną (noclegową, gastrono- miczną) zaspokajającą kompleksowo potrzeby turystów. Do głównych operatorów parków rozrywki i parków tematycznych na świecie zalicza się: • Walt Disney Company – parki w Kalifornii, na Florydzie, w Tokio, pod Paryżem oraz w Honkongu (około 90 mln odwiedzających), • Six Flags – ma prawo do postaci z produkcji wytwórni Warner Brothers (około 50 mln odwiedzających), • Universal Studios – ma prawo do postaci z produkcji wytwórni Universal Pictures (około 30 mln odwiedzających)46. Szybka dyfuzja idei parków rozrywki i tematycznych wynika z tego, że obiekty te: • wyzwalają eksplozję emocji, • oferują pobyt w nierealnej rzeczywistości, pozwalają na ucieczkę od spraw codzienności, • są kwintesencją postmodernistycznej przestrzeni, którą cechują pomieszanie stylów oraz zamierzone połączenie realności i nierealności, • oferują odwiedzającym „krajobraz przyjemności”, • reprezentują przykład globalizacji współczesnej kultury, • odwołują się do konsumentów sztucznych znaków i reprezentują ideę wy- myślonego miejsca (creative place)47. Z punktu widzenia dyfuzji innowacji parki rozrywki i parki tematyczne powstają jako: • kontynuacja aktywności turystycznej w danej przestrzeni w nowej formule, • poszerzenie wytworzonej uprzednio przestrzeni poprzez eksplorację lub kolonizację nowych obszarów graniczących z danymi terenami, • zajmowanie nowych terenów, dotychczas określanych jako nieturystyczne. 44 Na podstawie: E. Nawrocka, Rozwój turystyki… 45 Według International Association of Amusement Parks and Attractions (IAAPA). Jest to organizacja skupiająca 40 000 podmiotów z 90 krajów, przedstawicieli parków rozrywki i innych podmiotów działających w rozrywce outdoorowej. Według jej danych w 2005 roku działało około 1500 parków rozrywki i parków tematycznych, które odwiedziło 1,5 mld ludzi (wartość obrotów na poziomie 16 mld euro). Źródło: http://www.iaapa.org (dostęp z dn. 14.04.2011). 46 Najbardziej zaawansowane technologicznie są parki Walt Disney Company i Universal Studios. 47 Na podstawie: S. Williams, Tourism geography, Routledge, London 2009, s. 197–199. 1.3. Rozwój turystyki w świetle koncepcji ekonomicznych 29 Często są tzw. biegunami wzrostu, jak w wypadku West Midland Safari Leisure Park (w Wielkiej Brytanii) dla całego powiatu Wyre Forest. Mogą być wynikiem działań przedsiębiorczych ludności miejscowej (z finansowaniem zewnętrznym), np. JuraPark Bałtów w Polsce, bądź inwestorów zewnętrznych np. Tropical Islands w Niemczech. Czynnikiem dyfuzji innowacji w turystyce może być też konkurencja między klastrami turystycznymi. Badania BC WTO pokazują na przykład w obrębie turystyki kulturowej konkurencję klastrów pomiędzy Brugią (Belgia) a Du- brownikiem (Chorwacja), Bariloche (Argentyna) a Torres del Paine (Chile) oraz między Antalyą (Turcja) i Rodos (Grecja)48. Inną koncepcją, którą można zastosować do wyjaśnienia powstawania par- ków rozrywki i parków tematycznych, jest teoria centrum-peryferie. Parki rozrywki i parki tematyczne najczęściej rozwijane są w obrębie miejskich te- renów rekreacyjnych lub w strefach podmiejskich dużych aglomeracji (służą turystom, ale także mieszkańcom), w nadmorskich i górskich regionach ma- sowego wypoczynku i na obszarach peryferyjnych, które nie mają rozwiniętej funkcji turystycznej. Stanowią jedyną atrakcję, której celem jest przyciągnięcie ruchu turystycznego z terenów określanych jako centralne. Powstają często w przestrzeni o charakterze nieturystycznym na obszarach wiejskich. W tym miejscu można podać dwa przykła
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Rynek turystyczny. Ekonomiczne zagadnienia turystyki
Autor: , ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: