Wraz z przekształceniami górnośląskości, które miały miejsce w XX wieku, a zwłaszcza po II wojnie światowej, zmieniały się również treści, które działacze śląskich zrzeszonych amatorskich kół śpiewaczych oraz kreatorzy recepcji scenicznych dzieł kompozytora wystawianych na śląskiej ziemi przypisywali Stanisławowi Moniuszce. Powojenna górnośląska recepcja moniuszkowska kształtowana przez autorów wypowiedzi prasowych opisujących działalność śląskich amatorskich chórów i zespołów instrumentalnych – spadkobiercy Związku Śląskich Kół Śpiewaczych ujawniła cechy dwutorowej mitologizacji. Z jednej strony okresowo przypisywano Moniuszce rolę prekursora polskiego socjalizmu, co było zgodne z linią programową socjalistycznego państwa polskiego. Z drugiej podtrzymano narracje czyniącą z postaci kompozytora symbol polskości Górnego Śląska, wykreowaną przez Związek Śląskich Kół Śpiewaczych w Dwudziestoleciu międzywojennym. Szczególnie interesujące jest to, że w ramach działalności tego amatorskiego zrzeszenia muzycznego realizowanej po 1989 roku została rozpowszechniona nowa narracja moniuszkowska – Druh śląskiej drużyny śpiewaczej.
Analiza recepcji postaci Stanisława Moniuszki i jego scenicznej twórczości, zwłaszcza jego pierwszej opery Halki, kreowanej w oparciu o narracje nawiązującą odpowiednio do: występów artystów warszawskich pod batutą Emila Młynarskiego na terenie plebiscytowym w 1920 roku, działalności sceny operowej na deskach Teatru Polskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach w latach 1922 – 1931, gościnnych spektakli moniuszkowskich w Teatrze Polskim w Katowicach w latach 1932 – 1939, działalności Opery Śląskiej w latach 1945 – 2010 również ujawniła, że istnieje specyficzna dla tego regionu narracja moniuszkowska odnosząca się do pierwszej opery kompozytora – „śląskiej” Halki. Interesująca jest również ewolucja treści przypisywanych tej operze poprzez kreatorów recepcji nawiązujących do kolejnych inscenizacji Moniuszkowskiego dzieła wystawianych na deskach Opery Śląskiej w Bytomiu. Z jednej strony stale przypomina się wydarzenia składające się na „śląski rodowód” tego dzieła, z drugiej jego twórcy przypisuje się pełnienie ról społecznych, których istotność podyktowana jest kontekstem recepcji: narodowy twórca w muzyce polskiej, prekursor polskiego socjalizmu czy twórca dzieł o uniwersalnym przesłaniu.
Darmowy fragment publikacji:
Wstęp
„[…] kult bohaterów, mity o wspólnym pochodzeniu i jedno‑
ści rasowej, przywiązanie do kraju ojczystego jako kolektywnej
własności grupy oraz wezwanie do zjednoczenia sił w obronie
przed wspólnym wrogiem” (Znaniecki, 1990: 124) odgrywają
istotną rolę w budowaniu wspólnoty narodowej i/bądź grupy
etnicznej. Sądzę, że tę myśl Floriana Znanieckiego – twórcy pol‑
skiej socjologii humanistycznej – można również odnieść do do‑
kumentów świadczących o udziale sztuki muzycznej w procesie
budowania/kształtowania tożsamości kulturowej wśród jedno‑
stek należących do polskiej wspólnoty narodowej, jak również
górnośląskiej grupy etnicznej.
Kult bohatera jest istotny dla integracji zbiorowości oraz utrwa‑
lenia jej solidarności, gdyż bohater uosabia wartości dla człon‑
ków danej grupy społecznej najważniejsze. Bohaterami mogą być
postacie mityczne bądź realnie żyjące onegdaj lub obecnie jed‑
nostki, przez swych zwolenników świadomie wyidealizowane.
Jednostka może pozostać bohaterem tak długo, jak długo grupa
społeczna podtrzymuje jej kult. Łatwiej jest wyidealizować oso‑
bę zmarłą niż żyjącą, co powoduje, że zazwyczaj pełny rozwój
kultu następuje już po śmierci danej jednostki. Znaniecki (1990:
125) wymienia cztery typy bohaterów, których czczenie przez
członków społeczności o kulturze narodowej może przyczynić
się do integracji grupy: legendarnych bohaterów ludowych, któ‑
rzy są sławnymi postaciami powieści literackich, bohaterów re‑
ligijnych – świętych – których kult organizowany był przez Ko‑
10
Wstęp
ściół, królów i wojowników, czczonych z inicjatywy grup poli‑
tycznych, oraz genialnych twórców, którzy są przykładem czy‑
sto kulturowego typu bohatera. Specyficznym typem genialnego
twórcy, którego kult pobudza i podtrzymuje proces budowania
tożsamości narodowej bądź etnicznej, jest twórca w muzyce.
Znaniecki podkreślał, że heroizacja genialnych twórców działają-
cych w różnych dziedzinach kultury jest procesem wolniejszym
niż heroizacja pozostałych typów bohaterów, bo do uznania
przez masy ich znaczenia potrzebne jest odpowiednie wykształ‑
cenie i na tyle szerokie rozpowszechnienie charakterystycznych
obrazów ich postaci, aby w intersubiektywnej przestrzeni kultu‑
rowej funkcjonowały one jako symbole narodowe.
Historia obfituje w sytuacje, gdy pewne światłe grupy oby‑
wateli potrafiły sprawić, że masy utożsamiały się z konkretny‑
mi twórcami narodowymi, uznawały ich wielkość, mimo że nie
w pełni rozumiały znaczenie ich działalności. Takiemu stanowi
rzeczy przysłużyły się działania na rzecz budowy pomników na‑
rodowych twórców w kulturze, publiczne ceremonie propagujące
ich osobę i twórczość czy pielgrzymki do miejsc ich zamieszka‑
nia, pracy oraz grobów. Przykładowo bohaterami kultury na‑
rodowej dla narodu włoskiego są Dante, Michał Anioł, Rafael,
dla narodu brytyjskiego – Szekspir, Wergiliusz, dla narodu nie‑
mieckiego – Goethe i Wagner, a Kopernik, Mickiewicz, Chopin
i Moniuszko – dla narodu polskiego. Kreowany, podtrzymywa-
ny i rozpowszechniany wśród mas kult bohaterów narodowych
służy rozpowszechnianiu świadomości i solidarności grupowej
wśród jednostek należących do danej wspólnoty narodowej.
Dzieje się tak dlatego, że postacie jednostek, które proces he‑
roizacji bądź mitologizacji uczynił „bohaterami kultury naro‑
dowej”, funkcjonują w intersubiektywnej przestrzeni kulturowej
charakterystycznej dla danej wspólnoty narodowej bądź zbio‑
rowości etnicznej jako symbole odnoszące obcujące z nimi jed‑
nostki do ich narodowej lub etnicznej tożsamości zbiorowej.
Z socjologicznego punktu widzenia ciekawe są sytuacje, w któ-
rych uwarunkowany kontekstem sytuacyjnym proces recep‑
cji danego kompozytora i jego dzieł powoduje, że te wytwory
Wstęp
11
kulturowe funkcjonują w intersubiektywnej przestrzeni kultu-
rowej jako symbole narodowe. Stan ten poprzedza i towarzyszy
mu (na zasadzie podtrzymywania) proces mitologizacji osoby
kompozytora na narodowego twórcę, a wytworów jego twór‑
czej działalności – na symbole narodowe/etniczne. Warto bliżej
przyjrzeć się mechanizmom procesu mitologizacji, funkcjono‑
waniu mitów w intersubiektywnej przestrzeni kulturowej danej
grupy społecznej i charakterystycznym dla polskiej wspólnoty
narodowej i górnośląskiej grupy etnicznej narracjom.
Prezentowana książka stanowi drugi tom publikacji Śląski Mo‑
niuszko. Recepcja postaci i twórczości kompozytora na Górnym Ślą‑
sku. Studium socjologiczne1. Oparta jest na materiale empirycznym
zgromadzonym przeze mnie na potrzeby rozprawy doktorskiej
pt. Budowanie tożsamości narodowej poprzez muzykę. Recepcja
postaci i twórczości Stanisława Moniuszki na Górnym Śląsku
w XX wieku. Studium socjologiczne.
Oba tomy poświęcone są socjologicznemu pojęciu tożsamości
oraz relacjom pomiędzy śląską tożsamością kulturową a polską
tożsamością narodową. Zastosowana przeze mnie perspektywa
koresponduje z sugestią Barbary Jabłońskiej (2014: 129), że prak‑
tyka muzyczna przebiega w określonych ramach strukturalnych,
które determinują społeczny i kulturowy charakter muzyki na
poziomie twórczym, wykonawczym i odbiorczym. Swoje rozwa‑
żania prowadzę, odnosząc się do koncepcji zarówno pamięci kul‑
turowej Jana Assmanna, jak i centrum kultury Leona Dyczew‑
skiego. Jednocześnie przyjmuję za Znanieckim (2008: 68), że
„dane, jako przedmioty refleksji teoretycznej badacza należą już
do doświadczenia kogoś innego i są takie, jakimi to czynne do‑
świadczenie je uczyniło”. Z dyrektywą współczynnika humani‑
stycznego zgodne jest podejście Wojciecha Świątkiewicza (2006:
49) do sztuki dźwięków: „Dzieło sztuki jest zawsze »dziełem dla
nas«, nie zaś tylko dziełem w sobie, jest zawsze »naszym«, nigdy
1 Tom I: Tożsamość narodowa i muzyka. Budowanie tożsamości narodowej
poprzez muzykę Stanisława Moniuszki za życia kompozytora i w ramach dzia‑
łalności Związku Śląskich Kół Śpiewaczych w pierwszej połowie XX wieku uka‑
zał się w 2018 roku.
12
Wstęp
»niczyim«. Staje się tym, czym uczynią go uczestnicy wspólno‑
ty estetycznych poglądów, interpretacji i znaczeń. Jego »wygląd«
współtworzą między innymi kompetencje kulturowe odbiorców
zróżnicowane historycznie i pokoleniowo oraz w kontekście geo‑
graficznej przestrzeni rozmaitości kultur, ich cechy osobowościo‑
we oraz społeczny kontekst sytuacji odbiorczej”.
Jestem świadoma problemów, jakie sprawia współczesnym ba‑
daczom jednoznaczne zdefiniowanie granic przestrzennych, spo‑
łecznych i kulturowych Górnego Śląska. Zwracają na to uwagę
m.in. autorzy opracowania Granice Śląska w interdyscyplinarnej
perspektywie (Gładkiewicz, Sołdra -Gwiżdż, Szczepański, 2012: 9)
i autorka książki Tożsamość współczesnych Górnoślązaków. Stu‑
dium socjologiczne (Kijonka, 2016: 10). Według Grzegorza Ba‑
bińskiego (1998: 7) etniczność jest różnorodna, wielowymiaro‑
wa, stopniowalna i często ma charakter kontekstowy. W moich
badaniach przyjęłam możliwie najszerszą koncepcję historyczno-
-geograficznego obszaru Górnego Śląska2, gdyż badając specyfikę
górnośląskiej recepcji postaci i twórczości Stanisława Moniuszki,
nie koncentruję się na granicach administracyjnych, ale na wąt‑
kach wskazujących na transmisję i przekształcanie idei wyarty‑
kułowanej w „Śpiewaku Śląskim” z lat międzywojennych, aby
pod szyldem Moniuszkowskiej pieśni zjednoczyć jak najszersze
grono Górnoślązaków.
Nota metodologiczna
W ramach realizacji projektu badawczego podjęłam się rekon‑
strukcji i analizy procesu recepcji postaci i twórczości Stanisława
Moniuszki na Górnym Śląsku w drugiej połowie XX wieku kreo-
2 Historyczno-geograficzny obszar Górnego Śląska – będący przestrzenią
o niedomkniętych granicach – obejmuje „czarny” Górny Śląsk, ziemię opol‑
ską, region cieszyński, śląskie tereny państwa czechosłowackiego / czeskiego.
Termin przystaje do idei propagowanej przez Związek Śląskich Kół Śpiewa‑
czych już w pierwszej połowie XX wieku – zjednoczenia pod hasłem kulty‑
wowania muzyki polskiej.
Wstęp
13
wanej przez Związek Śląskich Kół Śpiewaczych3 oraz przez kato‑
wicką/bytomską scenę operową4 w latach 1920–2010.
Górnośląską recepcję moniuszkowską analizowałam pod ką‑
tem następujących problemów badawczych:
1) recepcja socjalistycznej interpretacji postaci i twórczości Sta‑
nisława Moniuszki na historyczno -geograficznym obszarze
Górnego Śląska w Polsce Ludowej;
2) kultywowanie na historyczno -geograficznym obszarze Górne‑
go Śląska twórczości Stanisława Moniuszki jako alternatywy
wobec realizacji socjalistycznych treści;
3) dbałość o spuściznę muzyczną Stanisława Moniuszki po roku
1989 jako czynność artystyczna w funkcji czynności społecz‑
nej:
– chroniącej obecność polskiej kultury w tym regionie;
– świadczącej o wielokulturowości tego regionu.
Ponieważ w latach 1948–1984 nie wydawano pisma „Śpiewak
Śląski”, za jednostkę analizy ukazującą sposób obecności postaci
Stanisława Moniuszki i jego twórczości w górnośląskiej przestrze-
ni kulturowej uznałam pismo „Życie Śpiewacze”/„Życie Muzycz-
ne” – organ zjednoczenia Polskiego Związku Chórów i Orkiestr,
którego fragmenty relacjonowały również działalność śląskich
chórów. Materiały do dalszej empirycznej analizy dostarczył mi
„Śpiewak Śląski”/„Śpiewak” z lat 1985–2010. Tytuł ten jest or‑
ganem zjednoczenia Związku Śląskich Kół Śpiewaczych (współ‑
czesnego Śląskiego Związku Chórów i Orkiestr). Ponadto prze‑
analizowałam materiały okolicznościowe dotyczące działalności
śląskich amatorskich chórów i dwóch wybranych scen opero‑
wych, takie jak zapowiedzi przedstawień scenicznych dzieł Mo‑
3 Formalne przekształcenia Związku Śląskich Kół Śpiewaczych, które na‑
stąpiły w drugiej połowie XX wieku i na początku XXI wieku, są opisane
w książce. W tym miejscu używam nazwy w sensie ideowym.
4 W określeniu tym ujmuję: występy artystów warszawskich pod batutą
Emila Młynarskiego na terenie plebiscytowym: 1920; katowicką scenę ope‑
rową w latach 1922–1931; gościnne spektakle moniuszkowskie w Teatrze Pol‑
skim w Katowicach: 1932–1939; działalność Opery Śląskiej od 1945 roku do
czasów współczesnych.
14
Wstęp
niuszkowskich i recenzje z tych wydarzeń zorganizowanych
przez scenę operową działającą przy Teatrze Polskim w Katowi‑
cach w latach 1922–1931 oraz przez Operę Śląską w Bytomiu
w latach 1945–2010. Doniesienia o związanej z postacią kom‑
pozytora działalności śląskiego amatorskiego ruchu śpiewacze‑
go to przedmiot jakościowej i ilościowej analizy treści za po‑
mocą programu QDA Miner. Natomiast wypowiedzi prasowe
i publikacje książkowe kreujące proces górnośląskiej recepcji po‑
staci i scenicznej twórczości Moniuszki w związku z gościnny‑
mi występami artystów Opery Warszawskiej w górnośląskich
miastach (1920, 1932–1939) oraz funkcjonowaniem katowickiej
(1922–1932) i bytomskiej (1945–2010) sceny operowej, ponie‑
waż pochodziły z różnych tytułów prasowych, potraktowałam
jako materiał do przeprowadzenia badań jakościowych typu desk
research5. W pracy przyjęłam jakościową perspektywę rozumie‑
nia i opisu procesu tworzenia, upowszechniania i przekształca‑
nia mitotwórczych narracji moniuszkowskich.
Mity stanowią istotny składnik pamięci kulturowej/tożsamo‑
ści kulturowej charakterystycznej zarówno dla wspólnot narodo‑
wych, jak i grup etnicznych. W naukowych dyskusjach, teore‑
tycznych refleksjach oraz debatach rozgrywających się za pośred‑
nictwem tradycyjnych i wirtualnych mediów masowych możemy
wyróżnić dwa podejścia do tego zagadnienia. Z jednej strony
zwraca się uwagę na negatywne aspekty fikcji narracji mitotwór‑
czych, ich jednostronności i operowania uproszczonym obrazem
danego zagadnienia. Ponadto z rozpowszechnianiem narracji mi‑
totwórczych łączy się obawy o propagowanie postaw szowini‑
stycznych i ksenofobicznych. Dlatego postuluje się potrzebę pod‑
jęcia takich działań kulturotwórczych, które poprzez odwołanie
5 Ponieważ przedmiot analizy stanowiły wypowiedzi prasowe, z których
nie wszystkie opatrzone były informacją o ich autorze, oraz dokumenty ar‑
chiwizowane przez Operę Śląską, nie zawsze zawierające informację o nume‑
rze strony publikacji, a część z nich miała formę odręcznej notatki, pomimo
dołożonych przeze mnie starań w niektórych przypadkach nie było możliwe
dotarcie do wspomnianych elementów opisu bibliograficznego cytowanych
w pracy materiałów.
Wstęp
15
do naukowo zweryfikowanych faktów będą wspierały proces
kształtowania wśród odbiorców racjonalnego i krytycznego spoj‑
rzenia na dzieje oraz specyfikę własnej grupy narodowej (Stomma,
2006) bądź etnicznej przynależności. Z drugiej strony zwraca się
uwagę na fakt, że mity są naturalnym czynnikiem konstytuowa‑
nia się więzi w makrostrukturach społecznych takich jak naród
bądź grupa etniczna. Ze względu na ich więziotwórczą rolę mity
uznaje się za niezbędne dla procesu kształtowania/podtrzymy‑
wania tożsamości społeczeństw nowoczesnych (Prokop, 1990:
118). Traktuje się je jako treści, w oparciu o które mogą być
budowane: kanon pamięci kulturowej (Assmann, 2005), rdzeń
(Kłoskowska, 2005) bądź centrum danej kultury (Dyczewski,
1993, 2011). Mity funkcjonują w ramach danej grupy społecz‑
nej nie po to jednak, aby swoją treścią gwarantować wiedzę, ale
aby świadczyć o prawdziwości uczuć i doświadczeń istotnych dla
grupy społecznej, w której one obowiązują (Szacka, 2006: 82).
Podobnie jak Dariusz Wadowski (2009: 423–438) przyjmuję, że
obowiązywanie/funkcjonowanie mitów w grupie o charakterze
makrostruktury można interpretować jako mechanizm budowa‑
nia tożsamości tej grupy. Za Dyczewskim przyjmuję, że centrum
kultury tworzą wartości kulturowe, wytwory i stany psychospo‑
łeczne (Dyczewski, 1993: 62–66), jednocześnie akcentując za An‑
toniną Kłoskowską (2005: 17), że zaznajamianie się przez jed‑
nostki z treściami charakterystycznymi dla dzieł kanonicznych
odbywa się w ramach procesu kulturalizacji. Ważną koncepcją
teoretyczną dla mojego projektu badawczego jest także koncep‑
cja Jana Assmanna. Autor ten wyróżnił cztery obszary pamięci
zbiorowej: pamięć mimetyczną (naśladownictwo działań innych
ludzi), pamięć rzeczy (rzeczywistość materialna, w której jed‑
nostki się poruszają), pamięć komunikatywną (intersubiektywne
przekazy wspomnień dotyczące najbliższej przeszłości, obowią‑
zujące w ramach aktualnie żyjących pokoleń; charakterystyczne
dla grupy rodzinnej i kręgów przyjacielskich) i pamięć kulturową
(jej kreatorami nie są jednostki, ale zorganizowane instytucje,
co umożliwia jej wielopokoleniowe trwanie). Pamięć kulturowa
zorientowana jest na utrwalone punkty w przeszłości, które
16
Wstęp
w jej ramach zostają przekształcone w figury symboliczne. Przy‑
kładami takich figur są historie patriarchów, exodusy, wygna‑
nia oraz mity. Według Assmanna (2006: 68) „różnica między
mitem a historią zostaje w pamięci kulturowej zawieszona. Dla
niej nie liczą się fakty, lecz tylko historia zapamiętana […]; pa‑
mięć kulturowa transformuje historię faktyczną w zapamiętaną,
a tym samym w mit. Mit jest historią założycielską, którą opo‑
wiada się, aby objaśnić teraźniejszość z perspektywy początku”.
Uobecnianie poprzez wspominanie obowiązujących w ramach
pamięci kulturowej figur symbolicznych zawierających sens re-
ligijny ma charakter wydarzenia odświętnego/niecodziennego.
Odniesienia do przeszłości i przywoływanie figur symbolicznych
pozwala ustanowić tożsamość wspominającej grupy. Uwagę tę
można powiązać również z działalnością instytucji, których toż‑
samość opiera się na odniesieniach do mitu założycielskiego. No‑
sicielami pamięci kulturowej są m.in. szamani, bardowie, księża,
nauczyciele, artyści, pisarze i uczeni. Realizowane role społecz‑
ne pretendują do bycia skarbnikami wiedzy i przypisywanych im
wartości. Wybitne jednostki pełniące role społeczne, których mi‑
totwórcza narracja stanowi intersubiektywny składnik kanonu
kulturowego narodu/grupy społecznej, uzyskują rangę wytworu
kulturowego uosabiającego ważne dla grupy wartości.
Przyjmuję, że zaprezentowane założenia teoretyczne pozwolą
mi nie tylko zobrazować procesy kreowania, upowszechniania
i przekształcania mitotwórczych narracji moniuszkowskich w ra‑
mach recepcji postaci kompozytora i jego wybranych dzieł, kre‑
owanych przez scenę operową Teatru Polskiego w Katowicach
(1922–1932), Operę Śląską (1945–2010) oraz powojennego spad‑
kobiercę Związku Śląskich Kół Śpiewaczych, tj. Oddziału Śląs-
kiego Polskiego Związku Chórów i Orkiestr (dzisiejszy Śląski
Związek Chórów i Orkiestr), ale również odpowiedzieć na pyta‑
nie, wzmocnieniu jakiego typu relacji etnicznych/narodowych/
ideologicznych w poszczególnych okresach historycznych on
służył.
Pobierz darmowy fragment (pdf)