Darmowy fragment publikacji:
działalności. Wreszcie wyniki takiego pomiaru powinny być jak najbardziej obiektywne i
jednoznacznie interpretowalne.
Z punktu widzenia podmiotowego , metody pomiaru ryzyka można najogólniej
sklasyfikować jako:
1) Pomiar ryzyka finansowego,
związanego z rynkiem kapitałowym. Podstawowe
instrumenty finansowe, dla których dokonuje się pomiaru ryzyka finansowego, to akcje,
obligacje oraz transakcje terminowe,
2) Pomiar ryzyka przedsiębiorstwa,
3) Pomiar ryzyka ubezpieczeniowego, w ramach tak zwanych metod aktuarialnych.
Instrumentarium metod pomiaru ryzyka jest obecnie bardzo bogate. Oczywiście nie
wszystkie metody pomiaru mogą znaleźć zastosowanie do analizy ryzyka działalności małych
i średnich przedsiębiorstw. W szczególności dotyczy to pomiaru ryzyka instrumentów
finansowych stosunkowo mało istotnych w przypadku podmiotów z sektora MSP. Dlatego ten
aspekt pomiaru ryzyka, podobnie jak ryzyko ubezpieczeniowe, nie będzie analizowany w
książce. Metody analizy ryzyka przedsiębiorstwa zostały natomiast przeanalizowane w
rozdziale 2.
61
II. RYZYKO W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Celem rozdziału 2. jest przedstawienia propozycji identyfikacji ryzyka w ujęciu
zintegrowanym, a także:
- wskazanie na podstawowe związki pojęć przedsiębiorczości i ryzyka,
- przeanalizowanie istoty zjawiska wzrostu oddziaływ ania ryzyka na przedsiębiorstwa w
wymiarze lokalnym i globalnym,
- przeanalizowanie sfer funkcjonowania przedsiębiorstwa pod kątem źródeł ryzyka,
- poszukiwanie adekwatnych metod pomiaru ryzyka do zidentyfikowanych rodzajów
ryzyka.
W rozdziale uzasadniono pierwszoplanowe znaczenie ryzyka dla funkcjonowania i
rozwoju podmiotów gospodarczych. Wskazano na fundamentalny związek przedsiębiorczości
i ryzyka. Następnie dokonano analizy ważnych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa z
punktu widzenia ryzyka. Wskazano również na wzrost znaczenia ryzyka dla powodzenia
działalności gospodarczej.
Jako najbardziej odpowiednie narzędzie analizy ryzyka zaproponowano podejście
holistyczne i zintegrowane zgodne z idea Enterprise Risk Management (ERM) . Jest to
stosunkowo nowa metoda analizy ryzyka bardzo szybko zyskująca na znaczeniu w kręgach
akademickich oraz w praktyce przedsiębiorczości. Na tej podstawie przedstawiono własną
propozycję autora książce, dotyczącą identyfikacji ryzyka w ujęciu zintegrowanym, która
określa cztery podstawowe grupy ryzyka: strategiczne, operacyjne i finansowe oraz ryzyko
siły wyższej. Taka klasyfikacja ryzyka zostanie następnie wykorzystana w analizie studiów
przypadku ryzyka w przedsiębiorstwach w kolejnych rozdziaałach książki.
2.1. Ryzyko jako istota przedsiębiorczości
Pojęcia przedsiębiorczości i przedsiębiorstwa są w wielu aspektach bezpośrednio
związane z ryzykiem. Jako pierwszy na rolę przedsiębiorcy w rozwoju ekonomicznym
zwrócił uwagę J.B. Say 74. Pokazuje on, jak przedsiębiorca jako podmiot gospodarczy,
prowadzi na własną odpowiedzialność i ryzyko działalność produkcyjną, rolniczą lub
74 J. B Say, Traktat o ekonomii politycznej czyli Prost y wykład sposobu, w jaki się tworzą, rozdzielają i
spożywają bogactwa, PWN, Warszawa 1960.
62
handlową75. W tej klasycznej definicji przedsiębiorczości związek pomiędzy działaniami
przedsiębiorcy a ryzykiem został wyraźnie zarysowany. Za uważyć jedynie należy, że
definicja Saya pokazuje przedsiębiorcę jako w istocie pasywnego uczestnika gry rynkowej,
który ma znikomą możliwość obrony przed zagrożeniami, które płyną z otoczenia rządzonego
„niewidzialną ręką” rynku. Ryzyko, na które napo tyka przedsiębiorca według Saya, ma
jednoznacznie negatywne znaczenie.
Opis przedsiębiorcy jako podmiotu mogącego aktywnie wpływać na otoczenie
rynkowe, powszechnie uznawany przez główny nurt ekonomii, wywodzi się zazwyczaj z
schumpeterowskiego76 spojrzenia na kluczową rolę innowacji dla rozwoju ekonomicznego
społeczeństwa. Innowacje są kreowane przez przedsiębiorców, podejmujących ryzyko w celu
uzyskania nagrody za swoje wysiłki. Jest nią krótkotrwała premia monopolisty, który
zaoferował nowy produkt lub usługę. Premia ta znika szybko, wraz z pojawieniem się
licznych naśladowców dokonanej innowacji, dla których ryzyko związane z wprowadzaniem
kolejnych substytutów coraz bardziej maleje. W szerszym znaczeniu przedsiębiorca jako
kreator
innowacji staje się siłą napędową wzrostu
ekonomicznego.
technicznych
finans owych
i
Jak zauważa P. F. Drucker77, w definiowaniu pojęcia
przedsiębiorczości panuje
swoiste zamieszanie, związane przede wszystkim z powszechnym brakiem rozróżniania roli
przedsiębiorczości związanej z innowacjami oraz związanej z optymalizacją zasobów. Tym
niemniej, każda z definicji implikuje istnienie ryzyka związanego zarówno z innowacją, jak i
z optymalizacją. W istocie nie można również wskazać, które z wymienionych działań są
narażone na większe ryzyko, choć mogłoby się wydawać, że są nimi przede wszystkim
działania o charakterze
innowacji
zakończonych spektakularnymi sukcesami czy działań optymalizacyjnych, kończących się
równie dramatycznym niepowodzeniem.
innowacyjnym. Istnieją
liczne przykłady
jednak
Czy ryzyko, a raczej potencjalne korzyści z jego podejmowania mają również wpływ
na powstawanie przedsiębiorstw? Jaką rolę odgrywa w tym procesie?
Knight wskazywał na zysk jako premię za podjęcie ryzyka właściwego (niepewności
niemierzalnej). Można stąd wywieść wniosek, że istotą powstania przedsiębiorstwa
75 Francuski termin entrepreneur został w angielskim wydaniu traktatu Saya przetłumaczony na
słowo adventurer (poszukiwacz przygód), co w obrazowy sposób opisuje cechy, jakimi powinien się
charakteryzować przedsiębiorca. Ibidem, s.32 .
76 Por. J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego , PWN, Warszawa 1960, s. 104.
77 Por. P. F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992,
s. 37-38.
63
jest„podejmowanie ryzyka” (risk taking), oszacowanego na podstawie subiektywnej oceny
prawdopodobieństwa wystąpienia określonych
rezultatów podejmowanych decyzji
gospodarczych. Oznaczałoby to jednak, że osiąganie premii w formie zysku z działań, dla
których można oszacować obiektywne prawdopodobieństwo zdarzeń, nie jest możliwe.
Założenie to wydaje się jednak nie wytrzymywać pobieżnej nawet konfrontacji z codzienną
obserwacją życia gospodarczego w Polsce. Przedsiębiorstwa działają i rozwijają się,
produkując dobrze znane produkty z wykorzystaniem powszechnie znanych technologii.
Przykładem na poparcie tej tezy mogą być wyniki badań wśród polskich małych i średnich
przedsiębiorstw przytoczone w rozdziale 3., które pokazują stosunkowo niską innowacyjność
krajowych przedsiębiorców. Pomimo to , sukcesy polskich małych i średnich przedsiębiorstw
pozostają głównym fundamentem szybkiego rozwoju gospodarczego kraju .
Obecnie przeważa pogląd, że istotą powstawania przedsiębiorstw nie jest możliwość
otrzymania premii za „podejmowanie” ryzyka, lecz w istocie dzielenie się ryzykiem ( risk
sharing) przez uczestników gry rynkowej. Nie ma znaczenia, czy przyjmowany jest
obiektywny bądź subiektywny charakter ry zyka78. Z idei dzielenia się ryzykiem wywodzi się
między innymi uzasadnienie dla istnienia coraz bardziej zorganizowanych form prowadzenia
działalności gospodarczej, a wielkich korporacji w szczególności.
Na równie fundamentalny związek pomiędzy pojęciami „przedsiębiorstwa” oraz
ryzyka wskazuje H. Davies 79. Zwraca on uwagę, że w hipotetycznym świecie bez
niepewności i ryzyka nic nie stałoby na przeszkodzie, aby wszystkie kontrakty wymiany były
zawierane bezpośrednio pomiędzy zainteresowanymi jednostkami lub
gospodarstwami
domowymi.
Z punktu widzenia
W obliczu niepewności pojawia się zarówno konieczność organizowania wymiany za
pośrednictwem przedsiębiorstw, jak i okazja do wykorzystywania przewagi wynikającej z
ekonomicznych korzyści.
nierównowagi informacyjnej uczestników wymiany do osiągania
fundamentalne
znaczenie ryzyka wynika również ze sposobu jego zorganizowania. Najogólniej rzecz
ujmując, przedsiębiorstwo jest zazwyczaj zorganizowane w formie funkcjonaln ych części
składowych, mających postać pionów bądź
departamentów: produkcji, marketingu,
finansów i rozwojowo - badawczego. Istotą takiej formy organizacji jest niepełna informacja
posiadana przez poszczególnych pracowników przedsiębiorstwa, którzy są specjalistami
funkcjonowania samego przedsiębiorstwa
78 Por. P. Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomia t. 1 i 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, W arszawa 2000,
79 Por. H. Davies, Managerial economics for business, management and accounting , Pitman Publishing
Tom 1, s. 660.
1989, s.70.
64
jedynie w poszczególnych dziedzinach. W przypadku, kiedy pracownicy posiadaliby
doskonałą wiedzę o każdej możliwej funkcji w przedsiębiorstwie, ten podział mógłby być, co
najwyżej, uzasadniony prostą alokacją zasobów ludzkich. Każdy z nich m ógłby bowiem
pełnić, równie skutecznie, dowolną funkcję w organizacji. Idąc dalej tym tropem, oczywistym
celem istnienia funkcjonalnych departamentów, grupujących pracowników o określonych
umiejętnościach, jest redukcja ryzyka związanego z negatywnymi na stępstwami wąskiej
specjalizacji pracowników przedsiębiorstwa 80.
Liczne definicje przedsiębiorstwa, bezpośrednio nawiązujące do roli ryzyka, można
znaleźć w polskiej literaturze. Według S. Sudoła przedsiębiorstwo jest podmiotem, który
prowadzi, motywowaną chęcią uzyskania korzyści majątkowych, działalność gospodarczą,
mającą na celu zaspokojenie potrzeb innych podmiotów życia społecznego przez wytwarzanie
produktów, przy czym działalność ta prowadzona jest na samodzielne ryzyko właściciela 81.
Podobnie L. Barliński H. Gralak i F. Sitkiewicz, wymieniając podstawowe cechy
przedsiębiorstwa, podkreślają, że przedsiębiorstwo prowadzi działalność na swoje ryzyko, t o
znaczy liczy się z możliwością poniesienia strat, a nawet utratą kapitału 82.
Podsumowując należy stwierdzić, że analiza funkcjonowania przedsiębiorstwa, bez
uwzględnienia analizy ryzyka jest niezwykle utrudniona. Ryzyko jest brane pod uwagę przez
każdego przedsiębiorcę
towarzyszy
przedsiębiorstwu przez cały okres jego działalności.
rozpoczynającego działalność gospodarczą
i
2.2. Rosnące znaczenie ryzyka w przedsiębiorstwie
Obszerny katalog ryzyka, na które napotykają w swojej działalności podmioty
gospodarcze, został przedstawiony w rozdziale 1.5. Opisano tam najczęściej spotykane
rodzaje ryzyka o podstawowym znaczeniu dla każdego praktycznie przedsiębiorstwa,
niezależnie od wielkości czy branży w której działa.
Należy również zauważyć, że w okresie ostatnich dwóch dekad obserwuje się wzrost
oddziaływania wszystkich rodzajów ryzyka, w tym takich, k tóre wcześniej miały marginalne
znaczenie. Pojawiają się także zupełnie nowe rodzaje ryzyka. Są to efekty procesu
gwałtownych zmian, z których na pierwszy plan wysuwa się globalizacja gospodarki.
80 Ibidem, s.70.
81 S. Sudoł, Przedsiębiorstwo - podstawy nauki o przedsiębiorstwie , TNOiK, Toruń 1999, s. 15.
82 L. Barliński , H.Gralak, F. Sitkiewicz, Przedsiębiorstwo. Zarządzanie zasobami, tom I, AJG,
Bydgoszcz 2003, s.19.
65
Globalizacja związana jest z koniecznością alokacji kapitałó w na globalną skalę, a miejscem
tej alokacji stają się przede wszystkim rynki finansowe. W efekcie następuje gwałtowny
wzrost stopnia ich skomplikowania oraz wynikająca stąd podatność na oddziaływanie ryzyka.
Na rysunku 2.1. pokazano gwałtowne zmiany jakim podlegał rynek złota. Inwestycje
w złoto, tradycyjnie uważane za najpewniejsze, odporne na wahania koniunktury, zmiany
polityczne i niepokoje społeczne stały się równie niepewne, jak zakup akcji spółek wysokiej
technologii.
Rysunek 2.1. Wzrost znaczenia ryzyka na przykładzie rynków finansowych
(Wykres zmian średniorocznych cen złota na rynkach światowych w okresie 1900 -2002)
Źródło: www.finfacts.com.
Uczestnicy rynków finansowych, w celu kontroli rosnącego ryzy ka, wprowadzają
coraz to nowe, bardziej skomplikowane instrumenty zabezpieczania się przed jego skutkami.
Są to przede wszystkim tak zwane instrumenty pochodne. Stają się one szeroko dostępne
zarówno dla podmiotów
firm
ubezpieczeniowych), jak i niefinansowych (przedsiębiorstw produkcyjnych oraz usługowych
niezwiązanych z rynkiem finansowym) 83. Odgrywają one niewątpliwą, pozytywną rolę z
punktu widzenia kontroli ryzyka. Z drugiej strony, szerokie wprowadzenie ins trumentów
inwestycyjn ych,
funduszy
finansowych
(banków,
83 Na przykład wielkość globalnego rynku instrumentów poch odnych dostępnych dla podmiotów
niefinansowych OTC (Over the Counter) wynosząca w 1995 roku 47 bilionów USD wzrosła do roku 1998
o 80 i osiągnęła wartość 80 bilionów USD.
66
pochodnych samo stało się źródłem powstania zupełnie nowych rodzajów ryzyka o nowym
zasięgu i znaczeniu.
Inne, bardzo ważne czynniki wzrostu ryzyka to: postęp techniczny i technologiczny (w
szczególności w sferze informacyjnej), wzrost znaczenia różnego rodzaju problemów o
charakterze geopolitycznym (na przykład globalne ocieplenie, ptasia grypa, korupcja etc.)
oraz ekspansja terroryzmu.
Na rysunku 2.2. pokazano, wyniki badań akcji 3000 spółek, które otrzymały rating
Standard Poor’s (obejmujący zdolność przedsiębiorstwa do osiągania długoterminowego wzrostu) w
latach 1985-2003. Akcje o wysokiej jakości ( high quality stocks) dotyczą spółek o ratingu S P:
AAA oraz AA. Akcje o niskiej wartości ( low quality stocks) to walory spółek o ratingu S P: B-, C
oraz D (walory B+ pominięto). Widać , jak w badanej grupie powiększa się udział akcji spółek niskiej
jakości. Rosnące ryzyko w wymierny sposób wpływa na kondycję przedsiębiorstw.
35
35
53
28
63
19
Akcje niskiej jakości
67
73
16
13
Akcje wysokiej jakości
1985 1990 1995 2000 2003
1
Rysunek 2.2. Porównanie liczby akcji spółek o niskim ratingu oraz w ysokim ratingu
notowanych na giełdzie w Nowym Jorku w latach 1985 - 2003
Źródło: A. J. Slywotzky, J. Drzik, Countering the Biggest Risk of All , Harvard Business
Review, April 2005, s. 80.
Przedsiębiorstwa, które lekceważą lub w niewłaściwy sposób dostrzeg ają wzrost
znaczenia ryzyka, są narażone na znaczne straty lub nawet znikają z rynku. W przeciągu
ostatnich dwóch dekad odnotowano wiele spektakularnych katastrof przedsiębiorstw, takich
jak upadek Banku Barings, funduszu inwestycyjnego LTCM, bankructwa wi elkich korporacji
- jak Enron czy WorldCom. Są to przypadki najbardziej znane, nagłaśnianie przez media,
jednak wzrost ryzyka dotyczy nie tylko globalnych gigantów, ale i małych firm lokalnych. Na
67
przykład ryzyko walutowe staje się dla polskiego eksportera problemem o pierwszoplanowym
znaczeniu w stosunku do takich „tradycyjnych” rodzajów ryzyka jak pożar czy nawet
niewypłacalność kontrahenta, gdzie od dawna są do dyspozycji rozwinięte metody
zabezpieczania się i kontroli ryzyka. Nawet hipotetyczne zagrożen ie epidemią zwierzęcą
przeniesioną z Azji, nagłośnione przez media, niezależnie od jego prawdziwości, może
przynieść straty, a nawet zniszczyć drobnego producenta żywności na Pomorzu. Dlatego ,
między innymi analiza efektów oddziaływania czynników o charakt erze metagospodarczym
na polskie małe i średnie przedsiębiorstwa , stanowi istotny element części badawczej pracy.
Wzrost znaczenia ryzyka w funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych ma również
szanse związane ze świadomym
ten efekt, że coraz więcej organizacji dostrzega
podejmowaniem ryzyka w celu osiągania przewagi nad konkurencją.
Niewiele definicji
ryzyka szerzej podejmuje zagadnienie szans osiągnięcia
dodatkowych korzyści związanych z jego występowaniem. W powszechnym odbiorze pojęcie
ryzyka jest w dalszym ciągu kojarzone z zagrożeniem stratą 84.
Brak rozwiniętych metod kontroli ryzyka uniemożliwiał bowiem aktywną postawę
podmiotów wobec ryzyka. Nie przeczy to istnieniu organicznego związku ryzyka z
podejmowaniem innowacji, które zawsze są przejawem aktywnej postawy. Postawa
ryzykanta (por. rozdział 1.3.), manifestowana w formie wszelkich działań innowacyjnych i
optymalizacyjnych, nie musi jednak odznaczać, że kierujący przedsiębiorstwem są w pełni
świadomi ryzyka, na które się narażają. Często decydenci nie dysponują nawet odpowiednim
aparatem kontroli ryzyka.
Z aktywną postawą w dziedzinie kontroli ryzyka związany jest potencjał ryzyka, jako
czynnika wzrostu wartości przedsiębiorstwa. Organizacje aktywne wobec pojawiającego się
ryzyka mogą nie tylko łatwiej go unikać, neutralizować bądź transferować efekty jego
oddziaływania, ale
również uzyskiwać przewagę konkurencyjną przez świadome
podejmowanie ryzyka w celu zdobycia premii rynkowej. Przykładem takich działań może być
dywersyfikacja portfela przez włącze nie w jego skład aktywów o różnym poziomie ryzyka
czy podejmowanie bardzo ryzykownych projektów o odpowiednio wysokim zwrocie z
zainwestowanego kapitału.
Kolejnym aspektem
ryzyka, bardzo
istotnym w prowadzeniu działalności
gospodarczej, którego znaczenie zostało dostrzeżone stosunkowo niedawno, są regulacje.
84 Chociażby za sprawą wykorzystywania różnego rodzaju ubezpieczeń.
68
W literaturze podkreśla się aktualnie rolę regulacji jako metody kontroli ryzyka przez
rządy lub jego agendy oraz organizacje międzynarodowe 85. Wraz ze wzrostem wiedzy o
ryzyku rośnie presja społeczna na wprowadzanie regulacji jako odpowiedzi na jego
występowanie. Jest to również efektem pojawiania się nowych, nieznanych rodzajów ryzyka
o zupełnie nowym zasięgu i sile oddziaływania, szczególnie nagłaśnianych przez środki
masowego przekazu. W powszechn ym rozumieniu kontroli nad pewnymi rodzajami ryzyka
nie można powierzyć organizacjom o charakterze komercyjnym. Przykładem mogą być
wydarzenia związane z epidemią choroby „szalonych krów” oraz jej domniemany związek z
wywoływaniem nieuleczalnej, śmiertelne j choroby u ludzi. Wzrost znaczenia regulacji, jako
odpowiedź na wzrost ryzyka i stopnia jego komplikacji, dotyczy przede wszystkim takich
dziedzin jak: ochrona środowiska naturalnego, ochrona zdrowia, bezpieczeństwo i higiena
pracy86.
W ostatniej dekadzie następuje intensywny wzrost znaczenia regulacji z zakresu tak
zwanego Ładu Korporacyjnego (C orporate Governance)87. Nieprecyzyjne określenie, brak
norm postępowania organizacji w reakcji na zagrożenia lub niestosowanie się do nich
pracowników może spowodować poniesienie przez przedsiębiorstwo strat o nieograniczonym
zasięgu. Straty te mogą mieć bezpośredni wymiar finansowy (jako kary pieniężne), mogą
również dotyczyć reputacji firmy. Aktualnie, w dobie informacji, utrata zaufania klientów
może przynieść każdemu przedsiębiorstwu poważne straty, a nawet doprowadzić je do
upadku.
Wprowadzanie regulacji, których liczba oraz stopień skomplikowani szybko rośnie,
ryzyka
powoduje pojawienie się nowego, bardzo
niezgodności z normami (non-compliance risk), określonymi przez regulatora.
istotnego dla przedsiębiorstwa
ryzyka
związanego
Oddziaływanie
z niezachowaniem norm może mieć
nieograniczony wpływ na sytuację przedsiębiorstwa: bezpośredni, przez nałożenie przez
regulatora kar pieniężnych (jak w przypadku zanieczyszcz enia środowiska) oraz pośredni,
przez wymuszeniu określonych działań (na przykład zaprzestanie sprzedaży określonego
produktu).
85 Por. B. Hutter, M. Power, Risk management and business regulation, Financial Times Mastering
86 Najnowsze osiągnięcia w zakresie badań nad rolą regulacji w aspekcie ryzyka można znaleźć na
2000 Series.
stronie internetowej CARR Center for Analysis of Risk and Regulati on at The London School of Economics and
the Political Science, http://www.lse.ac.uk/collections/CARR/. Centrum wydaje również kwartalnik Risk and
Regulations.
87 P. Tamowicz podaje, że pojęcie C orporate Governance można tłumaczyć jako „nadzór
korporacyjny” lub „nadzór właścicielski”. Por. P. Tamowicz, Co to jest Corporate Governance ?, Polskie Forum
Corporate Governance, http://www.pfcg.org.pl.
69
Jeszcze większe znaczenie może mieć podanie do publicznej wiadomości określonych
zachowań niezgodnych z normami. Konsumenci mo gą w bezwzględny, nawet nieadekwatny
do rzeczywistych skutków niezachowania norm, sposób „ukarać” przedsiębiorstwo przez
ograniczenie lub nawet zaprzestanie nabywania jego produktów.
Nową cechą regulacji jest uzyskiwanie przez nie międzynarodowego, a nawe t
globalnego charakteru. Przykładem mogą być regulacje Komitetu Bazylejskiego czy też
regulacje funkcjonujące w ramach Unii Europejskiej. Najnowsze przykłady regulacji o
charakterze globalnym,
tak zwany „Protokół z Kioto” dotyczący norm emisji
zanieczyszczeń. Bardzo ciekawym przykładem regulacji o charakterze lokalnym, które stają
się punktem odniesienia dla podobnych rozwiązań w innych obszarach, jest Sarbanes -Oxley
Act określający zasady raportowania sytuacji finansowej przedsiębiorstw w Stanach
Zjednoczonych88.
to
Wraz z zwiększeniem znaczenia i zasięgu samych regulacji zwiększa się również,
niestety, zasięg i znaczenie ryzyka niezgodności.
Podsumowując rozważania dotyczące rosnącej roli ryzyka należy podkreślić, że
przedsiębiorstwa nie pozostają bierne i starają się znaleźć nowe, skuteczne metody kontroli
ryzyka. Co jest również bardzo istotne, coraz powszechniejsze jest dążenie do standaryzacji
oraz internacjonalizacji metod jego badania i kontroli.
Osiągnięcia w zakresie poznawania natury ryzyka i jeg o kontroli stają się powszechnie
znane wśród organizacji wszelkiego typu, nie tylko o komercyjnym charakterze, i mają
globalny zasięg oddziaływania. Wiedza o ryzyku staje się osiągalna również dzięki
organizacjom o komercyjnym charakterze, które rozwinęły własne metody badania i kontroli
ryzyka, i w znacznym stopniu udostępniają je publicznie 89. Bez wątpienia bardzo ważnym
medium rozprzestrzeniania się interaktywnej wiedzy o ryzyku jest Internet.
Standaryzacja metod badania i kontroli ryzyka umożliwia równi eż łatwiejszą i
powszechnie zrozumiałą wymianę informacji w tym zakresie. Można postawić tezę, że
upowszechnianie wiedzy na temat ryzyka jest przez uczestników rynku traktowane jako
działanie na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa całego systemu. Korzyści z t ego odnoszą
wszyscy uczestnicy. Taka postawa znajduje również
teoretyczne uzasadnienie we
wspomnianym wcześniej spojrzeniu na przedsiębiorstwo jako organizację tworzoną w celu
88 Ustawa Sarbanes-Oxley zawiera, miedzy innymi, szeroko dyskutowany paragraf 404 (tak zwany
SOX 404), dotyczący nadzoru nad kontrolą wewnętrzną sprawowaną przez zarząd przedsiębiorstwa.
Wprowadzanie SOX jest bezpośrednim następstwem skandali finansowych w wielkich korporacjach
amerykańskich. Por. Sarbanes- Oxley Act of 2002.
89 Przykładem jest metoda kwantyfikac ji ryzyka rynkowego z użyciem koncepcji Wartości Narażonej
na Ryzyko (VaR), którą jako pierwszy wdrożył bank inwestycyjny JP Morgan.
70
„dzielenia się ryzykiem”.
Internacjonalizacja regulacji, jako metody kontrol i ryzyka, nie byłaby możliwa bez
uzgodnienia powszechnie zrozumiałych metod badania, a przede wszystkim kwantyfikacji
ryzyka. Wprowadzanie procedur pomiaru ryzyka i określenie jego, akceptowanych przez
regulatora, wielkości jest coraz częściej efektem „por ównania się” (benchmarking) do norm
ryzyka wprowadzonych wcześniej przez określone kraje czy organizacje międzynarodowe.
Międzynarodowe normy jakości, jak na przykład ISO 90 są w swej istocie regulacjami w
bezpośredni sposób zabezpieczającymi przed wpływem r óżnego rodzaju ryzyka. Bez
uzyskania certyfikatów zgodności z normami jakości w zakresie produkcji spożywczej
HACCP niemożliwy jest eksport żywności na najbardziej pożądane rynki.
2.3. Tradycyjne i zintegrowane spojrzenie na ryzyko w przedsiębiorstwie
Spojrzenie na rolę ryzyka w przedsiębiorstwie ulega, począwszy od początku lat
90. ubiegłego stulecia, gwałtownej ewolucji na rzecz szczegółowego badania ryzyka jako
problemu o fundamentalnym znaczeniu dla powstania, funkcjonowania i przetrwania
przedsiębiorstwa.
Najogólniej mówiąc, punktem wyjścia dla tradycyjnego sposobu analizy ryzyka w
przedsiębiorstwie jest podział na podmioty o charakterze finansowym i niefinansowym.
Pierwsze z nich to banki, instytucje ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne, gi ełdy itd..
Największe znaczenie, tradycyjnie dla tego rodzaju organizacji, ma grupa różnego rodzaju
ryzyka finansowego. W przedsiębiorstwach o charakterze niefinansowym „punkt ciężkości”
ryzyka znajduje się w obszarze działalności operacyjnej. Biorąc jedn ak pod uwagę
nowoczesne, zintegrowane spojrzenie na ryzyko w przedsiębiorstwie oraz rozszerzanie się
obszarów oddziaływania tradycyjnych i nowych rodzajów ryzyka, wydaje się, że podział ten
traci stopniowo sens. Na przykład ryzyko walutowe może mieć równie istotne znaczenie
zarówno dla
i
jego zakres, częstość występowania czy
niefinansowym, przy czym niewątpliwie
bezwzględny wymiar
instytucji
finansowych.
funkcjonowania przedsiębiorstw o charakterze
finansowym,
jak
liczbowy
jest zazwyczaj
istotniejszy w przypadku
90 Niezwykła waga oddziaływania ryzyka na przedsiębiorstwo została również dostrzeżona przez
International Organization for Standarization (ISO), która jest w trakcie przygotowania now ej normy ISO 31 000
poświęconej w całości zarządzaniu ryzykiem. Por. Committee Draft of ISO 31 000, Guidelines on principles and
implementation of risk management , International Organization for Standarization, 15.06.2007 .
71
Z drugiej strony, jednym z największych wyzwań dla sektora finansowego w ostatnim
okresie stają się efekty oddziaływania ryzyka o typowo operacyjnym charakterze, jak
problemy z bezpieczeństwem danych czy przypadki defraudacji i korupcji. Z tego pow odu w
dalszych rozważaniach na temat typologii ryzyka przedstawione zostaną jednolite zasady
klasyfikacji ryzyka dla przedsiębiorstw finansowych i niefinansowych.
Należy zauważyć, że w literaturze problemu panuje zgodność co do tego, że ryzyko
przedsiębiorstwa, ze względu na jego wielowymiarowy charakter, można rozpatrywać na
różnych poziomach. Zazwyczaj wskazuje się na trzy poziomy analizy ryzyka związane z
poziomami funkcjonowania gospodarki 91:
1) Poziom Mikro: związany z czynnikami wewnątrz przedsiębiorst wa.
2) Poziom Mezo: związany z czynnikami oddziaływującymi wewnątrz sektora lub
sektorów, w których funkcjonuje przedsiębiorstwo.
3) Poziom Makro: związany z sytuacją makroekonomiczną kraju, w którym działa
przedsiębiorstwo; podstawowe czynniki oddziaływujące na tym poziomie to między
innymi: stopa wzrostu PKB, poziom inflacji, stopa bezrobocia.
Coraz częściej wymienia się również dodatkowy, najwyższy Meta poziom, związany z
globalizacja i integracją.
J. Teczke92, analizując ryzyko w przedsiębiorstwie, ł ączy podstawowe obszary
funkcjonalne typowego przedsiębiorstwa z hierarchią jego celów funkcjonowania, wynikającą
z horyzontu czasowego podejmowanych decyzji.
91 Por. E. Ostrowska, Ryzyko inwestycyjne: identyfikacja i metody oceny, op.cit., s. 29.
92 J. Teczke, Zarządzanie przedsięwzięciami zwiększonego ryzyka , PAN w Krakowie, Kraków 1996,
s.20 [w:] M. Krupa, Ryzyko i niepewność w zarządzaniu firmą , Antykwa, Kraków-Kluczbork 2002.
72
RY ZY K O W ASPEK CIE R ZECZO W Y M
M
Y
N
Z
C
I
H
C
R
R
A
R
E
I
H
STRATEGICZNE
BADA N IA I RO ZW ÓJ
LO G ISTYKA
TAKTYCZNE
FINA NSE I CONTRO LLIN G
OPERACYJNE
PRODUKCJA
M ARKETING
ADM IN ISTRACJA
E
I
C
K
E
P
S
A
W
O
K
Y
Z
Y
R
Rysunek 2.3. Powiązanie hierarchicznego i funkcjonalnego obszaru oddziaływania
ryzyka w przedsiębiorstwie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie J.Teczke, Zarządzanie przedsięwzięciami
zwiększonego ryzyka, PAN w Krakowie , Kraków 1996, s. 20 [w:] M. Krupa, Ryzyko i
niepewność w zarządzaniu firmą, Antykwa, Kraków-Kluczbork 2002.
-
Moody’sKMV, organizacja oferująca komercyjne usługi w zakresie analizy ryzyka,
wskazuje trzy podstawowe poziomy oddziaływania czynników ryzyka na przedsiębiorstwo 93:
Poziom I: jest kompozycją czynników ryzyka systematycznego i specyficznego
przedsiębiorstwa, związane z je go pozycją w gospodarce narodowej i sektorze
gospodarki,
Poziom II: jest kompozycją czynników ryzyka kraju i ryzyka gałęzi gospodarki,
Poziom III: określają czynniki globalne, regionalne i sektorowe.
-
-
93 Moody’sKMV jest przykładem organizacji o charakterze komercyjnym prowadzącym badania nad
ryzykiem przynoszącym istotny wkład do rozwoju wiedzy o ryzyku.
73
RYZYKO
PRZEDSIĘBIORSTWA
Poziom I
Kompozycja czynników ryzyka
systematycznego i specyficznego
Ryzyko
systematyczne
Ryzyko
specyficzne
przedsiębiorstwa
Poziom II
Czynniki ryzyka gałęzi
gospodarki i ryzyka kraju
Ryzyko gałęzi
Ryzyko kraju
Poziom III
Czynniki ryzyka globalne,
regionalne i sektorowe
Ryzyko specyficzne
gałęzi
Ryzyko specyficzne
kraju
Globalne ryzyko
ekonomiczne
Ryzyko
regionalne
Ryzyko
sektora
Rysunek 2.4. Poziomy oddziaływania ryzyka w przedsiębiorstwie
Źródło: Moody’sKMV. www.moodyskmv.com
Punktem wyjścia dla budowy modelu ryzyka przedsiębiorstwa, proponowanym przez
Moody sKMV, jest podstawowy podział ryzyka na ryzyko systematyczne i specyficz ne.
Kwantyfikację ryzyka na wszystkich poziomach ryzyka systematycznego, które z założenia
nie może być zredukowane metodą dywersyfikacji, przeprowadza się z użyciem przyjętych
modeli matematycznych - w tym przypadku modelu Mertona 94.
Propozycja Moody’sKMV jest próbą nowego spojrzenia na tradycyjny sposób
analizy w przedsiębiorstwie, która jednak ma służyć specyficznemu celowi (jest nim w tym
przypadku analiza kredytowa przedsiębiorstwa).
Aktualnie na pierwszy plan w badaniach nad rolą ryzyka w przedsi ębiorstwie
wysuwa się zintegrowane, holistyczne spojrzenie na analizę problemu – Enterprise Risk
Management (ERM).
94 Model oceny ryzyka kredytowego KMV jest rozwinięciem modelu Mertona, który zakłada, że
prawdopodobieństwo niewypłacalności dłużnika jest funkcją struktury posiadanych przez niego kapitałów,
zmienności stopy zwrotu z aktywów oraz bieżącej wartości aktywów. Por. www.moodyskmv.com oraz
M. Crouchy, D. Galai, D. Mark, Risk management, McGraw-Hill 2001, s. 368.
74
ERM, zintegrowane podejście do ryzyka proponuje uniwersalne, powszechnie
zrozumiałe narzędzia i metody identyfikacji, pomiaru i kontrol i95.
Tradycyjny punkt widzenia ryzyka przedsiębiorstwa ma „segmentacyjny” charakter i
bada każdy rodzaj ryzyka oddzielnie. Poszczególne obszary funkcjonowania przedsiębiorstwa
postrzegane są jako całkowicie odrębne, niezależne „silosy”. Dla każdego z „si losów”
określa się, odpowiadający mu funkcjonalnie, jeden rodzaj ryzyka - na przykład ryzyko
finansowe odnosi się do czysto finansowych aspektów działania, prawne do prawnych,
operacyjne do statutowej działalności przedsiębiorstwa. Ewentualnie rozwija s ię wybrane
ryzyko w podgrupy. Zaletą tej metody była stosunkowo łatwa identyfikacja poszczególnych
obszarów
jego kwantyfikacja oraz, co najważniejsze z punktu widzenia
funkcjonowania przedsiębiorstwa - kontrola ryzyka. „Silosowe” podejście jest historycznie
najstarsze, a jego narzędzie badawcze najbardziej rozwinięte. Ma ono jednak podstawowe
ograniczenie wynikające z braku opisu interakcji pomiędzy poszczególnymi obszarami
ryzyka w tak skomplikowanym organizmie, jakim jest przedsiębiorstwo. N ie odpowiada ono
również na wyzwania związane ze wzrostem stopnia skomplikowania istniejących i nowych
rodzajów ryzyka. Poza tym tradycyjne podejście do analizy ryzyka nie daje możliwości
określenia całkowitego, wypadkowego ryzyka przedsiębiorstwa.
ryzyka,
Zintegrowane, nazywane też „portfelowym”, spojrzenie na rolę ryzyka integruje
cząstkowe wyniki analizy zagrożeń w celu uzyskania całościowego obrazu ryzyka
przedsiębiorstwa.
Rysunek 2.5. przedstawia ideę zintegrowanego ryzyka przedsiębiorstwa. Oczywiście,
podział na poszczególne rodzaje ryzyka i zaliczenie do nich poszczególnych podgrup - jak
wspomniano przy omówieniu problemu klasyfikacji - może być dokonywany według różnych
kryteriów.
95 Por. L. K. Meulbroek, Integrated Risk Management for the firm: A Senior Manager’s Guide , Harvard
Business School’s Division of Research Working Papers 2001 -2002 oraz Overview on Enterprise Risk
Management, Casualty Actuarial Society, Enterprise Risk Management Committee, May 2003, s. 4 -6 .
75
Pobierz darmowy fragment (pdf)