Darmowy fragment publikacji:
Szymon Marcińczak – Zakład Urbanizacji Przestrzeni, Wydział Nauk Geograficznych
Uniwersytet Łódzki, 90-232 Łódź, ul. Kopcińskiego 31
RECENZENT
Wiesław Maik
REDAKCJA TECHNICZNA, SKŁAD I ŁAMANIE
Agnieszka Ogrodowczyk
PROJEKT OKŁADKI
Agnieszka Ogrodowczyk
Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ
© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.06258.13.0.H
ISBN (wersja drukowana) 978-83-7525-946-9
ISBN (ebook) 978-83-7969-254-5
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62
Podziękowania
Książka ta nigdy by nie powstała, gdyby nie pomoc udzielona mi przez przy-
jaciół, z którymi miałem przyjemność i zaszczyt współpracować podczas badań
nad przemianami społeczno-przestrzennymi miast postsocjalistycznych. W tym
miejscu chciałbym serdecznie podziękować dr Liviu Chelcea (Uniwersytet
w Bukareszcie), prof. Tiitowi Tammaru (Uniwersytet w Tartu) oraz dr Marcinowi
Stępniakowi (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska
Akademia Nauk), którzy udostępnili mi dane statystyczne wykorzystane w ni-
niejszej pracy. Podziękowania należą się także prof. Michaelowi Gentile (Uni-
wersytet w Umeå), za współpracę w badaniach nad segregacją w miastach
Europy Środkowo-Wschodniej przed i po upadku socjalizmu, ale także za to, że
towarzyszył mi w eksplorowaniu „dobrych” i „złych” dzielnic miast postsocja-
listycznych. Wspólne dyskusje „w terenie”, polegające na konfrontacji obecnego
stanu wiedzy o segregacji społecznej z rzeczywistym obrazem podziałów
społeczno-przestrzennych miast Południa, Centrum i Północy byłego Bloku
Wschodniego, pozwoliły mi lepiej zrozumieć naturę nierówności społecznych
i przestrzennych miast tej części Europy. Na zakończenie chciałbym podziękować
mojej żonie, dr Agnieszce Ogrodowczyk (Uniwersytet Łódzki), za wsparcie i to-
lerowanie moich licznych wyjazdów w trakcie pracy nad książką.
Rozdział 1
Wprowadzenie
Trzy ostatnie dekady przyniosły zasadnicze zmiany w poglądach dotyczących
roli i zakresu ingerencji państwa w redystrybucję dochodów, rozmiar świadczeń
społecznych, a także w stymulację i kontrolę nad gospodarką. Zmiany te, obec-
nie o charakterze globalnym, swój początek miały w Stanach Zjednoczonych
i Wielkiej Brytanii. Reformy gospodarcze zainicjowane i przeprowadzone przez
Ronalda Reagana (Reaganomics) i Margaret Thatcher (Thatcherism) wyznaczy-
ły nowy rozdział w rozwoju globalnego kapitalizmu. Cechami szczególnymi
tych procesów w skali krajowej były znaczne ograniczenia wydatków publicz-
nych w ramach państwa opiekuńczego, zmniejszenie podatków i deregulacja
gospodarki. Odbyło się to przy akompaniamencie zmian w skali globalnej, któ-
re w głównej mierze polegały na wprowadzeniu ułatwień w międzynarodowym
przepływie kapitału oraz otwarciu krajów rozwijających się na inwestycje za-
graniczne. O ile efekty tych działań dotknęły w zasadzie każdej sfery życia spo-
łeczno-gospodarczego, w naukach społecznych przypuszczalnie najszerzej ko-
mentowanym tematem był, i nadal jest, gwałtowny wzrost nierówności spo-
łecznych i ekonomicznych w różnych skalach przestrzennych. Na poziomie mię-
dzynarodowym przejawia się on we wzroście zamożności państw bogatych
i jeszcze większym ubożeniu państw biednych. Jednakże narastające roz-
warstwienie1 dotknęło także społeczeństwa wewnątrz granic państwowych
(Sachs 2012, Stiglitz 2013).
Szczególną rolę, zarówno, jako kreator, jak i tworzywo, w procesie kształto-
wania nowego modelu gospodarki i społeczeństwa, pełnią wielkie miasta i re-
giony miejskie (Florida 2004). Dotyczy to przede wszystkim miast globalnych
(Nowego Jorku, Londynu i Tokio), które stały się centrami kontroli i zarządza-
nia międzynarodowym przepływem kapitału. Znajdując się w awangardzie prze-
mian, ośrodki tego typu znakomicie oddają charakter nowych zróżnicowań spo-
łecznych – w szczególności polaryzacji społecznej wywołanej na skutek gwał-
townego wzrostu nierówności w dochodach ludności (Sassen 1991). Stopniowa
dualizacja dochodów mieszkańców prowadzi z kolei nieuchronnie do wzrostu
segregacji społecznej i etnicznej (Mollenkopf i Castells 1992). Nowo powstałe
1 Podczas gdy w roku 1970 w Stanach Zjednoczonych stu najlepiej uposażonych
dyrektorów zarabiało średnio 40 razy więcej niż przeciętny pracownik, w roku 2000
stosunek ten wzrósł do 1000 (Sachs 2012, 20-21).
8 | Szymon Marcińczak
przeobrażenia struktur społecznych oraz ich materialny zapis w przestrzeni mia-
sta wskazują zatem na silny związek pomiędzy skalą nierówności społecznych
a poziomem segregacji społecznej (van Kempen 2007).
W dobie swobodnego przepływu ludności i kapitału los wielkich miast (a za-
tem także charakter i forma ich przemian społeczno-ekonomicznych i przest-
rzennych) równie silnie kształtowany jest przez unifikujący wpływ globalizacji,
jak i przez szereg czynników lokalnych – począwszy od klimatu, a skończywszy
na historycznie ukształtowanym profilu gospodarczym (Glaeser 2011).
Ponad dwadzieścia lat temu upadła żelazna kurtyna oddzielająca w Europie
dawne kraje socjalistyczne od społecznych i ekonomicznych wpływów gospo-
darki kapitalistycznej. Tym samym te upadające i odcięte od reszty kapitalistycz-
nego świata ostoje ‘totalitarnego’ państwa opiekuńczego (Sennett 2010) na dob-
re otworzyły się na nowe idee dotyczące roli sektora publicznego w kształto-
waniu procesów społeczno-gospodarczych, jak również na napływ kapitału za-
granicznego. W tym miejscu zaznaczyć należy, że natychmiastowe poddanie się
‘terapii szokowej’ – procesowi polegającemu na przyjęciu zasad demokracji par-
lamentarnej i wolnego rynku poprzez gwałtowną liberalizację i deregulację gos-
podarki oraz drastyczne ograniczenie osłon socjalnych – stanowiło niejednokrot-
nie kluczowy warunek otrzymania pomocy od międzynarodowych instytucji fi-
nansowych (Berend 2007).
Skala i tempo przemian nie były jednak wszędzie takie same. Przebieg i cha-
rakter procesu transformacji ustrojowej w dużej mierze odzwierciedla krajowe,
regionalne i lokalne różnice, wynikające ze specyfiki długotrwale formowanego
kontekstu społecznego, gospodarczego i przestrzennego (Pickles i Smith 1998,
Carter i Maik 1999). Innymi słowy, wymiar i forma postsocjalistycznych prze-
obrażeń w krajach Europy Środkowej i Wschodniej zależne są nie tylko od skali
działań rozpoczętych po 1989/1990 roku (w tym przede wszystkim od tempa
liberalizacji gospodarki), ale też od dziedzictwa okresów presocjalistycznego
i socjalistycznego.
Pomimo wszechobecnej dominacji państwa we wszystkich sferach życia co-
dziennego oraz praktycznie całkowitej likwidacji sektora prywatnego, socjalis-
tyczne kraje Europy Środkowej i Wschodniej wykazywały pewne różnice w na-
turze i funkcjonowaniu systemu społeczno-gospodarczego. Różnice te uległy
dalszemu pogłębieniu w latach 1980., gdy w regionie występowały jakże od-
mienne oblicza socjalizmu, sytuujące się pomiędzy stalinowskimi reżimami
Nicolae Ceauşescu w Rumuni, czy Envera Hodży w Albanii, a gulaszowym
socjalizmem na Węgrzech, gdzie gospodarka przestała być centralnie sterowana
już w 1986 roku. Na zróżnicowania te nałożyły się dramatyczne zmiany, zaini-
cjowane we wczesnych latach 1990. Odrębne trajektorie rozwoju przed, ale
Wprowadzenie | 9
przede wszystkim po 1989 roku, dały podstawę dla nowego podziału krajów
położonych na wschód od byłej żelaznej kurtyny, które w okresie socjalistycz-
nym określano ogólnie, jako „Europa Wschodnia” (French i Hamilton 1979).
Według Hamiltona i innych (2005, s. 7-11) obszar postsocjalistycznej Europy
podzielić można na cztery regiony:
1) Europę Środkową (Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry);
2) kraje Bałtyckie (Estonia, Litwa i Łotwa);
3) Europę Południowo-Wschodnią (republiki byłej Jugosławii oprócz Słowe-
nii, Albania, Bułgaria i Rumunia);
4) Europę Wschodnią: (europejska część Rosji, Białoruś, Mołdawia i Ukra-
ina).
Pomimo generalnego charakteru, klasyfikacja ta jest spójna przestrzennie
i dobrze oddaje tempo przemian po upadku socjalizmu. W skrócie, w pierwszej
dekadzie po 1990 roku, najwyższy stopień zaawansowania transformacji ustrojo-
wej cechował kraje grupy pierwszej (Europa Środkowa) i zasadniczo malał wraz
z kolejnością wyróżnionych grup, aż do praktycznie zupełnego braku jakich-
kolwiek zmian w niektórych krajach Europy Wschodniej (Deacon 2000).
Bez względu na położenie w ramach byłego bloku wschodniego, okres zmian
systemowych przyniósł nagły wzrost nierówności społeczno-ekonomicznych
w skali regionalnej i lokalnej. Podział na „zwycięzców” i „przegranych” w pro-
cesie transformacji ustrojowej odnosi się nie tylko do określonych grup spo-
łecznych, których znaczenie wzrosło lub zmalało po 1990 roku, ale także do
poszczególnych regionów w ramach państw postsocjalistycznych, których tem-
po rozwoju przyspieszyło lub zwolniło (Bhalla i Lapeyre 2004, Węcławowicz
2004). Chociaż różnice w poziomie rozwoju regionalnego były czytelne w kra-
jach socjalistycznych (Fuchs i Demko 1978), upadek socjalizmu tylko je uwy-
puklił (Dunford i Smith 2000).
Od wczesnych lat 1990. najszybsze zmiany społeczne i gospodarcze cecho-
wały wielkie miasta dawnej Europy Wschodniej. Wśród tej grupy miast w awan-
gardzie procesu transformacji ustrojowej bezsprzecznie znajdowały się stolice
europejskich krajów postsocjalistycznych (Stenning 2004). Zaznaczyć jednak
należy, że i w tym zbiorze miast poziom zaawansowania ewolucji struktur spo-
łeczno-ekonomicznych i przestrzennych nie jest jednakowy. Za liderów uważa-
ne są zazwyczaj Budapeszt, Praga i Warszawa (Węcławowicz 1998, Tasan-Kok
2007). Nieco później na ścieżkę szybkiego rozwoju weszły Ryga, Wilno i Tallin
(Tosics 2005). W Europie Południowo-Wschodniej głębsze zmiany systemowe
nastąpiły dopiero w drugiej połowie lat 1990., lokując tamtejsze miasta w głów-
nym nurcie transformacji ustrojowej z prawie dziesięcioletnim opóźnieniem
(Tsenkova 2007).
10 | Szymon Marcińczak
Mimo czytelnej segmentacji na rynku pracy, która pociągała za sobą zróż-
nicowany dostęp do ograniczonych przywilejów i dóbr materialnych (Szelényi
1978), w byłych krajach socjalistycznych poziom nierówności w dochodach lud-
ności był niższy niż w innych systemach politycznych i gospodarczych na
podobnym poziomie rozwoju przemysłowego (Heyns 2005). Bardzo niskie roz-
warstwienie w dochodach społeczeństwa socjalistyczne zawdzięczały ścisłej
kontroli wynagrodzeń w zasadzie we wszystkich działach gospodarki oraz eks-
tensywnemu, całkowicie kontrolowanemu przez państwo i bazującemu na
miejscu pracy systemowi świadczeń społecznych (Cerami 2010), w tym również
mieszkań (Domański 1997, Gentile i Sjöberg 2010).
Pierwsza dekada transformacji ustrojowej zakończyła się w zupełnie innych
realiach społeczno-ekonomicznych, gdyż rozwój wolnego rynku wymusił uwol-
nienie cen i wynagrodzeń. Pomimo początkowego zachowania status quo
w pierwszych latach po upadku socjalizmu, głównie w celu zapobieżenia rozru-
chom społecznym, w drugiej połowie lat 1990. zakres świadczeń społecznych
skurczył się gwałtownie (Rashid i inni 2005). Nieskrępowany rozwój wolnego
rynku, szybka globalizacja społeczeństw i gospodarek oraz nieuchronny upadek
rozdętego państwa opiekuńczego uwypukliły społeczną cenę zmiany systemu.
Następstwem szybkiego rozwoju gospodarczego było pojawienie się długo-
trwałego bezrobocia, często o charakterze strukturalnym, zmniejszanie się party-
cypacji na rynku pracy, a także wzrost tymczasowości zatrudnienia oraz wyco-
fywanie się państwa z roli gwaranta wielu zabezpieczeń społecznych (Hörschel-
mann 2004, Smith i inni 2008, Stenning i inni 2010). Na zmiany te nałożyła się
gwałtowna tertiaryzacja (serwicyzacja) gospodarki, co w połączeniu z innymi
aspektami zmian doprowadziło najpierw do nowej segmentacji na rynku pracy,
a w rezultacie do raptownego wzrostu nierówności społecznych mierzonych
uzyskiwanym dochodem (Bandelj i Mahutga 2010) oraz nowej stratyfikacji spo-
łeczno-zawodowej (Rashid i inni 2005). W Polsce (Domański 2004, Węcławo-
wicz 2004) i w innych krajach regionu (Cerami 2010) główne przetasowania
w hierarchii społecznej dopełniły się do roku 2000. Wyłoniła się z nich niezbyt
liczna elita oraz znacznie większa grupa kategorii społeczno-zawodowych, które
musiały pogodzić się z utratą przywilejów i zmniejszeniem realnych dochodów.
Tempo i skala zmian społecznych, wywołanych radykalnym wzrostem nie-
równości w dochodach mieszkańców państw postsocjalistycznych, wskazują na
silny związek nie tylko z zakresem zaaplikowanej „terapii szokowej”, ale też
z dynamiką wzrostu gospodarczego w skali regionalnej (Carter i Maik 1999).
W wielkich miastach, a przede wszystkim w metropoliach, poziom rozwarst-
wienia społecznego był najwyższy i rósł najszybciej (Brzeziński i Kostro 2010,
Marek 2011). Zakładając, że metropolie są specyficznym miejscem, w którym
Wprowadzenie | 11
dochodzi do „spotkania” pomiędzy jednostkami a instytucjami społecznymi
(Maik 2003), przyjąć można, że w miastach, w których procesy globalizacji
i neoliberalnych zmian w funkcjonowaniu społeczeństwa i gospodarki sięgnęły
najgłębiej, przemiany struktury społecznej trwały najkrócej.
Biorąc pod uwagę rozmach zmian i towarzyszący im szereg negatywnych
efektów w sferze społecznej i gospodarczej, już w połowie lat 1990. zaczęto
w literaturze przedmiotu stosować do opisu wyłaniających się wzorów i kon-
sekwencji nowych nierówności następujące terminy: „wykluczenie społeczne”,
„gettoizacja” czy „polaryzacja społeczna” (Węcławowicz 1998, Kovács 1998,
Sýkora 1999). Pomimo wzrastającego zainteresowania tematem, zaskakującym,
ale niestety prawdziwym wydaje się być stwierdzenie, że wielkie europejskie
miasta postsocjalistyczne, a zwłaszcza dotyczące ich problemy przestrzennej
manifestacji nowych podziałów na tle społeczno-ekonomicznym, wciąż znajdują
się poza głównym nurtem systematycznych badań empirycznych (Stanilov
2007). Równolegle głoszony jest pogląd, że z uwagi na szczególną rolę w pro-
cesie transformacji ustrojowej, wielkie miasta postsocjalistyczne stanowią zna-
komite „laboratorium” do studiowania związków pomiędzy nowo powstającym
porządkiem społecznym a wytwarzaną przezeń przestrzenią (Stenning 2004).
Pomimo upływu ponad 20 lat od upadku poprzedniego systemu wciąż braku-
je prac, które prezentowałyby systematyczne ujęcie zjawiska segregacji społecz-
nej w mieście postsocjalistycznym. Innymi słowy, o ile w literaturze dostępne są
liczne prace o miastach Europy Północnej, Południowej i Zachodniej (Wessel
2000, Malheiros 2002, Musterd 2005, Andersson 2006, Arapoglou i Sayas 2009,
Musterd i Van Kempen 2009, Van Kempen i Murie 2009), obszar dawnych
państw socjalistycznych nadal w znacznej mierze pozostaje białą plamą na ma-
pie segregacji społecznej na starym kontynencie (Musterd 2005, Sýkora 2009,
Marcińczak 2012). Oprócz odpowiedzi na pytania dotyczące skali i natury zja-
wiska segregacji w mieście postsocjalistycznym, prace na ten temat pozwoliłyby
także na nawiązanie do badań nad wpływem neoliberalnych zmian w globalnym
kapitalizmie na materialny zapis rosnących nierówności w przestrzeniach miast
po obu stronach Atlantyku. Co ważniejsze, wyniki pochodzące z miast reprezen-
tujących państwa o odmiennym stopniu zaawansowania i specyfice transfor-
macji minionego ustroju, umożliwiłyby lepsze zrozumienie związków pomiędzy
tempem i charakterem przemian systemowych a rozmiarem nierówności spo-
łecznych i poziomem segregacji.
W pracy postawiono hipotezę badawczą, że wyższy poziom nierówności spo-
łecznych, szybsza globalizacja gospodarki i społeczeństwa oraz większe za-
awansowanie i charakter zmian społecznych, politycznych i gospodarczych po
upadku socjalizmu oznaczać także będą wyższy poziom segregacji społecznej.
12 | Szymon Marcińczak
Podstawowym celem rozprawy jest zatem analiza skali i wzorów przestrzennych
segregacji społecznej w mieście postsocjalistycznym. Według Słownika współ-
czesnego języka polskiego (1996), termin „segregacja” posiada dwa znaczenia:
1) potoczne, które oznacza podział na jednorodne grupy, kategorie według ok-
reślonych kryteriów, klasyfikacje, segregowania lub porządkowanie; 2) nauko-
we, socjologiczne oznaczające izolowanie jednych grup ludzkich od drugich
w ramach jednego społeczeństwa na podstawie wcześniej ustalonych kryteriów
(np. etnicznych, rasowych), często wynikające z irracjonalnych przesłanek (np.
segregacja rasowa, religijna itp.). W literaturze przedmiotu termin „segregacja
społeczna” w sposób ogólny definiowany bywa jako nierównomierność w roz-
mieszczeniu przestrzennym grup ludności o różnym statusie społeczno-mate-
rialnym (Musterd 2005). Biorąc pod uwagę, że wzrost nierówności społecznych
po 1990 roku jest niepodważalnym faktem2, precyzyjne ustalenie rozmiaru
segregacji i lokalnych form koncentracji społeczno-przestrzennej pozwoli na
dokładniejsze poznanie relacji pomiędzy nowymi podziałami społecznymi i ich
manifestacją w przestrzeni. Ponadto, zastosowany w pracy zestaw narzędzi ba-
dawczych pozwala na bezpośrednie nawiązanie dialogu ze studiami prowa-
dzonymi w innych częściach Europy, a stąd też na ustalenie odpowiedzi na
pytanie dotyczące stopnia „polaryzacji” społecznej i przestrzennej w wielkim
mieście dawnego bloku wschodniego.
Wyniki empiryczne ilustrują poziom i wzory przestrzenne segregacji społecz-
nej w trzech stolicach krajów postsocjalistycznych: Bukareszcie, Tallinie i War-
szawie. O ile dobór miast nie wyczerpuje całej palety barw i odcieni trans-
formacji ustrojowej w byłych państwach socjalistycznych, miasta te reprezentują
najważniejsze ośrodki trzech głównych subregionów dawnej Europy Wschod-
niej, w których proces zmiany systemu politycznego, społecznego i gospodar-
czego rozpoczął się w odmiennych warunkach oraz przebiegał w różnym tem-
pie. Cechą wspólną tych krajów jest natomiast symboliczny fakt zakończenia
transformacji ustrojowej, którego zwieńczeniem było wstąpienie do Unii Euro-
pejskiej w pierwszej dekadzie XXI wieku. Analiza zjawiska segregacji społecz-
2 Dostępne dane wskazują na wyraźny wzrost nierówności społecznych, mierzonych nie-
równomiernością w rozkładzie dochodów. Standardowa miara nierówności społecznych
(indeks Giniego) wskazywała na szybki wzrost we wszystkich byłych krajach socja-
listycznych. Jednak tempo wzrostu i skala nierówności nie wszędzie były takie same.
W okresie od 1989 do 2002 roku, w Polsce miara ta wzrosła od 26 do 35, w Rumunii od
23 do 32, w Estonii od 23 do 37, a w Czechach od 18 do 26 (Index Mundi 2013). Dla
przykładu, na początku XXI wieku, poziom nierówności społecznych w Stanach Zjed-
noczonych wynosił 45, w Wielkiej Brytanii 34, a w Szwecji, kraju znanym z silnego
państwa opiekuńczego, jedynie 23 (ibid.).
Wprowadzenie | 13
nej w miastach, które cechują odmienne profile rozwoju społeczno-gospodar-
czego przed, w trakcie i po okresie socjalistycznym, pozwoli na poszerzenie zak-
resu wiedzy o wpływie transformacji ustrojowej na poziom i geografię segre-
gacji społecznej po socjalizmie.
Podstawowy materiał badawczy stanowią wyniki spisów powszechnych,
przeprowadzonych w 2000 roku w Estonii oraz w 2002 roku w Polsce i Rumu-
nii. Zakres czasowy wykorzystanych danych statystycznych, obejmujący począ-
tek lat 2000., związany jest z faktem, iż zasadniczy etap przejścia od socjalizmu
do gospodarki rynkowej funkcjonującej w warunkach demokracji parlamen-
tarnej dopełnił się w pierwszej dekadzie transformacji (Smith i Timar 2010,
Stenning 2004). W okresie 10 lat od upadku socjalizmu uformował się zatem
nie tylko nowy system społeczno-gospodarczy (Deacon 2000, Bhalla, Lapeyre
2004), ale także rynek pracy oraz związana z nim segmentacja i nierówności
(Rashid i inni 2005).
Zmienne wykorzystane w analizie odnosiły się do podziału ludności aktyw-
nej zawodowo na główne kategorie społeczno-zawodowe3 oraz bezrobotnych.
W każdym z badanych krajów taki podział wprost odzwierciedlał zróżnicowa-
nia na tle społeczno-materialnym, czytelnie wskazując „wygranych” i „przegra-
nych” w procesie zmiany systemu. Przyjęta klasyfikacja ludności wprost na-
wiązuje do klasyfikacji wykorzystywanych w badaniach międzynarodowych
(por. Duncan i Duncan 1955, Morgan 1975, Scott 1988, Musterd 2005, Butler
i inni 2008).
Informacje dotyczące struktury społeczno-zawodowej ludności dostępne były
w dużej dezagregacji przestrzennej. Podstawowymi jednostkami przestrzenny-
mi, dla których zgromadzono analizowany materiał, były małe, relatywnie ho-
mogeniczne obszary o średniej liczbie mieszkańców poniżej 4000 osób4. Tym
3 Podziału ludności na kategorie społeczno-zawodowe w 3 badanych miastach dokonano
zgodnie z „Międzynarodową Standardową Klasyfikacją Zawodów” (International Stan-
dard Classification of Occuaptions) (ISCO) (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/
page/portal/income_social_inclusion_living_conditions/documents/tab/Tab/ISCO 2020
11.pdf).
4 Niestety w przypadku Bukaresztu wyniki spisu powszechnego z 2002 roku dostępne
były jedynie dla większych jednostek podziału administracyjnego, które, stosując no-
menklaturę przyjętą w Polsce, nazwać można „jednostkami osiedlowymi” (por. Mar-
cińczak 2009, Węcławowicz 2003). W przypadku Bukaresztu w 2002 roku, średnia licz-
ba mieszkańców w jednostkach tego typu wynosiła około 10 000 osób. Podstawową
jednostką przestrzenną dla Tallina był kwadrat (element siatki) o wymiarach 500x500
metrów. Średnia liczba ludności w takiej jednostce wynosiła około 1000 osób. Podobne
14 | Szymon Marcińczak
samym jednostki te, odnosząc się do terminologii stosowanej w Polsce, zwane
będą w pracy jako „jednostki statystyczne”. Warto w tym miejscu podkreślić, że
zarówno przeciętna liczba ludności w tych mikro-obszarach oraz ich cechy
przestrzenne mieściły się w ogólnie przyjętej definicji „jednostki spisowej”
(census tract), standardowo stosowanej w badaniach nad segregacją w Europie
i Ameryce Północnej (por. van Kempen 2007).
Ze względu na postawiony cel badawczy praca, oprócz wprowadzenia, dzieli
się na siedem rozdziałów. Rozdział drugi dokonuje przeglądu koncepcji teore-
tycznych, dotyczących powstawania i ewolucji wzorów segregacji społecznej we
współczesnym kapitalizmie, a także poddaje analizie znaczenie samego terminu
„segregacja społeczna” i prezentuje zastosowane metody badawcze. Rozdział
trzeci podsumowuje stan wiedzy o procesach, wymiarze i geografii segregacji
społecznej w mieście epoki socjalizmu i po jej zakończeniu. Kolejna część pracy
ilustruje generalny obraz rozwoju struktur społeczno-przestrzennych w Buka-
reszcie, Tallinnie i Warszawie, a także ich sytuację społeczno-gospodarczą na
początku XXI wieku. W rozdziale piątym przedstawione zostały wyniki analizy
poziomu segregacji społecznej. Rozdział szósty poświęcony został zróżnicowa-
niu przestrzennemu lokalnych wzorów segregacji społecznej w trzech miastach.
Ostatni rozdział podsumowuje wyniki pracy i prezentuje odpowiedź na pytanie
dotyczące kwestii segregacji społecznej w okresie transformacji ustrojowej,
a przede wszystkim absolutnego i relatywnego, w odniesieniu do miast po obu
stronach Atlantyku, wymiaru tego zjawiska w mieście postsocjalistycznym.
rozmiarowo były jednostki statystyczne, dla których agregowane były dane spisowe
w Warszawie.
Rozdział 2
Segregacja społeczna jako przedmiot badań
Podstawy teoretyczne
Segregacja przestrzenna ludności ze względu na status społeczny, wyznanie
czy pochodzenie etniczne/rasowe, towarzyszy od wieków zjawisku urbanizacji
bez względu na krąg kulturowy (Nightingale 2012). Przestrzenny podział lud-
ności według różnych cech personalnych i grupowych wydaje się być imma-
nentną cechą zbiorowisk miejskich. Biorąc pod uwagę historię cywilizacji, bada-
nia nad zjawiskiem segregacji społecznej w przestrzeni wielkiego miasta trwają
nieprzerwanie jedynie od ponad stu lat. Pierwsze prace nad zróżnicowaniem
społecznym i przestrzennym ludności wybranych dzielnic wielkiego miasta,
w postaci dokładnych map i ich analizy, pojawiły się w literaturze już pod ko-
niec XIX wieku (Węcławowicz 2003). Spośród garstki opracowań, jakie wtedy
powstały, chyba najlepiej znane są te autorstwa angielskiego przedsiębiorcy,
filantropa i badacza społecznego – Charlesa Bootha. Jako pierwszy dokonał on
szczegółowej analizy zróżnicowania przestrzennego struktury społeczno-zawo-
dowej wybranych dzielnic Londynu (Booth 1887, 1888).
Jednakże bez porównania większe znaczenie dla rozwoju badań nad ewolucją
struktury społeczno-przestrzennej ośrodków miejskich miała szkoła chicagow-
ska socjologii miasta. Dzięki pracy badaczy skupionych w Chicago na początku
XX wieku powstała pierwsza zwarta koncepcja teoretyczna, wyjaśniająca naturę
i powstawanie obszarów zamieszkanych przez grupy ludności o różnym statusie
społecznym oraz odmiennym pochodzeniu etnicznym i rasowym (Park, Burgess
i McKenzie 1925). Główne tezy tej szkoły, a także opracowane modele struktury
przestrzennej miasta, nazywane obecnie klasycznymi (koncentryczny, sektorowy
i wieloośrodkowy), na stałe trafiły do podręczników z zakresu geografii urba-
nistycznej (Liszewski 2012) i geografii społecznej miasta (Węcławowicz 2003).
Z uwagi na fakt, iż prace testujące adekwatność modeli klasycznych do opisu
różnic w rozmieszczeniu grup społecznych, demograficznych i etnicznych/raso-
wych oraz towarzyszących im warunków mieszkaniowych w miastach, bazują-
ce przy tym na metodzie analizy czynnikowej, także zostały szeroko omówione
w literaturze przedmiotu (Węcławowicz 1988, 2003, Zborowski 2005, Marciń-
czak 2009), w niniejszym opracowaniu opis udziału ekologii społecznej w roz-
woju badań nad segregacją ograniczony zostanie do elementów kluczowych.
16 | Szymon Marcińczak
Najistotniejszym wkładem szkoły chicagowskiej w studia nad segregacją wy-
daje się być odkrycie regularności przestrzennej w działaniu procesów inwazji
i sukcesji, które odpowiedzialne są za zmiany w rozmieszczeniu poszczegól-
nych grup społecznych i etnicznych/rasowych w wielkim mieście. Fakt istnienia
i ewolucji stref, sektorów i mniejszych części miasta o odmiennym standardzie
i charakterze zabudowy, ale przede wszystkim o zasadniczo różnym składzie
społecznym mieszkańców, stanowi fundament badań nad zjawiskiem segregacji.
Równie istotnym osiągnięciem szkoły chicagowskiej jest wprowadzenie i popu-
laryzacja indeksów segregacji. Miary te pojawiły się w literaturze przedmiotu
już w późnych latach 1940. (Jahn, Schmid i Schrag 1948), ale status standardo-
wych narzędzi badawczych zawdzięczają badaczom z Chicago (Duncan i Dun-
can 1955). Upowszechnienie indeksów segregacji w efekcie zoperacjonalizowa-
ło rozwój koncepcji teoretycznych w drugiej połowie XX wieku (Grannis 2002).
Dzięki szkole chicagowskiej do zakresu pojęciowego badań nad segregacją na
stałe wchodzi termin „getto” (Philpott 1978).
O ile krytyka ekologii społecznej skupiała się zazwyczaj na zbyt silnym przy-
wiązaniu jej twórców do analogii ze świata przyrody i ignorowaniu indywi-
dualnych wyborów oraz preferencji pojedynczych mieszkańców (Walmsley i Le-
wis 1997), w kontekście współczesnych zmian w funkcjonowaniu kapitalizmu
wskazać można jeszcze dwa elementy wymagające recenzji. Pierwszym z nich
jest rozwój koncepcji teoretycznej w oparciu o miasto, które ówcześnie zajmo-
wało unikalną pozycję w skali globalnej (Amin i Graham 1997). W początku
XX wieku, po wielkim pożarze, który zniszczył znaczną część miasta, Chicago
zostało szybko odbudowane i dzięki położeniu w pobliżu wielkich jezior i linii
kolejowej, szybko stało się jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych
Stanów Zjednoczonych. Mechanizacja uprawy bawełny na południu USA ozna-
czała nieprzebraną rzeszę migrantów (głównie afro-amerykanie), szukających
pracy w nowopowstających fabrykach. W tym samym okresie, gwałtowny roz-
wój przemysłu ściągnął do miasta także tysiące emigrantów z Europy (Niemcy,
Polacy, Szwedzi, Włosi, Żydzi). Szybko rosnąca liczba mieszkańców odmien-
nych etnicznie, rasowo i religijnie doprowadziła do powstania widocznych i bar-
dzo silnych podziałów społeczno-przestrzennych.
W nieco szerszym ujęciu ten sam problem dotyczy bazowania na systemie
społeczno-gospodarczym, w którym dominował praktycznie nieograniczony
wolny rynek. Ignorując zatem wpływ państwa oraz wytworzonych przez nie in-
stytucji, mających na celu przeciwdziałanie nierównościom społecznym, tezy
szkoły chicagowskiej, a przynajmniej część wyjaśniająca powstawanie zróżni-
cowań, może okazać się nieadekwatna w innych miastach i krajach (Van Kem-
pen i Özüekren 1998). Drugim elementem wymagającym odniesienia jest post-
Pobierz darmowy fragment (pdf)