Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00442 008002 20263334 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Segregacja społeczna w mieście postsocjalistycznym. Bukareszt, Warszawa, Tallin na początku XXI wieku - ebook/pdf
Segregacja społeczna w mieście postsocjalistycznym. Bukareszt, Warszawa, Tallin na początku XXI wieku - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 135
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7969-254-5 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> nauki społeczne
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Socjalistyczne kraje Europy Środkowej i Wschodniej wykazywały pewne różnice w naturze i funkcjonowaniu systemu społeczno-gospodarczego. Różnice te uległy dalszemu pogłębieniu w latach 80. XX w. Bez względu na położenie w ramach byłego bloku wschodniego, okres zmian systemowych przyniósł nagły wzrost nierówności społeczno-ekonomicznych w skali regionalnej i lokalnej. Podział na „zwycięzców” i „przegranych” w procesie transformacji ustrojowej odnosi się nie tylko do określonych grup społecznych, ale także do poszczególnych regionów w ramach państw postsocjalistycznych, których tempo rozwoju przyspieszyło lub zwolniło.

Chociaż różnice w poziomie rozwoju regionalnego były czytelne w krajach socjalistycznych, upadek socjalizmu tylko je uwypuklił. Nieskrępowany rozwój wolnego rynku, szybka globalizacja społeczeństw i gospodarek oraz nieuchronny upadek państwa opiekuńczego uwypukliły społeczną cenę zmiany systemu. Następstwem szybkiego rozwoju gospodarczego było pojawienie się bezrobocia, zmniejszanie się partycypacji na rynku pracy, a także wzrost tymczasowości zatrudnienia oraz wycofywanie się państwa z roli gwaranta wielu zabezpieczeń społecznych. Na zmiany te nałożyła się gwałtowna tertiaryzacja (serwicyzacja) gospodarki, co w połączeniu z innymi zmianami doprowadziło najpierw do nowej segmentacji na rynku pracy, a w rezultacie do raptownego wzrostu nierówności społecznych oraz nowej stratyfikacji społeczno-zawodowej.

W pracy znajdują się wyniki badań dotyczących tego zjawiska.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Szymon Marcińczak – Zakład Urbanizacji Przestrzeni, Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytet Łódzki, 90-232 Łódź, ul. Kopcińskiego 31 RECENZENT Wiesław Maik REDAKCJA TECHNICZNA, SKŁAD I ŁAMANIE Agnieszka Ogrodowczyk PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Ogrodowczyk Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.06258.13.0.H ISBN (wersja drukowana) 978-83-7525-946-9 ISBN (ebook) 978-83-7969-254-5 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 Podziękowania Książka ta nigdy by nie powstała, gdyby nie pomoc udzielona mi przez przy- jaciół, z którymi miałem przyjemność i zaszczyt współpracować podczas badań nad przemianami społeczno-przestrzennymi miast postsocjalistycznych. W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować dr Liviu Chelcea (Uniwersytet w Bukareszcie), prof. Tiitowi Tammaru (Uniwersytet w Tartu) oraz dr Marcinowi Stępniakowi (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk), którzy udostępnili mi dane statystyczne wykorzystane w ni- niejszej pracy. Podziękowania należą się także prof. Michaelowi Gentile (Uni- wersytet w Umeå), za współpracę w badaniach nad segregacją w miastach Europy Środkowo-Wschodniej przed i po upadku socjalizmu, ale także za to, że towarzyszył mi w eksplorowaniu „dobrych” i „złych” dzielnic miast postsocja- listycznych. Wspólne dyskusje „w terenie”, polegające na konfrontacji obecnego stanu wiedzy o segregacji społecznej z rzeczywistym obrazem podziałów społeczno-przestrzennych miast Południa, Centrum i Północy byłego Bloku Wschodniego, pozwoliły mi lepiej zrozumieć naturę nierówności społecznych i przestrzennych miast tej części Europy. Na zakończenie chciałbym podziękować mojej żonie, dr Agnieszce Ogrodowczyk (Uniwersytet Łódzki), za wsparcie i to- lerowanie moich licznych wyjazdów w trakcie pracy nad książką. Rozdział 1 Wprowadzenie Trzy ostatnie dekady przyniosły zasadnicze zmiany w poglądach dotyczących roli i zakresu ingerencji państwa w redystrybucję dochodów, rozmiar świadczeń społecznych, a także w stymulację i kontrolę nad gospodarką. Zmiany te, obec- nie o charakterze globalnym, swój początek miały w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Reformy gospodarcze zainicjowane i przeprowadzone przez Ronalda Reagana (Reaganomics) i Margaret Thatcher (Thatcherism) wyznaczy- ły nowy rozdział w rozwoju globalnego kapitalizmu. Cechami szczególnymi tych procesów w skali krajowej były znaczne ograniczenia wydatków publicz- nych w ramach państwa opiekuńczego, zmniejszenie podatków i deregulacja gospodarki. Odbyło się to przy akompaniamencie zmian w skali globalnej, któ- re w głównej mierze polegały na wprowadzeniu ułatwień w międzynarodowym przepływie kapitału oraz otwarciu krajów rozwijających się na inwestycje za- graniczne. O ile efekty tych działań dotknęły w zasadzie każdej sfery życia spo- łeczno-gospodarczego, w naukach społecznych przypuszczalnie najszerzej ko- mentowanym tematem był, i nadal jest, gwałtowny wzrost nierówności spo- łecznych i ekonomicznych w różnych skalach przestrzennych. Na poziomie mię- dzynarodowym przejawia się on we wzroście zamożności państw bogatych i jeszcze większym ubożeniu państw biednych. Jednakże narastające roz- warstwienie1 dotknęło także społeczeństwa wewnątrz granic państwowych (Sachs 2012, Stiglitz 2013). Szczególną rolę, zarówno, jako kreator, jak i tworzywo, w procesie kształto- wania nowego modelu gospodarki i społeczeństwa, pełnią wielkie miasta i re- giony miejskie (Florida 2004). Dotyczy to przede wszystkim miast globalnych (Nowego Jorku, Londynu i Tokio), które stały się centrami kontroli i zarządza- nia międzynarodowym przepływem kapitału. Znajdując się w awangardzie prze- mian, ośrodki tego typu znakomicie oddają charakter nowych zróżnicowań spo- łecznych – w szczególności polaryzacji społecznej wywołanej na skutek gwał- townego wzrostu nierówności w dochodach ludności (Sassen 1991). Stopniowa dualizacja dochodów mieszkańców prowadzi z kolei nieuchronnie do wzrostu segregacji społecznej i etnicznej (Mollenkopf i Castells 1992). Nowo powstałe 1 Podczas gdy w roku 1970 w Stanach Zjednoczonych stu najlepiej uposażonych dyrektorów zarabiało średnio 40 razy więcej niż przeciętny pracownik, w roku 2000 stosunek ten wzrósł do 1000 (Sachs 2012, 20-21). 8 | Szymon Marcińczak przeobrażenia struktur społecznych oraz ich materialny zapis w przestrzeni mia- sta wskazują zatem na silny związek pomiędzy skalą nierówności społecznych a poziomem segregacji społecznej (van Kempen 2007). W dobie swobodnego przepływu ludności i kapitału los wielkich miast (a za- tem także charakter i forma ich przemian społeczno-ekonomicznych i przest- rzennych) równie silnie kształtowany jest przez unifikujący wpływ globalizacji, jak i przez szereg czynników lokalnych – począwszy od klimatu, a skończywszy na historycznie ukształtowanym profilu gospodarczym (Glaeser 2011). Ponad dwadzieścia lat temu upadła żelazna kurtyna oddzielająca w Europie dawne kraje socjalistyczne od społecznych i ekonomicznych wpływów gospo- darki kapitalistycznej. Tym samym te upadające i odcięte od reszty kapitalistycz- nego świata ostoje ‘totalitarnego’ państwa opiekuńczego (Sennett 2010) na dob- re otworzyły się na nowe idee dotyczące roli sektora publicznego w kształto- waniu procesów społeczno-gospodarczych, jak również na napływ kapitału za- granicznego. W tym miejscu zaznaczyć należy, że natychmiastowe poddanie się ‘terapii szokowej’ – procesowi polegającemu na przyjęciu zasad demokracji par- lamentarnej i wolnego rynku poprzez gwałtowną liberalizację i deregulację gos- podarki oraz drastyczne ograniczenie osłon socjalnych – stanowiło niejednokrot- nie kluczowy warunek otrzymania pomocy od międzynarodowych instytucji fi- nansowych (Berend 2007). Skala i tempo przemian nie były jednak wszędzie takie same. Przebieg i cha- rakter procesu transformacji ustrojowej w dużej mierze odzwierciedla krajowe, regionalne i lokalne różnice, wynikające ze specyfiki długotrwale formowanego kontekstu społecznego, gospodarczego i przestrzennego (Pickles i Smith 1998, Carter i Maik 1999). Innymi słowy, wymiar i forma postsocjalistycznych prze- obrażeń w krajach Europy Środkowej i Wschodniej zależne są nie tylko od skali działań rozpoczętych po 1989/1990 roku (w tym przede wszystkim od tempa liberalizacji gospodarki), ale też od dziedzictwa okresów presocjalistycznego i socjalistycznego. Pomimo wszechobecnej dominacji państwa we wszystkich sferach życia co- dziennego oraz praktycznie całkowitej likwidacji sektora prywatnego, socjalis- tyczne kraje Europy Środkowej i Wschodniej wykazywały pewne różnice w na- turze i funkcjonowaniu systemu społeczno-gospodarczego. Różnice te uległy dalszemu pogłębieniu w latach 1980., gdy w regionie występowały jakże od- mienne oblicza socjalizmu, sytuujące się pomiędzy stalinowskimi reżimami Nicolae Ceauşescu w Rumuni, czy Envera Hodży w Albanii, a gulaszowym socjalizmem na Węgrzech, gdzie gospodarka przestała być centralnie sterowana już w 1986 roku. Na zróżnicowania te nałożyły się dramatyczne zmiany, zaini- cjowane we wczesnych latach 1990. Odrębne trajektorie rozwoju przed, ale Wprowadzenie | 9 przede wszystkim po 1989 roku, dały podstawę dla nowego podziału krajów położonych na wschód od byłej żelaznej kurtyny, które w okresie socjalistycz- nym określano ogólnie, jako „Europa Wschodnia” (French i Hamilton 1979). Według Hamiltona i innych (2005, s. 7-11) obszar postsocjalistycznej Europy podzielić można na cztery regiony: 1) Europę Środkową (Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry); 2) kraje Bałtyckie (Estonia, Litwa i Łotwa); 3) Europę Południowo-Wschodnią (republiki byłej Jugosławii oprócz Słowe- nii, Albania, Bułgaria i Rumunia); 4) Europę Wschodnią: (europejska część Rosji, Białoruś, Mołdawia i Ukra- ina). Pomimo generalnego charakteru, klasyfikacja ta jest spójna przestrzennie i dobrze oddaje tempo przemian po upadku socjalizmu. W skrócie, w pierwszej dekadzie po 1990 roku, najwyższy stopień zaawansowania transformacji ustrojo- wej cechował kraje grupy pierwszej (Europa Środkowa) i zasadniczo malał wraz z kolejnością wyróżnionych grup, aż do praktycznie zupełnego braku jakich- kolwiek zmian w niektórych krajach Europy Wschodniej (Deacon 2000). Bez względu na położenie w ramach byłego bloku wschodniego, okres zmian systemowych przyniósł nagły wzrost nierówności społeczno-ekonomicznych w skali regionalnej i lokalnej. Podział na „zwycięzców” i „przegranych” w pro- cesie transformacji ustrojowej odnosi się nie tylko do określonych grup spo- łecznych, których znaczenie wzrosło lub zmalało po 1990 roku, ale także do poszczególnych regionów w ramach państw postsocjalistycznych, których tem- po rozwoju przyspieszyło lub zwolniło (Bhalla i Lapeyre 2004, Węcławowicz 2004). Chociaż różnice w poziomie rozwoju regionalnego były czytelne w kra- jach socjalistycznych (Fuchs i Demko 1978), upadek socjalizmu tylko je uwy- puklił (Dunford i Smith 2000). Od wczesnych lat 1990. najszybsze zmiany społeczne i gospodarcze cecho- wały wielkie miasta dawnej Europy Wschodniej. Wśród tej grupy miast w awan- gardzie procesu transformacji ustrojowej bezsprzecznie znajdowały się stolice europejskich krajów postsocjalistycznych (Stenning 2004). Zaznaczyć jednak należy, że i w tym zbiorze miast poziom zaawansowania ewolucji struktur spo- łeczno-ekonomicznych i przestrzennych nie jest jednakowy. Za liderów uważa- ne są zazwyczaj Budapeszt, Praga i Warszawa (Węcławowicz 1998, Tasan-Kok 2007). Nieco później na ścieżkę szybkiego rozwoju weszły Ryga, Wilno i Tallin (Tosics 2005). W Europie Południowo-Wschodniej głębsze zmiany systemowe nastąpiły dopiero w drugiej połowie lat 1990., lokując tamtejsze miasta w głów- nym nurcie transformacji ustrojowej z prawie dziesięcioletnim opóźnieniem (Tsenkova 2007). 10 | Szymon Marcińczak Mimo czytelnej segmentacji na rynku pracy, która pociągała za sobą zróż- nicowany dostęp do ograniczonych przywilejów i dóbr materialnych (Szelényi 1978), w byłych krajach socjalistycznych poziom nierówności w dochodach lud- ności był niższy niż w innych systemach politycznych i gospodarczych na podobnym poziomie rozwoju przemysłowego (Heyns 2005). Bardzo niskie roz- warstwienie w dochodach społeczeństwa socjalistyczne zawdzięczały ścisłej kontroli wynagrodzeń w zasadzie we wszystkich działach gospodarki oraz eks- tensywnemu, całkowicie kontrolowanemu przez państwo i bazującemu na miejscu pracy systemowi świadczeń społecznych (Cerami 2010), w tym również mieszkań (Domański 1997, Gentile i Sjöberg 2010). Pierwsza dekada transformacji ustrojowej zakończyła się w zupełnie innych realiach społeczno-ekonomicznych, gdyż rozwój wolnego rynku wymusił uwol- nienie cen i wynagrodzeń. Pomimo początkowego zachowania status quo w pierwszych latach po upadku socjalizmu, głównie w celu zapobieżenia rozru- chom społecznym, w drugiej połowie lat 1990. zakres świadczeń społecznych skurczył się gwałtownie (Rashid i inni 2005). Nieskrępowany rozwój wolnego rynku, szybka globalizacja społeczeństw i gospodarek oraz nieuchronny upadek rozdętego państwa opiekuńczego uwypukliły społeczną cenę zmiany systemu. Następstwem szybkiego rozwoju gospodarczego było pojawienie się długo- trwałego bezrobocia, często o charakterze strukturalnym, zmniejszanie się party- cypacji na rynku pracy, a także wzrost tymczasowości zatrudnienia oraz wyco- fywanie się państwa z roli gwaranta wielu zabezpieczeń społecznych (Hörschel- mann 2004, Smith i inni 2008, Stenning i inni 2010). Na zmiany te nałożyła się gwałtowna tertiaryzacja (serwicyzacja) gospodarki, co w połączeniu z innymi aspektami zmian doprowadziło najpierw do nowej segmentacji na rynku pracy, a w rezultacie do raptownego wzrostu nierówności społecznych mierzonych uzyskiwanym dochodem (Bandelj i Mahutga 2010) oraz nowej stratyfikacji spo- łeczno-zawodowej (Rashid i inni 2005). W Polsce (Domański 2004, Węcławo- wicz 2004) i w innych krajach regionu (Cerami 2010) główne przetasowania w hierarchii społecznej dopełniły się do roku 2000. Wyłoniła się z nich niezbyt liczna elita oraz znacznie większa grupa kategorii społeczno-zawodowych, które musiały pogodzić się z utratą przywilejów i zmniejszeniem realnych dochodów. Tempo i skala zmian społecznych, wywołanych radykalnym wzrostem nie- równości w dochodach mieszkańców państw postsocjalistycznych, wskazują na silny związek nie tylko z zakresem zaaplikowanej „terapii szokowej”, ale też z dynamiką wzrostu gospodarczego w skali regionalnej (Carter i Maik 1999). W wielkich miastach, a przede wszystkim w metropoliach, poziom rozwarst- wienia społecznego był najwyższy i rósł najszybciej (Brzeziński i Kostro 2010, Marek 2011). Zakładając, że metropolie są specyficznym miejscem, w którym Wprowadzenie | 11 dochodzi do „spotkania” pomiędzy jednostkami a instytucjami społecznymi (Maik 2003), przyjąć można, że w miastach, w których procesy globalizacji i neoliberalnych zmian w funkcjonowaniu społeczeństwa i gospodarki sięgnęły najgłębiej, przemiany struktury społecznej trwały najkrócej. Biorąc pod uwagę rozmach zmian i towarzyszący im szereg negatywnych efektów w sferze społecznej i gospodarczej, już w połowie lat 1990. zaczęto w literaturze przedmiotu stosować do opisu wyłaniających się wzorów i kon- sekwencji nowych nierówności następujące terminy: „wykluczenie społeczne”, „gettoizacja” czy „polaryzacja społeczna” (Węcławowicz 1998, Kovács 1998, Sýkora 1999). Pomimo wzrastającego zainteresowania tematem, zaskakującym, ale niestety prawdziwym wydaje się być stwierdzenie, że wielkie europejskie miasta postsocjalistyczne, a zwłaszcza dotyczące ich problemy przestrzennej manifestacji nowych podziałów na tle społeczno-ekonomicznym, wciąż znajdują się poza głównym nurtem systematycznych badań empirycznych (Stanilov 2007). Równolegle głoszony jest pogląd, że z uwagi na szczególną rolę w pro- cesie transformacji ustrojowej, wielkie miasta postsocjalistyczne stanowią zna- komite „laboratorium” do studiowania związków pomiędzy nowo powstającym porządkiem społecznym a wytwarzaną przezeń przestrzenią (Stenning 2004). Pomimo upływu ponad 20 lat od upadku poprzedniego systemu wciąż braku- je prac, które prezentowałyby systematyczne ujęcie zjawiska segregacji społecz- nej w mieście postsocjalistycznym. Innymi słowy, o ile w literaturze dostępne są liczne prace o miastach Europy Północnej, Południowej i Zachodniej (Wessel 2000, Malheiros 2002, Musterd 2005, Andersson 2006, Arapoglou i Sayas 2009, Musterd i Van Kempen 2009, Van Kempen i Murie 2009), obszar dawnych państw socjalistycznych nadal w znacznej mierze pozostaje białą plamą na ma- pie segregacji społecznej na starym kontynencie (Musterd 2005, Sýkora 2009, Marcińczak 2012). Oprócz odpowiedzi na pytania dotyczące skali i natury zja- wiska segregacji w mieście postsocjalistycznym, prace na ten temat pozwoliłyby także na nawiązanie do badań nad wpływem neoliberalnych zmian w globalnym kapitalizmie na materialny zapis rosnących nierówności w przestrzeniach miast po obu stronach Atlantyku. Co ważniejsze, wyniki pochodzące z miast reprezen- tujących państwa o odmiennym stopniu zaawansowania i specyfice transfor- macji minionego ustroju, umożliwiłyby lepsze zrozumienie związków pomiędzy tempem i charakterem przemian systemowych a rozmiarem nierówności spo- łecznych i poziomem segregacji. W pracy postawiono hipotezę badawczą, że wyższy poziom nierówności spo- łecznych, szybsza globalizacja gospodarki i społeczeństwa oraz większe za- awansowanie i charakter zmian społecznych, politycznych i gospodarczych po upadku socjalizmu oznaczać także będą wyższy poziom segregacji społecznej. 12 | Szymon Marcińczak Podstawowym celem rozprawy jest zatem analiza skali i wzorów przestrzennych segregacji społecznej w mieście postsocjalistycznym. Według Słownika współ- czesnego języka polskiego (1996), termin „segregacja” posiada dwa znaczenia: 1) potoczne, które oznacza podział na jednorodne grupy, kategorie według ok- reślonych kryteriów, klasyfikacje, segregowania lub porządkowanie; 2) nauko- we, socjologiczne oznaczające izolowanie jednych grup ludzkich od drugich w ramach jednego społeczeństwa na podstawie wcześniej ustalonych kryteriów (np. etnicznych, rasowych), często wynikające z irracjonalnych przesłanek (np. segregacja rasowa, religijna itp.). W literaturze przedmiotu termin „segregacja społeczna” w sposób ogólny definiowany bywa jako nierównomierność w roz- mieszczeniu przestrzennym grup ludności o różnym statusie społeczno-mate- rialnym (Musterd 2005). Biorąc pod uwagę, że wzrost nierówności społecznych po 1990 roku jest niepodważalnym faktem2, precyzyjne ustalenie rozmiaru segregacji i lokalnych form koncentracji społeczno-przestrzennej pozwoli na dokładniejsze poznanie relacji pomiędzy nowymi podziałami społecznymi i ich manifestacją w przestrzeni. Ponadto, zastosowany w pracy zestaw narzędzi ba- dawczych pozwala na bezpośrednie nawiązanie dialogu ze studiami prowa- dzonymi w innych częściach Europy, a stąd też na ustalenie odpowiedzi na pytanie dotyczące stopnia „polaryzacji” społecznej i przestrzennej w wielkim mieście dawnego bloku wschodniego. Wyniki empiryczne ilustrują poziom i wzory przestrzenne segregacji społecz- nej w trzech stolicach krajów postsocjalistycznych: Bukareszcie, Tallinie i War- szawie. O ile dobór miast nie wyczerpuje całej palety barw i odcieni trans- formacji ustrojowej w byłych państwach socjalistycznych, miasta te reprezentują najważniejsze ośrodki trzech głównych subregionów dawnej Europy Wschod- niej, w których proces zmiany systemu politycznego, społecznego i gospodar- czego rozpoczął się w odmiennych warunkach oraz przebiegał w różnym tem- pie. Cechą wspólną tych krajów jest natomiast symboliczny fakt zakończenia transformacji ustrojowej, którego zwieńczeniem było wstąpienie do Unii Euro- pejskiej w pierwszej dekadzie XXI wieku. Analiza zjawiska segregacji społecz- 2 Dostępne dane wskazują na wyraźny wzrost nierówności społecznych, mierzonych nie- równomiernością w rozkładzie dochodów. Standardowa miara nierówności społecznych (indeks Giniego) wskazywała na szybki wzrost we wszystkich byłych krajach socja- listycznych. Jednak tempo wzrostu i skala nierówności nie wszędzie były takie same. W okresie od 1989 do 2002 roku, w Polsce miara ta wzrosła od 26 do 35, w Rumunii od 23 do 32, w Estonii od 23 do 37, a w Czechach od 18 do 26 (Index Mundi 2013). Dla przykładu, na początku XXI wieku, poziom nierówności społecznych w Stanach Zjed- noczonych wynosił 45, w Wielkiej Brytanii 34, a w Szwecji, kraju znanym z silnego państwa opiekuńczego, jedynie 23 (ibid.). Wprowadzenie | 13 nej w miastach, które cechują odmienne profile rozwoju społeczno-gospodar- czego przed, w trakcie i po okresie socjalistycznym, pozwoli na poszerzenie zak- resu wiedzy o wpływie transformacji ustrojowej na poziom i geografię segre- gacji społecznej po socjalizmie. Podstawowy materiał badawczy stanowią wyniki spisów powszechnych, przeprowadzonych w 2000 roku w Estonii oraz w 2002 roku w Polsce i Rumu- nii. Zakres czasowy wykorzystanych danych statystycznych, obejmujący począ- tek lat 2000., związany jest z faktem, iż zasadniczy etap przejścia od socjalizmu do gospodarki rynkowej funkcjonującej w warunkach demokracji parlamen- tarnej dopełnił się w pierwszej dekadzie transformacji (Smith i Timar 2010, Stenning 2004). W okresie 10 lat od upadku socjalizmu uformował się zatem nie tylko nowy system społeczno-gospodarczy (Deacon 2000, Bhalla, Lapeyre 2004), ale także rynek pracy oraz związana z nim segmentacja i nierówności (Rashid i inni 2005). Zmienne wykorzystane w analizie odnosiły się do podziału ludności aktyw- nej zawodowo na główne kategorie społeczno-zawodowe3 oraz bezrobotnych. W każdym z badanych krajów taki podział wprost odzwierciedlał zróżnicowa- nia na tle społeczno-materialnym, czytelnie wskazując „wygranych” i „przegra- nych” w procesie zmiany systemu. Przyjęta klasyfikacja ludności wprost na- wiązuje do klasyfikacji wykorzystywanych w badaniach międzynarodowych (por. Duncan i Duncan 1955, Morgan 1975, Scott 1988, Musterd 2005, Butler i inni 2008). Informacje dotyczące struktury społeczno-zawodowej ludności dostępne były w dużej dezagregacji przestrzennej. Podstawowymi jednostkami przestrzenny- mi, dla których zgromadzono analizowany materiał, były małe, relatywnie ho- mogeniczne obszary o średniej liczbie mieszkańców poniżej 4000 osób4. Tym 3 Podziału ludności na kategorie społeczno-zawodowe w 3 badanych miastach dokonano zgodnie z „Międzynarodową Standardową Klasyfikacją Zawodów” (International Stan- dard Classification of Occuaptions) (ISCO) (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/ page/portal/income_social_inclusion_living_conditions/documents/tab/Tab/ISCO 2020 11.pdf). 4 Niestety w przypadku Bukaresztu wyniki spisu powszechnego z 2002 roku dostępne były jedynie dla większych jednostek podziału administracyjnego, które, stosując no- menklaturę przyjętą w Polsce, nazwać można „jednostkami osiedlowymi” (por. Mar- cińczak 2009, Węcławowicz 2003). W przypadku Bukaresztu w 2002 roku, średnia licz- ba mieszkańców w jednostkach tego typu wynosiła około 10 000 osób. Podstawową jednostką przestrzenną dla Tallina był kwadrat (element siatki) o wymiarach 500x500 metrów. Średnia liczba ludności w takiej jednostce wynosiła około 1000 osób. Podobne 14 | Szymon Marcińczak samym jednostki te, odnosząc się do terminologii stosowanej w Polsce, zwane będą w pracy jako „jednostki statystyczne”. Warto w tym miejscu podkreślić, że zarówno przeciętna liczba ludności w tych mikro-obszarach oraz ich cechy przestrzenne mieściły się w ogólnie przyjętej definicji „jednostki spisowej” (census tract), standardowo stosowanej w badaniach nad segregacją w Europie i Ameryce Północnej (por. van Kempen 2007). Ze względu na postawiony cel badawczy praca, oprócz wprowadzenia, dzieli się na siedem rozdziałów. Rozdział drugi dokonuje przeglądu koncepcji teore- tycznych, dotyczących powstawania i ewolucji wzorów segregacji społecznej we współczesnym kapitalizmie, a także poddaje analizie znaczenie samego terminu „segregacja społeczna” i prezentuje zastosowane metody badawcze. Rozdział trzeci podsumowuje stan wiedzy o procesach, wymiarze i geografii segregacji społecznej w mieście epoki socjalizmu i po jej zakończeniu. Kolejna część pracy ilustruje generalny obraz rozwoju struktur społeczno-przestrzennych w Buka- reszcie, Tallinnie i Warszawie, a także ich sytuację społeczno-gospodarczą na początku XXI wieku. W rozdziale piątym przedstawione zostały wyniki analizy poziomu segregacji społecznej. Rozdział szósty poświęcony został zróżnicowa- niu przestrzennemu lokalnych wzorów segregacji społecznej w trzech miastach. Ostatni rozdział podsumowuje wyniki pracy i prezentuje odpowiedź na pytanie dotyczące kwestii segregacji społecznej w okresie transformacji ustrojowej, a przede wszystkim absolutnego i relatywnego, w odniesieniu do miast po obu stronach Atlantyku, wymiaru tego zjawiska w mieście postsocjalistycznym. rozmiarowo były jednostki statystyczne, dla których agregowane były dane spisowe w Warszawie. Rozdział 2 Segregacja społeczna jako przedmiot badań Podstawy teoretyczne Segregacja przestrzenna ludności ze względu na status społeczny, wyznanie czy pochodzenie etniczne/rasowe, towarzyszy od wieków zjawisku urbanizacji bez względu na krąg kulturowy (Nightingale 2012). Przestrzenny podział lud- ności według różnych cech personalnych i grupowych wydaje się być imma- nentną cechą zbiorowisk miejskich. Biorąc pod uwagę historię cywilizacji, bada- nia nad zjawiskiem segregacji społecznej w przestrzeni wielkiego miasta trwają nieprzerwanie jedynie od ponad stu lat. Pierwsze prace nad zróżnicowaniem społecznym i przestrzennym ludności wybranych dzielnic wielkiego miasta, w postaci dokładnych map i ich analizy, pojawiły się w literaturze już pod ko- niec XIX wieku (Węcławowicz 2003). Spośród garstki opracowań, jakie wtedy powstały, chyba najlepiej znane są te autorstwa angielskiego przedsiębiorcy, filantropa i badacza społecznego – Charlesa Bootha. Jako pierwszy dokonał on szczegółowej analizy zróżnicowania przestrzennego struktury społeczno-zawo- dowej wybranych dzielnic Londynu (Booth 1887, 1888). Jednakże bez porównania większe znaczenie dla rozwoju badań nad ewolucją struktury społeczno-przestrzennej ośrodków miejskich miała szkoła chicagow- ska socjologii miasta. Dzięki pracy badaczy skupionych w Chicago na początku XX wieku powstała pierwsza zwarta koncepcja teoretyczna, wyjaśniająca naturę i powstawanie obszarów zamieszkanych przez grupy ludności o różnym statusie społecznym oraz odmiennym pochodzeniu etnicznym i rasowym (Park, Burgess i McKenzie 1925). Główne tezy tej szkoły, a także opracowane modele struktury przestrzennej miasta, nazywane obecnie klasycznymi (koncentryczny, sektorowy i wieloośrodkowy), na stałe trafiły do podręczników z zakresu geografii urba- nistycznej (Liszewski 2012) i geografii społecznej miasta (Węcławowicz 2003). Z uwagi na fakt, iż prace testujące adekwatność modeli klasycznych do opisu różnic w rozmieszczeniu grup społecznych, demograficznych i etnicznych/raso- wych oraz towarzyszących im warunków mieszkaniowych w miastach, bazują- ce przy tym na metodzie analizy czynnikowej, także zostały szeroko omówione w literaturze przedmiotu (Węcławowicz 1988, 2003, Zborowski 2005, Marciń- czak 2009), w niniejszym opracowaniu opis udziału ekologii społecznej w roz- woju badań nad segregacją ograniczony zostanie do elementów kluczowych. 16 | Szymon Marcińczak Najistotniejszym wkładem szkoły chicagowskiej w studia nad segregacją wy- daje się być odkrycie regularności przestrzennej w działaniu procesów inwazji i sukcesji, które odpowiedzialne są za zmiany w rozmieszczeniu poszczegól- nych grup społecznych i etnicznych/rasowych w wielkim mieście. Fakt istnienia i ewolucji stref, sektorów i mniejszych części miasta o odmiennym standardzie i charakterze zabudowy, ale przede wszystkim o zasadniczo różnym składzie społecznym mieszkańców, stanowi fundament badań nad zjawiskiem segregacji. Równie istotnym osiągnięciem szkoły chicagowskiej jest wprowadzenie i popu- laryzacja indeksów segregacji. Miary te pojawiły się w literaturze przedmiotu już w późnych latach 1940. (Jahn, Schmid i Schrag 1948), ale status standardo- wych narzędzi badawczych zawdzięczają badaczom z Chicago (Duncan i Dun- can 1955). Upowszechnienie indeksów segregacji w efekcie zoperacjonalizowa- ło rozwój koncepcji teoretycznych w drugiej połowie XX wieku (Grannis 2002). Dzięki szkole chicagowskiej do zakresu pojęciowego badań nad segregacją na stałe wchodzi termin „getto” (Philpott 1978). O ile krytyka ekologii społecznej skupiała się zazwyczaj na zbyt silnym przy- wiązaniu jej twórców do analogii ze świata przyrody i ignorowaniu indywi- dualnych wyborów oraz preferencji pojedynczych mieszkańców (Walmsley i Le- wis 1997), w kontekście współczesnych zmian w funkcjonowaniu kapitalizmu wskazać można jeszcze dwa elementy wymagające recenzji. Pierwszym z nich jest rozwój koncepcji teoretycznej w oparciu o miasto, które ówcześnie zajmo- wało unikalną pozycję w skali globalnej (Amin i Graham 1997). W początku XX wieku, po wielkim pożarze, który zniszczył znaczną część miasta, Chicago zostało szybko odbudowane i dzięki położeniu w pobliżu wielkich jezior i linii kolejowej, szybko stało się jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych Stanów Zjednoczonych. Mechanizacja uprawy bawełny na południu USA ozna- czała nieprzebraną rzeszę migrantów (głównie afro-amerykanie), szukających pracy w nowopowstających fabrykach. W tym samym okresie, gwałtowny roz- wój przemysłu ściągnął do miasta także tysiące emigrantów z Europy (Niemcy, Polacy, Szwedzi, Włosi, Żydzi). Szybko rosnąca liczba mieszkańców odmien- nych etnicznie, rasowo i religijnie doprowadziła do powstania widocznych i bar- dzo silnych podziałów społeczno-przestrzennych. W nieco szerszym ujęciu ten sam problem dotyczy bazowania na systemie społeczno-gospodarczym, w którym dominował praktycznie nieograniczony wolny rynek. Ignorując zatem wpływ państwa oraz wytworzonych przez nie in- stytucji, mających na celu przeciwdziałanie nierównościom społecznym, tezy szkoły chicagowskiej, a przynajmniej część wyjaśniająca powstawanie zróżni- cowań, może okazać się nieadekwatna w innych miastach i krajach (Van Kem- pen i Özüekren 1998). Drugim elementem wymagającym odniesienia jest post-
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Segregacja społeczna w mieście postsocjalistycznym. Bukareszt, Warszawa, Tallin na początku XXI wieku
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: