Darmowy fragment publikacji:
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
Analiza wybranych regulacji prawnych w aspekcie etycznym winna zo-
stać poprzedzona ustaleniami terminologicznymi, zmierzającymi do wyjaśnie-
nia znaczenia podstawowych pojęć z zakresu nauki o moralności, jak również
wskazaniem relacji zachodzących między prawem i moralnością. Umożliwi to
prezentację katalogu podstawowych zasad i wartości etycznych, mających fun-
damentalne – z perspektywy obranego celu pracy – znaczenie. W tym kontek-
ście szczególna uwaga zostanie poświęcona tym zagadnieniom teorii prawa cy-
wilnego, które w sposób naturalny wiążą się z zakresem przedmiotowym pracy,
a zatem zwrotom niedookreślonym, w tym klauzulom generalnym. Bez zgłębie-
nia ich istoty nie da się bowiem zaprezentować prawnego charakteru wyznaczo-
nych wstępem sześciu instytucji prawnych.
§ 1. Pojęcia moralności i etyki
W języku ogólnym termin „moralność” jest często mylnie stosowany jako
synonim terminu „etyka”. W konsekwencji tego zwroty „ocena moralna”, „nor-
ma moralna”, „osąd moralny” i „pogląd moralny” traktowane są jako równo-
znaczne odpowiednio ze zwrotami „ocena etyczna”, „norma etyczna”, „osąd
etyczny”, „pogląd etyczny”1. I choć między pojęciem moralności a pojęciem ety-
ki zachodzą współzależności znaczeniowe, należy je jednak wyraźnie odróżnić,
odmawiając im waloru synonimiczności.
Na trzy sposoby rozumienia pojęcia moralności wskazuje Z. Ziembiński, za-
strzegając przy tym, że jest to wyliczenie niewyczerpujące. Po pierwsze, moral-
ność rozumie się jako zbiór norm postępowania, które są uzasadnione ocenami
szczególnego rodzaju. Po drugie, jako fakt przyjęcia lub też deklarowania ocen
i norm takiego rodzaju przez pewną osobę lub środowisko społeczne. Po trzecie,
jako fakty postępowania w sposób zgodny albo niezgodny z tymi normami przez
jakąś osobę lub osoby z pewnego środowiska2. Według W. Langa przez pojęcie
moralności należy rozumieć „społecznie zobiektywizowane, lecz niezinstytucjo-
1 T. Pietrzykowski, Etyczne problemy prawa, Warszawa 2011, s. 29.
2 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 5.
11
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
nalizowane reguły i zasady postępowania oraz standardy ocenne, których treść
zrelatywizowana jest do pojęć »dobra« i »sprawiedliwości« lub »słuszności«”3.
Na tle zaprezentowanych ujęć – reprezentatywnych dla badań odnoszących się
do szeroko pojmowanej moralności – w niniejszej pracy przyjęte zostanie ro-
zumienie pojęcia moralności zarówno jako zespołu ocen szczególnego rodzaju,
mających uzasadnienie aksjologiczne (w tym ocen moralnych), jak i jako zbioru
norm postępowania, które są uzasadnione tymi ocenami.
W nauce wyróżnia się moralność indywidualną, rozumianą jako zespół ocen
i uzasadnionych w nich norm określonego człowieka oraz moralność społeczną,
stanowiącą zespół ocen i uzasadnionych w nim norm rozpowszechnionych czy
wręcz dominujących w danej społeczności. Odróżnia się też moralność autono-
miczną, składającą się z norm mających uzasadnienie aksjologiczne w szczegól-
nego rodzaju ocenach podmiotu, podlegającego tym normom, od moralności
heteronomicznej, oznaczającej normy moralne, które są uzasadnione ocenami
innego podmiotu niż ten, który wypowiada się o uzasadnieniu aksjologicznym
norm, które są do niego skierowane4.
Niekiedy, nawiązując do typologii wyróżnionej przez M. Ossowską, wska-
zuje się, że moralność może być rozumiana na dwóch poziomach: moralno-
ści elementarnej (poziom I) oraz moralności perfekcjonistycznej (poziom II).
Moralność elementarna wskazuje na podstawowe wymogi (standardy) społecz-
nego zachowania się (np. zakaz zabójstwa), zaś moralność perfekcjonistyczna
stawia swoim adresatom wzniosłe wymagania moralne (np. obowiązek rato-
wania życia ludzkiego, obowiązek urodzenia dziecka)5. Wyróżnienie wskaza-
nych dwóch poziomów moralności nawiązuje w swej istocie do wyróżnionej
przez L.L. Fullera „moralności obowiązku” oraz „moralności dążeń (aspira-
cji)”6. W tym ujęciu moralność obowiązku obejmuje podstawowe reguły, któ-
re są konieczne dla istnienia uporządkowanego społeczeństwa, jak również dla
osiągnięcia przez to społeczeństwo określonych celów, „ucieleśniając najbardziej
oczywiste wymagania życia społecznego”7. Naruszenie reguł moralności obo-
wiązku, stanowiących podstawowe wymogi życia społecznego w odróżnieniu
od moralności dążeń, jest sprzężone z sankcjami i karami. Postulaty moralności
aspiracji, które stanowią moralność perfekcjonistyczną, wskazują na pewne cno-
ty, ideały godziwego lub doskonałego życia (np. dobrego kochającego rodzica),
których realizacja wiązana jest z różnymi gratyfikacjami społecznymi, moralny-
3 W. Lang, Prawo i moralność, Warszawa 1989, s. 8.
4 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 14‒15.
5 D. Bunikowski, Podstawowe kontrowersje dotyczące ingerencji prawa w sferę moralności,
Toruń 2010, s. 34.
6 L. Fuller, Moralność prawa, tł. S. Amsterdamski, Warszawa 2004, s. 35‒36.
7 Ibidem.
12
§ 1. Pojęcia moralności i etyki
mi i materialnymi. Należy zaznaczyć, odnosząc się do prawa, że system praw-
ny opiera się na elementarnych, uniwersalnych (ogólnoludzkich) wartościach8.
Wyodrębnia się również moralność w ujęciu węższym oraz moralność w uję-
ciu szerszym. Moralność w pierwszym znaczeniu obejmuje oceny i uzasadnione
tymi ocenami normy, które odnoszą się do postępowania dobrego i słusznego
w pewnym szczególnym znaczeniu. Zakres moralności w sensie szerokim obej-
muje zaś moralność w węższym znaczeniu oraz normy obyczajowe9 oraz inne
oceny i normy wyznaczające wzory postępowania i „styl życia” nazwane etho
sem (np. dotyczące dobrego wychowania, taktu, szanowania honoru). Normy
moralności rozumiane w sposób ścisły mogą być czasami niezgodne z normami
obyczajowymi należącymi do ethosu tego samego środowiska10. W tym ujęciu
należy wyraźnie opowiedzieć się za ścisłym rozumieniem moralności, ze wzglę-
du na odmienne uzasadnienie obowiązywania norm moralnych i norm obycza-
jowych. Uzasadnieniem obowiązywania norm obyczajowych jest nawyk posłu-
chu tym normom (postępowania w sposób wyznaczony przez tę normę), który
jest ukształtowany w danym społeczeństwie, wraz z przekonaniem, że danego
rodzaju postępowanie jest społecznie oczekiwane11. Normy obyczajowe uznaje
się za obowiązujące, ponieważ są dostatecznie efektywne społecznie12. Między
normami obyczajowymi, normami moralnymi, a także normami prawnymi za-
chodzi stosunek krzyżowania, a nie stosunek równoważności.
Na gruncie analizy moralnej odróżnia się moralność publiczną od moral-
ności prywatnej. Pierwsza dotyczy zachowań człowieka w miejscach publicz-
nych lub w życiu publicznym, a także zachowania osób publicznych, w szcze-
gólności funkcjonariuszy publicznych w życiu prywatnym, jeśli naruszają one
zasady i normy przyzwoitości etycznej, np. znęcanie się przez policjanta nad ro-
dziną, zdrada małżeńska polityka13. Naruszenia moralności publicznej mogą
mieć charakter ciężki, np. przestępstwo zabójstwa, kradzieży oraz lekki, np. czy-
ny przeciwko obyczajowości publicznej. Na skutek naruszenia reguł moralności
publicznej powstaje reakcja społeczna, przejawiająca się w stygmatyzacji lub po-
tępieniu społecznym. Treść reguł moralności publicznej wyznaczana jest przez
procesy zachodzące w społeczeństwie, na które mają wpływ zmiany obyczajo-
wo-kulturowe oraz polityczno-ekonomiczne. Natomiast moralność prywatna
8 Ibidem; R. Tokarczyk, Relacje moralności i prawa w doktrynie Lona L. Fullera, Etyka 1997,
9 Obyczaje i zwyczaje można traktować jako zwroty synonimiczne. Tak słusznie D. Bunikowski,
Nr 15, s. 77 i n.
Podstawowe, s. 37.
10 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe, s. 236.
11 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 86; Z. Ziembiński, Unormowania prawne,
s. 11. Zob. szerzej M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności. Część II, Warszawa 2004, s. 520‒537.
12 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 15; Z. Ziembiński, Problemy podstawowe, s. 234.
13 D. Bunikowski, Podstawowe, s. 42‒43.
13
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
dotyczy zachowań człowieka w życiu prywatnym, obejmując reguły postępowa-
nia właściwe dla tej sfery. Z chwilą naruszenia porządku prawnego i w konse-
kwencji ingerencji władzy publicznej, a niekiedy osób trzecich w przypadku na-
ruszenia moralności publicznej kończy się życie prywatne. Skutkiem naruszenia
moralności prywatnej jest powstanie poczucia winy z powodu naruszenia reguł,
które człowiek uznaje za obowiązujące w swoim życiu (zjawisko „gryzącego su-
mienia”), ale również właściwe dla naruszenia moralności publicznej, potępie-
nie społeczne14.
Wskazać należy, że pojęcie etyki występuje w dwóch znaczeniach: etyki
normatywnej oraz etyki opisowej. Przez etykę normatywną (doktrynę moral-
ną) należy rozumieć uporządkowany zespół ocen i norm postępowania, zawie-
rający argumentację, której celem jest nakłonienie innych do zaakceptowania
tych ocen i norm jako ocen i norm moralnych, a także do ich przestrzegania.
Doktryna moralna może dotyczyć całości życia społecznego albo też jakiegoś
jego aspektu (np. deontologia lekarska, weterynaryjna)15. Z kolei etyka opiso-
wa to nauka o moralności, a zatem stanowiąca zespół twierdzeń o moralności
i doktrynach moralnych oraz wszelkich zjawisk, które są z nimi związane16.
Różnica między etyką opisową a etyką normatywną opiera się na odmien-
nym aspekcie refleksji nad moralnością. Celem etyki opisowej jest bowiem do-
głębna analiza funkcjonujących w danej społeczności ocen i norm moralnych,
z uwzględnieniem motywów postępowania człowieka. W tym rozumieniu
przedmiotem etyki jest rzeczywistość empiryczna, a sama etyka jest nauką po-
zytywistyczną. Natomiast zadaniem etyki normatywnej jest ocena tego, co jest
dobre, a co złe, oraz formułowanie wskazań moralnych17. Na gruncie etyki nor-
matywnej nie należy posługiwać się klasyczną koncepcją prawdy, opierającej się
na zgodności sądów moralnych z jakąś obiektywnie istniejącą rzeczywistością.
Prawdę należy rozumieć na gruncie doktryny moralnej jako „racjonalną akcep-
towalność formułowania stwierdzeń dokonywania ocen poprzez rozsądne au-
dytorium uczestniczące w dyskursie etycznym”18. Podobnie jest na gruncie pra-
woznawstwa, gdzie kryterium prawdziwości (poprawności) oznacza racjonalną
akceptowalność i należyte uzasadnienie19. Dokonana bowiem przez kogoś wy-
14 Ibidem, s. 43.
15 Szerzej Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 7‒17.
16 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 8. Takie rozumienie etyki zostało zapoczątko-
wane przez E. Westermarcka, a następnie rozwinięte przez M. Ossowską, wedle której etyka jest nauką
o moralności „która niczego w zakresie moralności nie ocenia i niczego nie zaleca”. M. Ossowska,
Podstawy nauki o moralności. Część I, Warszawa 2004, s. 60.
17 Zob. szerzej Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 16‒20.
18 M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne, s. 10‒11.
19 Według terminologii zaproponowanej przez S. Wronkowską konsensualna koncepcja prawdy;
S. Wronkowska, w: S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2011, s. 77.
14
§ 2. Pojęcie wartości
kładnia może być trafna, słuszna, poprawna, właściwie (racjonalnie) uzasadnio-
na, powszechnie akceptowana przez przedstawicieli nauki, nie zaś prawdziwa
w aspekcie obiektywnym (czyli wiernie opisująca jakąś rzeczywistość)20.
Należy zgodzić się ze stwierdzeniem, że nie da się zupełnie rozdzielić obo-
wiązującego w życiu porządku moralnego od refleksji o nim i z tego wzglę-
du w pełni uzasadnione jest z reguły używanie zamiennie terminów „etyczny”
i „moralny”. Odwołując się do wartości akceptowanych społecznie, a przypisy-
wanych ustawodawcy, należy mówić o wartościach etycznych, ze względu na to,
że stanowią one rezultat pewnej refleksji. Natomiast odesłanie do klauzul ge-
neralnych stanowi odesłanie do norm moralnych obowiązujących w danej spo-
łeczności21.
§ 2. Pojęcie wartości
Mając na uwadze zasadniczy cel pracy, polegający na ocenie, czy podstawą
badanych instytucji prawnych są te same wartości prawem chronione, a także
w jakim zakresie na instytucje te wpływają normy moralne, należy wskazać spo-
soby rozumienia pojęcia wartości oraz na ich źródła i zakres pojęciowy.
Wyraz „wartość” jest wyrazem wieloznacznym. Po pierwsze przez „wartość”
rozumie się określenie cechy przedmiotów, przez kogoś dodatnio czy ujemnie
ocenione. W tym ujęciu wartość jest cechą relatywną, która wskazuje na stosu-
nek określonego podmiotu do przedmiotu ich oceny, w stosunku do której jest
pojęciem wtórnym. Po drugie, wartość może oznaczać „cechę wyróżniającą kla-
sę abstrakcyjnych przedmiotów globalnie równocennych pod jakimś względem,
czy też równocennych z czyjegoś punktu widzenia”22. Takie rozumienie warto-
ści pozwala na stworzenie wielostopniowej gradacyjnej skali wartości. Po trze-
cie, wartością jest określenie dobra w sensie rzeczowym, która jest przez ludzi
ceniona ze względu na to, że przedstawia wartość w poprzednio omawianych
znaczeniach tego słowa. Po czwarte, niekiedy utożsamia się wartość z jakimś do-
brem w sensie idealnym, jako samoistnego bytu23.
W niniejszej pracy pojęciem wartości objęta zostanie cecha lub zespół cech,
które są właściwe jakiemuś stanowi rzeczy, na skutek dokonania pozytywnej
oceny w oparciu o określony standard ocenny. Wartością jest zatem coś, co jest
ocenione jako dobre, cenne i pożądane. Pojęcie wartości stanowi zatem kate-
20 M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne, s. 9‒11.
21 Ibidem, s. 20.
22 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 59.
23 Ibidem.
15
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
gorię pochodną pojęcia oceny24. W przypadku pozytywnej oceny danego stanu
rzeczy będziemy mówić o „dobru” jako o wartościowym stanie rzeczy25, co uza-
sadnia stosowanie na potrzeby niniejszych rozważań terminów „wartość” oraz
„dobro” jako terminów synonimicznych. Ze względu na to, że wartość wiąza-
na jest wyłącznie z pozytywną oceną, nie należy mówić o negatywnej wartości.
Z pojęciem wartości etycznych związane są założenia absolutyzmu etycznego
oraz relatywizmu etycznego. Absolutyzm etyczny uznaje, że istnieje jedno i bez-
względne dobro, absolutna hierarchia wartości, zaś moc obowiązująca norm
moralnych jest bezwarunkowa i powszechna26. Absolutyzm etyczny „ustala sto-
sunek aksjologiczny, wyodrębniając te przedmioty, których wartość nie jest zre-
latywizowana do innej wartości”, co oznacza, że przedmioty posiadają wartość
„dla siebie”, nie zaś „dla kogoś” lub „dla czegoś”27. Absolutyzm etyczny należy
odróżnić od obiektywizmu etycznego, który jest „teorią opisującą przedmioto-
wy charakter istnienia oraz poznania wartości”28. Obiektywizm etyczny w płasz-
czyźnie ontologicznej traktuje wartości etyczne jako byty obiektywne, istniejące
samoistnie, które tworzą moralną rzeczywistość, nie stanowiąc pochodnej czy-
jegoś stosunku emocjonalnego (obiektywizm etyczny). W aspekcie epistemolo-
gicznym wartości nie są tworem człowieka, mogą być jedynie przedmiotem po-
znania ludzkiego (kognitywizm)29. Obiektywistyczne ujęcie wartości etycznych
było widoczne w wielu koncepcjach filozoficznych. Przykładowo u Arystotelesa,
dla którego idea dobra wypływa z powszechnej zasady celowości świata, czy
chociażby u Platona, dla którego wartości etyczne tworzą obiektywnie istnie-
jący świat doskonałych idei, których poznanie umożliwia prawdziwa mądrość.
Obiektywizm etyczny może mieć również formę pluralizmu wartości, których
kolizja skutkuje powstaniem dylematów moralnych lub też tragizmu nieuchron-
nych poświęceń30. Przechodząc na płaszczyznę metodologiczną należy wskazać,
że wypowiedzi wyrażające wartości (wypowiedzi oceniające) są zdaniami w sen-
sie logicznym, a zatem wypowiedziami prawdziwymi albo fałszywymi.
W opozycji do absolutyzmu etycznego jest relatywizm etyczny, wedle które-
go „przedmioty – jeśli są w ogóle dobre – to względnie dobre, dobre »do czegoś«
24 W. Lang, Prawo i moralność, s. 30; Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 58‒59; M. Wilejczyk,
Zagadnienia etyczne, s. 46.
25 W. Lang, Prawo i moralność, s. 30, który podkreślił, że pochodną systemu ocen jest hierarchia
wartości (dóbr). Choć nie ma, posługując się terminologią H. Rota, „kodów” hierarchii wartości (codes
of value hierarchy), należy uznać, że pewne wartości mają charakter preferencyjny (priorytetowy)
w konkretnym przypadku; zob. również D. Bunikowski, Podstawowe, s. 44.
26 D. Bunikowski, Podstawowe, s. 44.
27 Ibidem, s. 45.
28 Ibidem.
29 Szerzej M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne, s. 33‒34.
30 T. Pietrzykowski, Etyczne problemy, s. 31.
16
§ 2. Pojęcie wartości
lub »dla kogoś«”, zaś obowiązywanie norm moralnych jest względne, zależnie
od określonych sytuacji31. Z relatywizmem etycznym związany jest wariabilizm
etyczny (głoszący, że dobro jest zmienne) oraz pluralizm etyczny (wedle którego
istnieje wiele dóbr równorzędnych lub chociażby porównywalnych)32. W odróż-
nieniu od obiektywizmu etycznego, subiektywizm etyczny zakłada, że wartości
etyczne mają charakter subiektywny i zmienny w aspekcie historycznym i spo-
łecznym. Wartością jest bowiem to, co ludzie w danym czasie i miejscu uważa-
ją za cenne. Nie mogą być przedmiotem poznania, ponieważ stanowią wytwór
ludzkiej kreacji (akognitywizm)33. Konsekwencją akognitywizmu jest indywi-
dualizm etyczny, który opiera się na założeniu, że każdy ma własne pojmowanie
dobra i zła. Wypowiedzi wyrażające oceny nie są zdaniami w sensie logicznym
ze względu na to, że niczego nie opisują, stanowiąc środek ekspresji emocji34.
Ze względu na potrzebę pogodzenia wyżej zaprezentowanych stanowisk po-
wstały teorie pośrednie, których trzonem jest założenie, że w ramach wartości
wyróżnia się te, które są trwałe i niezmienne, stanowiąc „dorobek całej ludzko-
ści w toku jej dziejów”, jak również takie, które są zrelatywizowane do miejsca,
czasu, grupy społecznej, a niekiedy nawet jednostki35. Należy przy tym zazna-
czyć, że nawet przedstawiciele pozytywizmu prawniczego, zarówno twórca po-
zytywizmu H. Hart, jak również reprezentant skrajnej jego postaci (normatywi-
zmu) H. Kelsen, wyróżniali normy najwyższe (Grundnorm, rule of recognition),
niebędące normami prawa pozytywnego36. Herbert Hart wskazywał na „natu-
ralną konieczność minimalnej zawartości prawa natury w prawie pozytywnym”
(the minimum content of natural law), podkreślając, że prawo ma pozycję słu-
żebną wobec pewnych wartości, zaś podczas stosowania prawa angażuje się
uznawane wartości etyczne37.
Przyjmując pośredni kierunek odnoszący się do źródła i zakresu pojęcia
wartości, należy przyjąć, że niektóre wartości mają charakter trwały i niezmien-
ny, ze względu na to, że są powszechnie uznane i akceptowane. Wspólnota war-
tości podstawowych (megawartości) stanowi aksjologiczny fundament prawa.
31 D. Bunikowski, Podstawowe, s. 45.
32 Ibidem, s. 44.
33 K. Michałowska, Niemajątkowe wartości, s. 6.
34 Szerzej M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne, s. 34.
35 T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2017, s. 33; K. Mi
chałowska, Niemajątkowe wartości, s. 6‒7.
36 A. Grabowski, W stronę postpozytywizmu prawniczego. Szkic z metodologii prawoznawstwa,
Acta Universitatis Wratislaviensis 2011, No. 3337, Prawo CCCXII, s. 152; A. Sylwestrzak, Herbert L.A.
Hart – pozytywizm umiarkowany, Miscellanea Historico-Iuridica 2016, Nr 2, s. 153.
37 D. Bunikowski, Podstawowe, s. 29‒30; A. Grabowski, W stronę postpozytywizmu, s. 155‒156;
K. Doliwa, Pozytywizm prawniczy a zasada słuszności, w: Zasada słuszności w prawie prywatnym
i jej praktyczne zastosowanie, Białostockie Studia Prawnicze 2014, t. 17, s. 93.
17
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
Pozostałe wartości są zrelatywizowane do czasu, miejsc, grupy społecznej, wy-
kazując ewolucyjność w kierunku ich rozwoju i powstawaniu nowych, zasługu-
jących na ochronę38.
§ 3. Pojęcia oceny i wypowiedzi oceniającej oraz
kryteria oceny moralnej
Potrzeba wyjaśnienia znaczenia pojęć oceny oraz wypowiedzi oceniającej
wynika z faktu, że występują one zarówno na gruncie prawa, jak i moralności.
Z punktu widzenia sformułowanego tematu pracy jest to o tyle istotne, że we
wszystkich poddanych analizie instytucjach prawnych dokonuje się pewnych
ocen, które znajdują uzasadnienie dla norm moralnych, do których należy od-
nieść się w przypadku zwrotów niedookreślonych, w szczególności klauzul ge-
neralnych.
Pojęcie oceny w swym podstawowym znaczeniu39 oznacza przeżycie aproba-
ty lub dezaprobaty z takiego czy innego punktu widzenia, które polega na emo-
cjonalnym ustosunkowaniu się do jakiegoś zdarzenia czy stanu rzeczy, w szcze-
gólności zachowania człowieka (istniejącego lub wyobrażonego)40. Przeżywanie
określonej oceny to szczególny rodzaj faktu psychicznego41. Przedmiotem oceny
są jakieś stany rzeczy czy zdarzenia, a w szczególności czyny ludzkie, a zatem za-
chowania człowieka, który ma świadomość celu swojego zachowania42. Między
przeżyciem oceny a przeżyciem poznawczym, które polega na dojściu do prze-
konania, że tak a tak jest w oparciu o bodźce zewnętrzne lub spekulacji myślo-
wej, zachodzi wzajemne oddziaływanie43.
Ze względu na różne kryteria oceniania wyróżnia się oceny moralne (doty-
czące tego co dobre i złe), estetyczne (dotyczące tego co piękne i brzydkie), he-
donistyczne (dotyczące tego co przyjemne i przykre), utylitarne (dotyczące tego
38 K. Michałowska, Niemajątkowe wartości, s. 24.
39 Zob. szerzej w zakresie znaczeń pobocznych terminu „ocena” Z. Ziembiński, O czym mówią
prawnicy gdy mówią o „ocenach”, PiP 1986, Nr 12, s. 14‒23; J. Wróblewski, Oceny w prawie i oceny
prawa, SP 1970, Nr 24, s. 3 i n.
40 M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa
1988, s. 40, 41; Z. Ziembiński, O czym mówią prawnicy, s. 11; Z. Radwański, M. Zieliński, Uwagi de
lege ferenda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, Przegląd Legislacyjny 2001, Nr 2, s. 13.
Podobnie W. Lang, który definiuje oceny, podobnie jak normy, jako szczególną kategorię wypowiedzi
językowych, wyrażających psychiczne przeżycia wartościowania i oceniania, tj. przeżycia aprobaty lub
dezaprobaty określonych stanów rzeczy; W. Lang, Prawo i moralność, s. 29.
41 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 31. Podobnie W. Lang, Prawo i moralność, s. 29.
42 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 16.
43 Ibidem, s. 9.
18
§ 3. Pojęcia oceny i wypowiedzi oceniającej oraz kryteria oceny moralnej
co pożyteczne i szkodliwe)44. Wyodrębnia się ponadto oceny zasadnicze (pier-
wotne) oraz oceny instrumentalne (wtórne)45. W ramach ocen zasadniczych
wskazuje się na oceny zasadnicze samoistne, dotyczące postępowania danej
osoby samego przez się oraz oceny zasadnicze podbudowane instrumentalnie
(oceny pragmatyczne), wyrażające aprobatę bądź dezaprobatę dla postępowania
danej osoby ze względu na jego skutki. W drugiej ze wskazanych kategorii pod-
kreśla się, że w procesie oceniania angażowane są oprócz elementów emocjonal-
nych również elementy intelektualne. Dokonuje się bowiem ustalenia, że dane
zachowania pociągają za sobą określony skutek (warstwa intelektualna), który
jest oceniany jako dobry albo zły (warstwa emocjonalna). Formułując ocenę in-
strumentalną stwierdza się, że użycie danego środka w danych okolicznościach
powoduje powstanie określonego stanu rzeczy (z całą pewnością albo z dosta-
tecznym prawdopodobieństwem)46.
Szczególnie istotne dla dalszych rozważań w zakresie oceny zachowania
człowieka pod kątem badanych instytucji prawnych jest rozróżnienie ocen jed-
noaspektowych i wieloaspektowych, w szczególności ocen globalnych, a także
ocen podstawowych oraz porównawczych. Oceny globalne polegają na suma-
rycznej aprobacie lub dezaprobacie przedmiotu oceny we wszystkich jego istot-
nych aspektach. Oceniając jakiś stan rzeczy w różnych jego aspektach, z których
niektóre oceniamy pozytywnie, inne zaś negatywnie, dokonuje się następnie
syntetyzującej oceny globalnej47. Niekiedy mamy do czynienia z ocenami am-
biwalentnymi, gdy nie można sformułować pozytywnej albo negatywnej oce-
ny globalnej ze względu na rozbieżności i nieporównywalność ocen jednostko-
wych48. Ponadto możliwa jest sytuacja polegająca na tym, że dwie osoby, które
dokonały podobnych ocen składowych, odmiennie dokonają oceny globalnej49.
Ta sama osoba może odmiennie dokonać oceny konkretnego stanu rzeczy, który
choć jest podobny w jakimś stopniu do innych stanów rzeczy, wykazuje indywi-
dualne elementy sytuacyjne, które stanowią przyczynę dokonania tej odmiennej
oceny50. Oceny podstawowe (proste) odnoszą się do tego co dobre i złe, nato-
miast oceny preferencyjne (porównawcze) dotyczą tego, co lepsze lub gorsze51.
44 Ibidem, s. 18.
45 Z. Ziembiński, O czym mówią prawnicy, s. 12‒13.
46 M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, s. 31, 43; Z. Ziembiński, Podstawy nauki
o moralności, s. 12; Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 12‒14; R. Piszko, Prawo a normy pozaprawne.
Typy relacji, Szczecin 2000, s. 144.
47 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 17; Z. Ziembiński, O czym mówią prawnicy, s. 12.
48 M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, s. 42; Z. Ziembiński, Podstawy nauki
o moralności, s. 12.
49 Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 34.
50 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 23.
51 M. Zieliński, Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, s. 42; Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 11.
19
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
Z kolei termin „wypowiedź oceniająca”, jako rezultat procesów oceniania, wy-
raża dodatnie lub ujemne przeżycie oceny, które odnosi się do pewnego stanu
rzeczy52. Wypowiedzi ocenne należy odróżnić od wypowiedzi opisowych (de-
skryptywnych), których przedmiotem jest istnienie albo nieistnienie pewnego
faktu (stanu rzeczy). Z punktu widzenia semantyki wypowiedzi opisowe odno-
szą się do określonego stanu rzeczy (rzeczywistego albo wyobrażonego), któ-
ry opisują, będąc zdaniami w sensie logicznym (opisując rzeczywistość zgodnie
lub niezgodnie z prawdą)53. Wypowiedzi deskryptywne spełniają zatem funkcję
pragmatyczną, zaś wypowiedzi oceniające funkcję ekspresyjną54. Wypowiedzi
oceniające nie mają zatem waloru prawdziwości czy fałszywości, co najwyżej
mogą być szczere lub nieszczere, ze względu na to, że nie opisują rzeczywistości55.
Oceny i wypowiedzi oceniające należy odróżnić od wypowiedzi powin-
nościowych (dyrektyw), które wyrażają wzorzec powinnego zachowania się.
Wśród dyrektyw wyróżnia się dyrektywy niestanowcze (prośby, sugestie, rady)
oraz dyrektywy stanowcze (polecenia, normy postępowania)56. Najistotniejszą
różnicą, zachodzącą pomiędzy ocenami a dyrektywami, jest ich zakres przed-
miotowy oraz przymiot obowiązywania. Przedmiotem oceny, w odróżnieniu od
dyrektywy, mogą być oprócz zachowań również zdarzenia i stany rzeczy. Z kolei
atrybut obowiązywania dotyczy wyłącznie dyrektyw, w tym zwłaszcza norm po-
stępowania, których wiążący charakter stanowi o ich normatywności57. Oceny
moralne, a w konsekwencji również wypowiedzi oceniające, mogą stanowić
uzasadnienie norm prawnych, stanowiąc przesłankę ich ustanowienia. Może
również zachodzić relacja odwrotna – norma może stanowić uzasadnienie oce-
ny, która jest dokonywana ze względu na normę58.
Wydaje się, że na gruncie rozważań naukowych tradycyjne ujęcie „oceny”,
które sprowadza ją wyłącznie do emocjonalnego przeżycia, jest niewystarcza-
jące. W rozważaniach tych nie sposób sformułować oceny bez dokonania ja-
kiejkolwiek refleksji, popartej racjonalnymi argumentami. Nie można bowiem
zrównywać takich ocen z ocenami wyrażanymi w codziennym życiu, które
mają charakter wyłącznie emocjonalny, spontaniczny, oparty na subiektywnych
upodobaniach oceniającego. Interesujący jest pogląd wiążący dokonanie oceny
52 Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 29; W. Lang, Prawo i moralność, s. 29‒30; M. Zieliński,
Z. Ziembiński, Uzasadnianie twierdzeń, s. 40‒41.
53 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 30.
54 T. Pietrzykowski, Etyczne problemy, s. 17.
55 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 31.
56 T. Pietrzykowski, Etyczne problemy, s. 18.
57 Ibidem.
58 Szerzej J. Nowacki, O rodzajach ocen ze względu na normę, w: Studia z teorii prawa, Kraków
2003, s. 123‒131; J. Nowacki, Problem moralnej indyferentności przepisów prawa pozytywnego,
w: Studia z teorii prawa, Kraków 2003, s. 181‒213.
20
§ 3. Pojęcia oceny i wypowiedzi oceniającej oraz kryteria oceny moralnej
z szacowaniem, przypisywaniem czemuś jakiejś wartości na podstawie pewne-
go kryterium59. Owo kryterium (miernik, skala porównawcza, wzór) jest ele-
mentem niezbędnym procesu oceniania, podczas którego dokonuje się czynno-
ści intelektualnej, polegającej na ustaleniu, czy oceniany stan rzeczy jest zgodny
z przyjętym kryterium czy też nie. Elementem koniecznym oceniania nie jest
pozytywne albo negatywne ustosunkowanie się do przedmiotu oceny, które
mogą, ale nie muszą towarzyszyć temu procesowi60. Powyższe podejście do isto-
ty oceny jest zupełnie odmienne od zaproponowanego przez Z. Ziembińskiego,
według którego element aprobaty czy dezaprobaty jest elementem konstytutyw-
nym każdej oceny61.
Ze względu na zakres badawczy rozważań, który obejmuje zachowania czło-
wieka, stanowiące przedmiot ocen etycznych, należy przyjąć założenie, że w pro-
cesie oceniania angażuje się nie tylko elementy emocjonalne, ale również inte-
lektualne. Termin „ocena” występuje w niniejszej pracy nie tylko wówczas, gdy
zachowanie człowieka ocenia się jako dobre lub złe dokonując jego porówna-
nia (kwalifikacji) z jakimś wzorem, w oparciu o pewne kryteria tego co dobre,
złe, sprawiedliwe, niesprawiedliwe, ale również wtedy, gdy szacuje się intensyw-
ność pewnego zachowania. Ponadto należy podkreślić, że specyfika stosunków
prawnych między osobami bliskimi, a zwłaszcza częste występowanie złożonych
i skomplikowanych wewnętrznych relacji, wymusza niejednokrotnie dokonanie
ocen wieloaspektowych, stanowiących przedpole syntetyzującej oceny globalnej,
jak również ocen preferencyjnych (porównawczych). Dokonując rzetelnej i spra-
wiedliwej oceny zachowania człowieka pod kątem etycznym, na skutek której
powstają również skutki cywilnoprawne, niezbędne jest dokonanie pewnej inte-
lektualnej refleksji, nieograniczającej się wyłącznie do prostego przeżycia stanu
moralnej aprobaty albo dezaprobaty odnoszącego się do przedmiotu oceny.
Należy zauważyć, że życie każdego człowieka przenikają oceny, a w szczegól-
ności oceny moralne, zwłaszcza podczas dokonywania wyborów, które wyma-
59 M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne, s. 38‒39. Zob. również W. Lang, Prawo i moralność,
s. 29‒30, który wskazuje, że w procesie oceny należy wykorzystać również funkcjonujące w danej
kulturze standardy ocenne, a więc kryteria, według których dokonuje się ocen oraz uzasadnia kon-
kretne wypowiedzi oceniające.
60 M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne, s. 38‒39. Autorka ponadto podkreśla, że od ocen należy
wymagać intelektualnej rzetelności, nie zaś „wspierać się na takich czy innych, szczerych czy nie-
szczerych, uczuciach i emocjach”.
61 Z. Ziembiński, O czym mówią prawnicy, s. 21‒23. Autor ograniczając stosowanie zwrotu
„ocena” wyłącznie do sytuacji, w których dochodzi do aprobaty czy dezaprobaty jakiegoś stanu rzeczy
czy zdarzenia, proponuje, aby we wszystkich innych przypadkach posługiwać się innymi zwrotami.
Przykładowo zwrotem „kwalifikacja” w przypadku gdy stan rzeczy (zdarzenie) odpowiada określonym
wzorcom; zwrotem „oszacowanie” na potrzeby określenia rozmiarów czy intensywności czegoś, zaś
„przydatnością” w przypadku tzw. ocen instrumentalnych.
21
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
gają nie tylko wartościowania, ale również hierarchizowania62. Specyfiką oceny
moralnej jest to, że dotyczy ona ludzkiego postępowania, a zatem zachowania
człowieka, które jest zależne od jego woli63. Należy również zaznaczyć, że oce-
na moralna zachowania człowieka w przypadku klauzul generalnych oraz po-
zostałych zwrotów niedookreślonych powinna być zindywidualizowana, nie zaś
wyłącznie oparta na ogólnie sformułowanych ocenach czy zasadach. Sama oce-
na, jak również wykorzystane do jej ustalenia kryteria wymagają uzasadnienia,
nie mogą być zatem arbitralne. Pomimo że zachowanie człowieka oceniane jest
w pewnym stopniu schematycznie, to jednak w przypadku niezgodności ocen
dokonywanych w różnych jej aspektach, ocena globalna nie będzie wyznaczo-
na przez jakieś standardowe oceny, ze względu na konieczność dokonania ocen
preferencyjnych, dla których dokonania znaczny wpływ ma osobowość pod-
miotu oceniającego, jego doświadczenie życiowe i zawodowe, reprezentowa-
ny system wartości64. Przyjmuje się, że oceny moralne to takie „oceny ludzkich
czynów, które wyznaczane są przez postawę sprawiedliwej życzliwości wobec
osób z określonego kręgu”65. Ocena moralna stanowi wartościowanie w kate-
goriach danego zachowania jako dobrego, słusznego, godziwego, chwalebnego
bądź też złego, niesłusznego, niegodziwego, haniebnego66.
Tradycyjnie wyróżnia się cztery kryteria oceny moralnej: kryterium wartości
czynu samego przez się, kryterium intencji, kryterium konsekwencji oraz kryte-
rium zasługi. Istotą kryterium wartości czynu samego przez się jest uznanie, że
każdy ludzki czyn ma wewnętrzną wartość niezależnie od okoliczności, intencji
oraz skutku. Oznacza to, że czyn wewnętrznie zły może powodować dobre skut-
ki. Kryterium intencji sprowadza się do wartości moralnej czynu, która zależy
od zamiaru osoby działającej. Kryterium konsekwencji zakłada, że czyny ludz-
kie same przez się nie są ani dobre, ani złe moralnie, ponieważ kryterium ich
oceny są konsekwencje konkretnej sytuacji. Kryterium zasługi natomiast kon-
centruje się na rozmiarze (skali) wysiłku, jaki należy włożyć w wybór dobrego
postępowania, odrzucającego postępowanie złe i zarazem przezwyciężającego
skłonność wyboru zła; zatem im większa miara wysiłku, tym większa pochwa-
ła (zasługa moralna)67. Wskazane kryteria oceny moralnej zachowania, z wyjąt-
kiem kryterium zasługi, zostaną wykorzystane na gruncie badanych instytucji
prawnych, przy formułowaniu elementów definicyjnych ich przesłanek.
62 M. Ossowska, Normy moralne. Próba systematyzacji, Warszawa 2000, s. 14‒15.
63 Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 106.
64 Zob. Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 217 w odniesieniu do stosowania klauzuli gene-
ralnej „dobra dziecka”.
65 Ibidem, s. 106.
66 T. Pietrzykowski, Etyczne problemy, s. 25.
67 W. Tatarkiewicz, O czterech rodzajach sądów etycznych, Przegląd Filozoficzny 1930, Nr 4, s. 291.
22
§ 3. Pojęcia oceny i wypowiedzi oceniającej oraz kryteria oceny moralnej
Naczelnym nakazem moralnym jest imperatyw powszechnej życzliwości,
którego istotą jest pozytywna ocena moralna tego, że ludzi spotyka dobro oraz
negatywna ocena moralna, gdy spotyka ich zło68. Nie oznacza to jednak, że każ-
dy czyn „dyktowany życzliwością” jest „czynem dobrym moralnie”. Dodatnio
ocenić należy wyłącznie życzliwość sprawiedliwą. Kryterium sprawiedliwości
stanowi bowiem nadrzędną wartość etyczną, kształtującą treść ocen, a w kon-
sekwencji i norm moralnych69. Kryterium sprawiedliwości należy zatem od-
nieść, zgodnie z tradycją rozważań etycznych zapoczątkowaną od Arystotelesa,
do świadczenia dobra i ewentualnie rozdzielania nieuchronnego zła w sposób
jednakowo traktujący jednostkę, która ze względu na posiadane przez nią ja-
kieś cechy istotne należy do określonej kategorii70. Warto przy tym zaznaczyć,
że na gruncie refleksji filozoficznej obejmującej zagadnienia moralne wyróżnia
się w kręgu istot współrodzajowych bliższych bliskich i dalszych bliskich, wobec
których są dalej i mniej daleko idące obowiązki moralne71. Zróżnicowanie obo-
wiązków moralnych zarówno wobec dalszych, jak i bliższych jest punktem wyj-
ścia dla oceny zachowania człowieka, które narusza normy moralne, pod kątem
skutków cywilnoprawnych na gruncie omawianych instytucji prawnych.
Jednoznaczne wskazanie istoty oceny moralnej jest utrudnione ze względu
nie tylko na polisemiczność terminów „dobry”, „zły”72, „słuszny”, „niesłuszny”,
„sprawiedliwy”, „niesprawiedliwy”, ale również z powodu istnienia trzech nurtów
myśli etycznej (koncepcji moralności). Maria Ossowska wskazała na trzy główne
typy wyróżniania ocen, a w konsekwencji norm moralnych i moralności jako ze-
społu takich norm: felicytologiczny, perfekcjonistyczny, solidarystyczny73.
Ujęcie felicytologiczne, głoszone zwłaszcza w starożytnej Grecji, ujmo-
wało moralność jako „sztukę poszukiwania właściwych celów i sensu życia”.
Zakładało, że każdy człowiek powinien dążyć do osiągnięcia szczęścia osobi-
stego, unikając jednocześnie cierpień w zastanym świecie. Osiągnięcie szczę-
ścia było rozumiane np. jako osiągnięcie przyjemności (hedonizm etyczny,
gr. hedone ‒ „przyjemność”, „rozkosz”) lub też harmonijnego rozwoju osobo-
68 Szerzej Cz. Znamierowski, Rozważania wstępne do nauki o moralności i prawie, Warszawa 1964,
s. 31‒38, 48‒79; Cz. Znamierowski, Oceny i normy, Warszawa 1957, s. 344‒348, 357‒361; Z. Ziembiński,
Wstęp do aksjologii, s. 106; Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 89‒90. Według M. Wilejczyk można
mówić co najwyżej o zasadzie wstępnej życzliwości oraz wstępnej moralnej dyspozycji do troski o cudze
dobro; M. Wilejczyk, Zagadnienia etyczne, s. 24.
69 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 32.
70 Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 60; Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 32.
71 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 31; Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 67.
72 Szerzej na temat wieloznaczności powyższych terminów M. Ossowska, Podstawy nauki o mo-
ralności. Część I, s. 136‒155; M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności. Część II, s. 741‒754.
73 M. Ossowska, Podstawy nauki o moralności. Część II, s. 708‒723; H. Šimo, Poglądy M. Ossow-
skiej na koncepcje moralności a pojęcie sprawiedliwości, Ruch Filozoficzny 2016, Nr 1, s. 110‒113.
23
Rozdział I. Zagadnienia wprowadzające
wości (eudajmonizm, gr. eudaimon ‒ „szczęśliwy”, dosł. „mający dobrego du-
cha”)74. Drugi, perfekcjonistyczny nurt myśli etycznej, pojmuje moralność jako
zbiór cnót do naśladowania, wskazuje na ideały moralne (wzory osobowe) lub
czyny heroiczne, do których człowiek powinien dążyć, aby osiągnąć doskona-
łość moralną. Ujęcie to zakładało, jak żyć zgodnie z pewnym wzorcem osobo-
wym, który mógł mieć charakter uniwersalny albo dotyczyć określonych człon-
ków społeczeństwa (np. wzór osobowy rycerza, kupca). Z koncepcją tą związane
jest pojęcie zasługi moralnej, a zatem uznania dla wysiłku, w celu zbliżania się
do wzorca osobowego, który był zmienny historycznie75. Koncepcja solidary-
styczna ujmuje moralność jako zbiór zasad dobrego współżycia, dotyczących
„ułożenia stosunków międzyludzkich na zasadzie wzajemnej przychylności
i życzliwości, czy chociażby na zasadzie powściągnięcia wrogości i okiełznania
aktów agresji w stosunku do innych członków społeczeństwa”76. Abstrahując od
tego, która ze wskazanych koncepcji ma współcześnie znaczenie wiodące, na
gruncie badanych instytucji prawnych objętych zakresem pracy, należy odwołać
się do ostatniej z przedstawionych koncepcji, która charakteryzuje normy i oce-
ny moralne w aspekcie społecznym, a nie jedynie indywidualnym pod kątem
uzyskania osobistego szczęścia lub doskonałości77. W ramach tego nurtu można
wyróżnić dwa odmienne ujęcia oceny moralnej: ujęcie subiektywistyczne oraz
ujęcie obiektywistyczne. Ujęcie subiektywistyczne koncentruje się na dobrych
intencjach podmiotu, którego postawy i czyny poddawane są ocenie, bez wzglę-
du na to, czy podjęte postępowanie faktycznie przysparza dóbr zgodnie z zamie-
rzeniami. Z kolei ujęcie obiektywistyczne koncentruje się na ocenie, czy i w ja-
kim stopniu dane zachowanie spowodowało dobre skutki, zapewniając komuś
jakieś dobra lub też uchronienie przed niebezpieczeństwem zła78.
§ 4. Stosunek norm prawnych do norm moralnych
W pierwszej kolejności należy poczynić uwagę natury porządkującej, odno-
szącą się do samej istoty norm moralnych i norm prawnych oraz relacji, jaka
zachodzi między nimi a ocenami, które stanowią uzasadnienie ich obowiązy-
wania. Żadna norma postępowania, stanowiąc wypowiedź dyrektywalną, któ-
ra jednoznacznie i bezpośrednio nakazuje lub zakazuje określonej osobie (oso-
74 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 22; Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 51‒52.
75 Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 53, 54; Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 20‒21; Z. Ziem
biński, Podstawy nauki o moralności, s. 23‒24.
76 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 24.
77 Ibidem.
78 Ibidem, s. 25; Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii, s. 105.
24
§ 4. Stosunek norm prawnych do norm moralnych
bom), by w określonych okolicznościach w pewien sposób postąpiła (postąpiły)
bądź wielokrotnie postępowała (postępowały), sama przez się nie stanowi ani
normy moralnej, ani normy prawnej. Jeżeli określa się daną normę postępowa-
nia jako normę moralną, to znaczy, że posiada ona uzasadnienie aksjologiczne
w swoistego rodzaju ocenach moralnych, a mianowicie w ocenach co słuszne,
a co niesłuszne, co dobre, a co złe w pewnym szczególnym znaczeniu79. W przy-
padku rozumienia pojęcia moralności jako zbioru zasad dobrego współżycia
społecznego, normy moralne mają szczególne uzasadnienie aksjologiczne po-
przez oceny wyznaczone przez sprawiedliwą życzliwość do jakiejś grupy ludzi,
których dobra zasadnicze wymagają zapewnienia za pomocą określonych, do-
puszczalnych środków80. A zatem normą moralną jest norma postępowania,
która nakazuje podejmować postępowania ocenione moralnie dodatnio, a po-
wstrzymywać się od postępowania moralnie dezaprobowanego81.
Stosunek prawa do moralności zostanie w pierwszej kolejności przedsta-
wiony w jego aspekcie treściowym (merytorycznym, pojęciowym), a następ-
nie w aspekcie funkcjonalnym, odnoszącym się do oddziaływania wzajemnego
norm.
I. Stosunek treściowy
Określając stosunek treściowy pojęć prawa i moralności w odniesieniu do
ich treści, a zatem cech, które przysługują desygnatom ich nazw, należy wskazać
na następujące kryteria odróżniające. Po pierwsze – sposób uzasadnienia obo-
wiązywania norm prawnych i norm moralnych, po drugie – stopień formalizacji
i instytucjonalizacji w zakresie tworzenia i oddziaływania na adresatów norm,
po trzecie – stopień precyzji, po czwarte – zakres podmiotowy oraz po piąte –
zakres przedmiotowy norm prawnych i moralnych.
Rozpoczynając od pierwszego ze wskazanych kryteriów, należy zaznaczyć,
że uzasadnieniem obowiązywania norm moralnych jest uzasadnienie aksjolo-
giczne, zaś uzasadnieniem dla norm prawnych uzasadnienie tetyczne82. Normy
prawne to zatem takie normy postępowania, które ustanowił podmiot, mający
79 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 21, 85; Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 94;
Z. Ziembiński, Unormowania prawne, s. 11‒12; R. Piszko, Prawo a normy, s. 146.
80 Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, s. 85.
81 Z. Ziembiński, Etyczne problemy, s. 89, 90; zob. również T. Pietrzykowski, Etyczne problemy,
s. 25‒26, który wskazuje, że norma moralna to wskazanie sposobu, w jaki powinno się postępować,
aby postępowanie było dobre. Zob. również T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp, s. 35‒36,
według których normy moralne odnoszą się do zachowań człowieka, jak również jego intencji i postaw,
poddawanych ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra.
82 S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, s. 81.
25
Pobierz darmowy fragment (pdf)
