Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00252 007602 15359286 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Sofiści i retorzy greccy w cesarstwie rzymskim (I-VII w.) - ebook/pdf
Sofiści i retorzy greccy w cesarstwie rzymskim (I-VII w.) - ebook/pdf
Autor: , , Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-1039-0 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> filozofia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Prezentowana książka jest alfabetycznym słownikiem (czyli prosopografią) sofistów i retorów greckich działających w cesarstwie rzymskim w I–VII w. Obejmuje wyłącznie greckich sofistów i retorów, pominięci zaś zostali nauczyciele retoryki łacińskiej oraz łacińscy mówcy, nawet ci, którzy z pochodzenia byli Grekami. Znalazły w niej miejsce także postacie nieznane z imienia lub zajmujące się retoryką tylko marginalnie.

W opracowaniu wykorzystano szeroką i różnorodną bazę źródłową: teksty literackie, bogaty materiał epigraficzny i papirusy. Każde hasło rozpoczyna się od wskazania źródeł, na których oparta jest wiedza o konkretnej postaci, po czym zwięzła narracja przybliża informacje na temat powiązań rodzinnych, charakteru, kariery, miejsc działalności i twórczości literackiej przedstawicieli tego kręgu intelektualistów; hasłom towarzyszy zestawienie najbardziej aktualnej bibliografii. Nierzadko autorzy stawiają nowe hipotezy co do identyfikacji poszczególnych osób czy też czasów lub miejsca ich działalności.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Sofisci 9/9/11 2:21 PM Page 1 Dr hab. Paweł Janiszewski, dr Krystyna Stebnicka oraz dr El˝bieta Szabat pracujà w Zakładzie Historii Staro˝ytnej Instytutu Historycznego Uniwer - sytetu Warszawskiego, zajmujà si´ historià Cesarstwa Rzymskiego, w szcze - gól noÊci kr´gami intelektualnymi oraz edukacjà i przemianami religijnymi tego okresu.  Przedmiotem badaƒ Pawła Janiszewskiego jest tak˝e historiografia póê - nego antyku (autor ksià˝ki: The Missing Link. Greek Pagan Historiography in the Second Half of the Third Century and in the Fourth Century AD, “The Journal of Juristic Papyrology. Supplement VI”, Warsaw 2006, ss. 532). SOFIÂCI I RETORZY GRECCY W CESARSTWIE RZYMSKIM (I–VII w.) cena 59 z∏ ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== SOFIÂCI I RETORZY GRECCY w CESARSTWIE RZYMSKIM (I–VII w.) SŁOWNIK BIOGRAFICZNY Paweł Janiszewski Krystyna Stebnicka El˝bieta Szabat SOFIÂCI I RETORZY GRECCY CESARSTWIE RZYMSKIM w (I–VII w.) strSofisci 7/1/11 11:39 AM Page 1 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== strSofisci 7/1/11 11:39 AM Page 3 SOFIÂCI I RETORZY GRECCY w CESARSTWIE RZYMSKIM (I–VII w.) SŁOWNIK BIOGRAFICZNY Paweł Janiszewski Krystyna Stebnicka El˝bieta Szabat ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzenci Prof. dr hab. Maciej Salamon Prof. dr hab. Ewa Wipszycka-Bravo Projekt okładki i stron tytułowych Anna Gogolewska Redaktor prowadzący Szymon Morawski Redakcja Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Redakcja techniczna Zofia Kosińska Skład i łamanie Pracownia DTP Aneta Osipiak-Wypiór Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011 ISBN 978-83-235-0687-4 Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http:// www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie 1 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 4 7/24/11 10:26 PM SPIS TREÂCI Wykaz SkRóTóW ..............................................................................................7 1. Skróty ogólne ................................................................................................7 2. Źródła ...........................................................................................................9 3. Opracowania ...............................................................................................11 WPRoWadzEnIE ..............................................................................................15 I. SofIÂCI I REToRzy… .....................................................................................25 Anonymi ........................................................................................................462 II. Dubii, falsi, varii…...................................................................................483 Anonymi ........................................................................................................592 anEkSy ............................................................................................................595 Aneks 1. Sofiści i retorzy w dziełach Controversiae i Suasoriae Seneki Starszego ..................................................................................................597 Aneks 2. Sofiści – teoretycy medycyny...........................................................610 Aneks 3. Słownik wybranych pojęć retorycznych ...........................................621 Aneks 4. Tablice genealogiczne ......................................................................623 BIBlIogRafIa èRódEł lITERaCkICh ...........................................................641 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 5 7/24/11 10:26 PM ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 6 7/24/11 10:26 PM Wykazy SkRóTóW 1. Skróty ogólne A – Damascius, The Philosophical History, ed. P. Athanassiadi, Athens 1999. AJPh – American Journal of Philology ANRW – Aufstieg und Niedergang der römischen Welt AS – Anatolian Studies B – Selected Letters of Libanius from the Age of Constantius and Julian, tr. S. Bradbury, Barrington Atlas – Barrington Atlas of the Greek and Roman World, ed. R.J.A. Talbert, Liverpool 2004. Princeton 2000. BCH – Bulletin de Correspondance Hellenique BE – Bulletin Épigraphique BHAC – Bonner Historia Augusta Colloquium BL – Les Belles Lettres BMC – Catalogue of Greek Coins in the British Museum, London 1873–1927. BZ – Byzantinische Zeitschrift C – R. Cribiore, The School of Libanius in Late Antique Antioch, Princeton–Oxford 2007. CA – Classical Antiquity CAG – Commentaria in Aristotelem Graeca, Berlin 1882–1909. CCAG – Catalogus Codicum Astrologorum Graecorum, Brussels 1898–1953. CCSG – Corpus Christianorum. Series Graeca CCSL – Corpus Christianorum. Series Latina CFHB – Corpus Fontium Historiae Byzantinae CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum CJ – Codex Justinianus CMG – Corpus Medicorum Graecorum, Leipzig–Berlin 1908– CPh – Classical Philology CQ – Classical Quarterly CR – Classical Review CRAI – Comptes Rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles Lettres CSCO (Scr.Syr.) – Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Scriptores Syri CSEL – Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum CSHB – Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae CTh – Codex Theodosianus DHA – Dialoques d’Histoire Ancienne DPhA – Dictionnaire des Philosophes Antiques, red. R. Goulet, t. I–IV i Suppl., Paris 1989– EA – Epigraphica Anatolica EANS – Encyclopedia of Ancient Natural Scientists, ed. P. Keyser, G. Irby-Massie, New –2005. York 2008. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 7 7/24/11 10:26 PM Wykaz skrótów 8 Epit.Phot. – Damascii Vitae Isidori reliquiae, ed. C. Zintzen, Hildesheim 1967. F – Libanii Opera, ed. R. Foerster, t. I–XI, t. XII: Index – E. Richtsteig, Teubner, Leipzig 1903–1923 (repr. Hildesheim 1963). GCS – Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte GRBS – Greek, Roman and Byzantine Studies HSCPh – Harvard Studies in Classical Philology IG – Inscriptiones Graecae IK – Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien Jacoby, Continued – F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker Continued, part IV: Biography and Antiquarian Literature, ed. G. Schepens, A: Biography, fasc. 7: Imperial and Undated Authors, ed. J. Radicke, Leiden–Boston–Köln 1999. Jacoby, FGrHist – F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, t. I–III, Berlin 1923–1958 (repr. Leiden 1957–1969). JbAC – Jahrbuch für Antike und Christentum JEA – Journal of Egyptian Archaeology JHS – Journal of Hellenic Studies JKPh – Jahrbucher für Klassische Philologie Suppl. JÖAI – Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Instituts in Wien JRS – Journal of Roman Studies JS – Journal des Savants JThS – Journal of Theological Studies Loeb – The Loeb Classical Library MEFRA – Mélanges de l’École Française de Rome, Antiquité MGH – Monumenta Germaniae Historica Müller, FHG – Fragmenta Historicorum Graecorum, ed. K. Müller, Th. Müller, V. Langlois, t. I–V, Paris 1841–1872. N – Libanius, Autobiography and Selected Letters, ed. A.F. Norman, t. I–II, Loeb, London 1992. Ashgate 2001. OCT – Oxford Classical Texts (Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis) OGIS – Orientis Graecae Inscriptiones Selectae PBE – The Prosopography of the Byzantine Empire, t. I: 641–867, ed. J.R. Martindale, PCPhS – Proceedings of the Cambridge Philological Society PG – Patrologia Graeca PIR² – Prosopographia Imperii Romani, Berolini 21933– (t. I: A–B, ed. E. Groag, A. Stein, 1933; t. II: C, ed. eidem, 1936; t. III: D–F, ed. eidem, 1943; t. IV 1: G, ed. eidem, 1952; t. IV 2: H, ed. eidem, 1957; t. IV 3: I–J, ed. L. Petersen, 1966; t. V 1: L, ed. idem, 1970; t. V 2: M, ed. idem, 1983; t. V 3: N–O, ed. idem, 1987; t. VI: P, ed. L. Petersen, K. Wachtel, 1998; t. VII 1: Q–R, ed. K. Wachtel, 1999; t. VII 2: S, ed. M. Heil, K. Wachtel, 2006; t. VIII 1: T, ed. W. Eck, M. Heil, J. Heinrichs, 2009. PL – Patrologia Latina PLRE – The Prosopography of the Later Roman Empire, t. I–III, ed. A.H.M. Jones, J.R. Martindale, J. Morris, Cambridge 1971–1992. PO – Patrologia Orientalis Proleg.Syll. – Prolegomenon Sylloge, ed. H. Rabe, Leipzig 1931. RE – Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft REA – Revue des Études Anciennes REG – Revue des Études Grecques RhM – Rheinisches Museum RHT – Revue d’Histoire des Textes ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 8 7/24/11 10:26 PM 9 Wykaz skrótów Richtsteig – Index nominum propriorum, congessit, [w:] Libanii Opera, ed. R. Foerster, t. XII, Teubner, Lepizig 1923. SC – Sources Chrétiennes SCI – Scripta Classica Israelica SEG – Supplementum Epigraphicum Graecum SNG – Sylloge Nummorum Graecorum TAPhA – Transactions and Proceedings of the American Philological Association Teubner – Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana VC – Vigiliae Christianae YCS – Yale Classical Studies ZPE – Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 2. Źródła Anecd.Gr. – Anecdota Graeca, ed. I. Bekker, Berlin 1814–1821. Athenian Agora XV – B. Meritt, J. Traill, „Inscriptions: The Athenian Councillors”, Athenian Agora XV, Princeton 1974. Athenian Agora XXIV – A. Frantz, with contribution by H.A. Thompson, J. Travlos, „Late antiquity: A.D. 267–700”, Athenian Agora XXIV, Princeton 1988. Baillet – J. Baillet, Les inscriptions grecques et latines des tombeaux des rois ou syringes, Le Caire 1920–1926. Studies at Athens. Corinth – Corinth. Results of Excavations Conducted by the American School of Classical VIII 1 – Greek Inscriptions 1896–1927, ed. B.D. Meritt, Cambridge, Mass. 1931. VIII 3 – The Inscriptions 1926–1950, ed. J.H. Kent, Princeton 1966. FD III – Fouilles de Delphes, t. III: Épigraphie, Paris 1929–1976. 1 – Inscriptions de l’entrée du Sanctuaire au Trésor des Athéniens, ed. G. Collin, 1929. 2 – Inscriptions du Trésor des Athéniens, ed. G. Daux, A. Salav, 1910–1913. 3,1 – N. 1–178. Inscriptions depuis le Trésor des Athéniens jusqu’aux bases de Gélon, ed. G. Daux, 1932. ed. G. Collin, 1943. 3,2 – N. 179–441. Inscriptions depuis le Trésor des Athéniens jusqu’aux bases de Gélon, 4,1 – N. 1–86. Inscriptions de la terrasse du temple et de la région Nord du sanctuaire – Monuments des Messéniens, de Paul-Emile et de Prusias, ed. R. Flacelière, 1930. 4,2 – N. 88–275. Inscriptions de la terrasse du temple et de la région Nord du sanctuaire, ed. A. Plassart, 1954. 4,3 – N. 276–350. Inscriptions de la terrasse du temple et de la région Nord du sanctuaire – les inscriptions du temple du IVème siècle, ed. J. Pouilloux, 1970. 4,4 – N. 351–516. Inscriptions de la terrasse du temple et de la région Nord du sanctuaire, ed. E. Bourguet, 1976. GVI – W. Peek, Griechische Vers-Inschriften, t. I: Die Grabepigramme, Berlin 1955. Halm – Rhetores Latini Minores, ed. C. Halm, Leipzig 1863. I.Byzantion – Die Inschriften von Byzantion, ed. A. Łajtar, IK 58, Bonn 2000. I.Ephesos – Die Inschriften von Ephesos, ed. H. Engelmann, D. Knibbe, R. Merkelbach, IK I.Erythrai – Die Inschriften von Erythrai und Kladzomenai, ed. H. Engelmann, R. Merkel- 11–17, Bonn 1979–1984. bach, IK 1–2, Bonn 1972–1973. I.Iasos – Die Inschriften von Iasos, ed. W. Bümel, IK 28, Bonn 1985. I.Milet – Die Inschriften von Milet, eds. A. Rehm, P. Hermann, t. I, Berlin 1997. I.Nikaia – Katalog der Antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia), ed. S. Şahin, IK 10,1–3, Bonn 1979–1987. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 9 7/24/11 10:26 PM Wykaz skrótów 10 I.Olympia – Die Inschriften von Olympia, ed. W. Dittenberg, K. Purgold, Berlin 1896. I.Parion – Die Inschriften von Parion, ed. P. Frish, IK 25, Bonn 1983. I.Pergamon – Die Inschriften von Pergamon, ed. M. Fränkel, Berlin 1895. I.Pergamon Asklepieion – Die Inschriften des Asklepieions, ed. Ch. Habicht, Berlin 1969. I.Perge – Die Inschriften von Perge, ed. S. Şahin, IK 54, 61, Bonn 1999, 2004. I.Prusa – Die Inschriften von Prusa ad Olympum, ed. Th. Corsten, IK 39–40, Bonn 1991–1993. I.Smyrna – Die Inschriften von Smyrna, ed. G. Petzl, IK 23–24, Bonn 1982–1990. I.Thesp. – P. Roesch, Les Inscriptions de Thespies, t. IV: nr 136–212 (Listes de noms: suite. Concours: Les Mouseia. Les Erotideia. Concours indéterminé. Concours: Dédicaces de vain- queurs), http://www.hisoma. mom.fr/thespies.html. IAph2007 – J. Reynolds, Ch. Roueché, G. Bodard, Inscriptions of Aphrodisias, http://in- saph.kcl.ac.uk/iaph2007/. IC – Inscriptiones Creticae, ed. M. Guarducci, t. I–IV, Roma 1935–1950. ICUR – Inscriptiones Christianae Urbis Romae septimo saeculo antiquiores, G.B. De Rossi, A. Silvagni, A. Ferrua, Romae 1922– IGBulg – Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae, ed. G. Michailov, Sofia 1958–1997. IGR – Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes, t. I–III, ed. R. Cagnat, G. Lafaye, Paris 1906–1927. IGUR – Inscriptiones Graecae Urbis Romae, ed. L. Moretti, t. I–IV, Romae 1968–1990. ILS – Inscriptiones Latinae Selectae, t. I–III, ed. H. Dessau, Berolini 1892–1916. Klose, Smyrna – D. Klose, Die Münzprägung von Smyrna in der römischen Kaiserzeit, Berlin 1987. MAMA – Monumenta Asiae Minoris Antiqua VI – Monuments and Documents from Phrygia, ed. W.H. Buckler, W.M. Calder, Manchester 1939. VIII – Monuments from Lycaonia, the Pisidio-Phrygian Borderland, Aphrodisias, ed. W.M. Calder, J.M. Cormack, Manchester 1962. IX – Inscriptions from Aezani and the Aezanitis, ed. B. Levick, S. Mitchell, J. Potter, Merkelbach-Stauber – R. Merkelbach, J. Stauber, Steinepigramme aus dem griechischen Mionnet – Th. Mionnet, Descriptions de médailles antiques grecques et romaines, Paris M. Waelkens, London 1988. Osten, Stuttgart–Leipzig 1998–2004. 1805–1837. PhMGM – Physici et Medici Graeci Minores, ed. J.L. Ideler, Berlin 1841 (repr. 1963). Proleg.Syll. – Prolegomenon Sylloge, ed. H. Rabe, Leipzig 1931. Roueché – Ch. Roueché, Aphrodisias in Late Antiquity: The Late Roman and Byzantine Inscriptions, http://insaph.kcl.ac.uk/ala2004/. Sardes VII 1 – Greek and Latin Inscriptions, ed. W.H. Buckler, D.M. Robinson, Leiden 1932. Schol.HeG – Scholia in Hippocratem et Galenum, ed. F.R. Dietz, t. I–II, Königsberg 1834 Schönert-Geiss – E. Schönert-Geiss, t. I: Die Münzprägung von Byzantion, Berlin 1970, Spengel – Rhetores Graeci, ed. L. Spengel, t. I–III, Teubner, Leipzig 1853–1856 (repr. (repr. Amsterdam 1966). t. II: Kaiserzeit, Berlin 1972. Frankfurt am Main 1966). TAM – Tituli Asiae Minoris, Vienna II – Tituli Lyciae linquis Graeca et Latina conscripti, ed. E. Kalinka, 1920–1944. V – Tituli Lydiae linquis Graeca et Latina conscripti, ed. P. Hermann, 1981–1989. Walz – Rhetores Graeci ex codicibus Florentinis, Mediolanensibus, Monacensibus, Neo poli- tanis, Parisiensibus, Romanis, Venetis, Teurinensibus et Vindobonensibus, t. I–X, ed. Ch. Walz, London 1823–1836 (repr. Osnabrück 1968). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 10 7/24/11 10:26 PM 11 Wykaz skrótów 3. Opracowania Amato (2009) – Severus Sophista Alexandrinus, Progymnasmata quae exstant omnia, ed. Ameling (1983) – W. Ameling, Herodes Atticus, t. I: Biographie, t. II: Inschriftenkatalog, Anderson (1986) – G. Anderson, Philostratus: Biography and Belles Lettres in the Third ––––––– (1993) – The Second Sophistic. A Cultural Phenomenon in the Roman Empire, E. Amato, Teubner, Berolini. Hildesheim–Zürich–New York. Century A.D., London–Dover. London. Argentieri (2007) – L. Argentieri, „Meleager and Philip as epigram collectors”, [w:] Brill’s Companion to Hellenistic Epigram Down to Philip, ed. P. Bing, J.S. Bruss, Leiden 2007, ss. 147–164. Aujoulat (1986) – N. Aujoulat „Le Theophraste d’Enee de Gaza: problemes de chronolo- gie”, KOINWNIA 10(1986), ss. 67–80. Avotins (1975) – I. Avotins, „The holders of the chairs of rhetoric at Athens”, HSCPh Barnes (1982) – T.D. Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine, Cambridge/ 79(1975), ss. 313–324. Mass.–London. 258. Bonamente (2003) – G. Bonamente, „Minor Latin historians of the fourth century A.D.”, [w:] Greek and Roman Historiography in Late Antiquity, Fourth to Six Century A.D., ed. G. Marasco, Leiden–Boston 2003. Bornecque (1902) – H. Bornecque, Les déclamations et les déclamateurs d’après Sénèque le Père, Lille (repr. Hildesheim 1967). Bowersock (1969) – G. Bowersock, Greek Sophists in the Roman Empire, Oxford. Bowie (1989) – E.L. Bowie, „Greek sophists and Greek poetry”, ANRW II 33,1, ss. 209– –––– (2002) – „Plutarch and literary activity in Achaea AD 107–117”, [w:] Sage and Emperor. Plutarch, Greek Intellectuals, and Roman Power in the Time of Trajan (98–117 A.D.), ed. Ph.A. Stadter, L. van der Stockt, Leuven, ss. 41–56. Byrne (2003) – S.G. Byrne, Roman Citizens of Athens, Studia Hellenistica 40, Leuven. Cameron (1976) – A. Cameron, „The authenticity of the letters of St. Nilus of Ancyra”, Cameron A. i Av. (1966) – A. i Av. Cameron, „The Cycle of Agathias”, JHS 86(1966), Campanile (1994) – M.D. Campanile, I Sacerdoti del koinon d’Asia (I sec. A.C. – III sec. GRBS 17(1976), ss. 181–196. ss. 6–25. D.C.), Studi Ellenistici 7, Pisa. Chaniotis (1988) – A. Chaniotis, Historie und Historiker in den griechischen Inschriften. Epigraphische Beiträge zur griechischen Historiographie, Sttutgart. Christ, Schmid, Stählin – W. von Christ, W. Schmid, O. Stählin, Gechichte der griechi- schen Literatur, Münich, t. I – 61961), t. II 2 – 1913, t. VI 2 – 1924, t. VII 2 – 11889. Clinton (1974) – K. Clinton, The Sacred Officials of the Eleusinian Mysteries, TAPhA 64,3, Philadelphia, Cribiore (2001) – R. Cribiore, Gymnastics of the Mind. Greek Education in Hellenistic and Roman Egypt, Princeton–Oxford. –––––– (2007) – The School of Libanius in Late Antique Antioch, Princeton–Oxford. Crook (1995) – J.A. Crook, Legal Advocacy in the Roman Empire, London. Druon (1859) – H. Druon, Étude sur la vie et les oeuvres de Synésios, évêque de Ptolémaïs, dans la Cyrenaique, au vommencement du Ve s., Paris. Évieux (1975) – P. Évieux „Isidore de Péluse, la numérotation des lettres dans la tradition manuscrite”, Revue d’Histoire des Textes 5(1975), ss. 45–72. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 11 7/24/11 10:26 PM Wykaz skrótów 12 –––––– (1984) – „Isidore de Péluse. L’oeuvre et le milieu”, Lyons (doctoral diss.). –––––– (1995) – Isidore de Péluse, Paris. Fein (1994) – S. Fein, Die Beziehungen der Kaiser Trajan und Hadrian zu den Litterati, Follet (1976) – S. Follet, Athènes au IIème et au IIIème siècle. Études chronologiques et proso- Geiger (1994) – J. Geiger, „Notes on the Second Sophistic in Palestine”, Illinois Classical Stuttgart–Leipzig. pographique, Paris. Studies 19(1994), ss. 221–230. lungen 8.2, Breslau. Gloeckner (1901) – S. Gloeckner, Quaestiones rhetoricae, Breslauer Philologische Abhand- Gow, Page (1968) – The Greek Anthology: the Garland of Philip, and Some Contemporary Epigrams, ed. A.S.F. Gow, D.L. Page, t. I–II, London 1968. Halfmann (1979) – H. Halfmann, Die Senatoren aus dem östlichen Teil des Imperium Romanum bis zum Ende des 2. Jh.n.Chr., Göttingen. –––––––– (1982) – H. Halfmann, „Die Senatoren aus den kleinasiatischen Provinzen des römischen Reiches vom 1. bis 3. Jahrhundert”, [w:] Epigrafia e ordine senatorio. Atti del Colloquio Internazionale AIEGL, Roma, 14–20 maggio 1981, t. II, Tituli 5, Roma, ss. 603–650. Hauser-Meury (1960) – M.-M. Hauser-Meury, Prosopographie zu den Schriften Gregors von Nazianz, Bonn. Heath (1996) – M. Heath, „The family of Minukianus?”, ZPE 113(1996), ss. 66–70. ––––– (1998) – „Apsines and Pseudo-Apsines”, AJPh 119(1998), ss. 89–111. ––––– (2003) – „Porphyry’s rhetoric”, CQ 53(2003), ss. 141–166. ––––– (2003a) – „Theon and the history of the Progymnasmata”, GRBS 43(2003), ss. 129–160. ––––– (2003b) – „Metalepsis, paragraphe and the scholia to Hermogenes”, Leeds International Classical Studies 2(2003), ss. 1–91. ––––– (2004) – Menander. A Rhetor in Context, Oxford. ––––– (2005) – „Notes on the Anonymus Seguerianus”, Leeds International Classical Studies. Discussion Paper 2 (2005), ss. 1–30 (http://www.leeds.ac.uk/classics/lics/di- scussion/2005dp2.pdf) Hunger (1978) – H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, Handbuch der Altertumswissenschaft, t. I–II, München. Janiszewski (2006) – P. Janiszewski, The Missing Link. Greek Pagan Historiography in the Second Half of the Third Century and in the Fourth Century AD, The Journal of Juristic Papyrology. Suppl. VI, Warsaw. ––––––––– (2008) – Greccy sofiści i retoryka w chrześcijańskich sporach dogmatycznych III i IV wieku, „Labarum” VI, Poznań. Jones (1986) – C.P. Jones, Culture and Society in Lucian, Cambridge/Mass.–London. Kapetanopoulos (1972) – E. Kapetanopoulos, „The family of Dexippos I Hermeios”, AE (1972), ss. 133–172. ss. 129–140. ––––––––– (2003) – „P. Herennius Dexippos (I) Hermeios”, Horos 14–16(2000–2003), Kaster (1988) – R.A. Kaster, Guardians of Language: The Grammarian and Society in Late Antiquity, Berkeley–Los Angeles–London. Keil (1907) – B. Keil, „Zwei Identifikationen”, Hermes 42(1907), ss. 548–561. Kennedy (1983) – G.A. Kennedy, Greek Rhetoric under Christian Emperors, Princeton. ––––––– (1984) – New Testament Interpretation Through Rhetorical Criticism, Chapel Hill. ––––––– (2003) – Progymnasmata: Greek Textbooks of Prose Composition and Rhetoric. Writings from the Greco-Roman World, Atlanta. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 12 7/24/11 10:26 PM 13 Wykaz skrótów Kienast (1990) – D. Kienast, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiser- Lannoy de (1997) – L. de Lannoy, „Le problème des Philostrate. (État de la question)”, Liebeschuetz (1972) – J.H.W.G. Liebeschuetz, Antioch. City and Imperial Administration Millar (1969) – F. Millar, „P. Herennius Dexippus: the Greek world and the third-century chronologie, Darmstadt. ANRW II 34,3, ss. 2362–2449. in the Late Roman Empire, Oxford. invasions”, JRS 59(1969), ss. 12–29. Zeitschrift 48(1915), ss. 119–124. Münsterberg (1915) – R. Münsterberg, „Die Münzen der Sophisten”, Numismatische Nesselrath (2006) – H.-G. Nesselrath, „Sophisten bei Sokrates von Konstantinopel”, [w:] Approches de la Troisième Sophistique. Hommages à Jacques Schamp, ed. E. Amato, A. Roduit, M. Steinrück, „Collection Latomus” 296, Bruxelles. Norman (1987) – Libanius, Selected Works, ed. A.F. Norman, t. I–II, Loeb, London. –––––– (1992) – Libanius, Autobiography and Selected Letters, ed. A.F. Norman, t. I–II, –––––– (2000) – Antioch as a Centre of Hellenic Culture as Observed by Libanius, tr. Loeb, London. A.F. Norman, Liverpool. and Papyri, Philadelphia. Oliver (1989) – J.H. Oliver, Greek Constitutions of Early Roman Emperors from Inscriptions Patillon (2008) – M. Patillon, Corpus Rhetoricum. Anonyme, Préambule à la rhétorique. Aphtonios, Progymnasmata. En annexe: Pseudo-Hermogène, Progymnasmata, Teubner, Paris. –––––– (2009) – Corpus Rhetoricum, t. II: Hermogène, Les états de cause, Teubner, Paris. Penella (1990) – R.J. Penella, Greek Philosophers and Sophists in the Fourth Century A.D. Studies in Eunapius of Sardis, Leeds. –––––– (2007) – Man and the Word. The Orations of Himerius, Berkeley–Los Angeles– Pernot (1993) – L. Pernot, La rhétorique de l’éloge dans le monde gréco-romain, t. I–II, Petit (1956) – P. Petit, Les étudiants de Libanius. Un professeur de faculté et ses élèves au Bas London. Paris. Empire, Paris. ––– (1994) – Les fonctionnaires dans l’oeuvre de Libanius: analyse prosopographique, Paris. Pflaum (1960–1961) – H.-G. Pflaum, Les carrières procuratoriennes équestres sous le Haut- Empire romain, t. I–IV, Paris. ss. 4831–4893. Puech (1992) – B. Puech, „Prosopographie des amis de Plutarque”, ANRW II 33,6, ––––– (2002) – Orateurs et sophistes grecs dans les inscriptions d’époque impériale, Paris. Rabe (1893) – Syriani In Hermogenem commentaria, t. I–II, ed. H. Rabe, Teubner, –––– (1895) – „De Christophori commentario in Hermogenis librum Περὶ στάσεων”, Leipzig. RhM 50(1895), ss. 241–249. –––– (1913) – Hermogenes, Leipzig. Robert (1938) – L. Robert, Études épigraphiques et philologiques, Paris. ––––– (1966) – „Inscriptions d’Afrodisias”, L’Anitquité Classique 35(1966), ss. 397–432. Roques (1987) – D. Roques, Synésios de Cyrène et la Cyrénaïque du Bas-Empire, Paris. –––––– (1989) – Études sur la correspondance de Synésios de Cyrène, Brussels. –––––– (2000) – Synésios de Cyrène, Correspondance, Lettres I–CLVI, t. 1–2, ed. Rossner (1974) – M. Rossner, Asiarchen und Archiereis Asias, Studii Classici 16(1974), D. Roques, A. Garzya, Paris. ss. 101–142. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 13 7/24/11 10:26 PM Wykaz skrótów 14 Rothe (1989) – S. Rothe, Kommentar zu ausgewählten Sophistenviten des Philostratos, Heidelberg. Rozema (2004) – B.J. Rozema, „Foreword Introduction”, [w:] N. Bradley, An English Translation of the Poetry of Lucillius, A First-Century Greek Epigrammatist, Lewiston, ss. 1–21. Russell (1983) – D.A. Russell, Greek Declamation, Cambridge. Sakolowski (1893) – P. Sakolowski, De Anthologia Palatina Quaestiones, Lipsiae. Sarikakis (1951) – Th. Sarikakis, The Hoplite General in Athens, Princeton. Schenkeveld (1991) – D.M. Schenkeveld, „The Philosopher Aquila”, CQ 41(1991), ss. 490–495. Schilling (1903) – L. Schilling, „Quaestiones rhetoricae selectae”, Jahrbucher für Klassische Philologie. Suppl. 28(1903), ss. 663–778. Schissel (1926) – O. Schissel, „Die Familie des Minukianos”, Klio 21(1926), ss. 361–373. Seeck (1906) – O. Seeck, Die Briefe des Libanius zeitlich geordnet, Lepizig. Settipani (2000) – Ch. Settipani, Continuité gentilice et continuié familiale dans les familles sénatoriales romaines à l’époque impériale: mythe et réalité, Oxford. Sievers (1868) – G.R. Sievers, Das Leben des Libanius, Berlin (repr. Amsterdam 1969). Skeat, Wegener (1935) – T.C. Skeat, E.P. Wegener, „A trial before the prefect of Egypt Appius Sabinus, c. 250 A.D.”, Journal of Egyptian Archaeology 21(1935), ss. 224–247. Spawforth, Walker (1985) – A.J. Spawforth, S. Walker, „The world of the Panhellenion: Athens and Eleusis”, JHS 75(1985), ss. 78–104. –––––––– (1986) – „The world of the Panhellenion: three Dorian cities”, JHS 76(1986), ss. 86–123. Stebnicka (2006) – K. Stebnicka, „Die Münzen der Sophisten und Rhetoren aus der Zeit der Zweiten Sophistik”, Palamedes. A Journal of Ancient History 1(2006), ss. 167–184. Stephanis (1988) – I.E. Stephanis, Dionysiakoi Technitai, Hiraklion. Swain (2007) – Seeing the Face, Seeing the Soul. Polemon’s Physiognomy from Classical Antiquity to Medieval Islam, ed. S. Swain [et al.], Oxford 2007, ss. 177–345. Szabat (2007) – E. Szabat, „Teachers in the Eastern Roman Empire (fifth-seventh centu- ries). A historical study and prosopography”, [w:] Alexandria. Auditoria of Kom el-Dikka and Late Antique Education, ed. T. Derda, T. Markiewicz, E. Wipszycka, Warsaw. Szymusiak (1965) – J.M. Szymusiak, Grzegorz Teolog. U źrodeł chrześcijańskiej myśli IV Townend (1961) – G.B. Townend, „The post of ab epistulis in the second century”, wieku, Poznań. Historia 10(1961), ss. 375–381. Treadgold (1980) – W.T. Treadgold, The Nature of the Bibliotheca of Photius, Washington. Two Greek Rhetorical Treatises from the Roman Empire (1997) – Two Greek Rhetorical Treatises from the Roman Empire, introd., text and tr. of the Arts of Rhetoric attributed to Anonymous Seguerianus and to Apsines of Gadara, ed. M.R. Dilts, G.A. Kennedy, Leiden–New York–Köln 1997. Van Dam (1996) – R. Van Dam, „Governors of Cappadocia during the fourth century”, Medieval Prosopography 17(1996), ss. 7–93. Van den Hout (1999) – M.P.J. Van den Hout, A Commentary on the Letters of M. Cor ne- lius Fronto, Leiden–Boston–Köln. Weir (2004) – R.G.A. Weir, Roman Delphi and its Pythian Games, Oxford. Wolf (1952) – P. Wolf, Vom Schulwesen der Spätantike. Studien zu Libanius, Baden- -Baden. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 14 7/24/11 10:26 PM WPRoWadzEnIE Książka, którą oddajemy do rąk Czytelnika, jest alfabetycznym słownikiem (czyli pro- sopografią) sofistów i retorów greckich działających w czasach cesarstwa. Interesują nas wyłącznie greccy sofiści i retorzy, pomijamy nauczycieli retoryki łacińskiej oraz łacińskich mówców, nawet tych, którzy z pochodzenia byli Grekami. Uwzględniamy natomiast Favorinosa z Galii i Klaudiosa Ailianosa, bowiem zasłynęli oni jako mówcy greccy i jako tacy zostali przedstawieni przez Filostratosa, autora Żywotów sofistów. W prosopografii znalazły się przede wszystkim osoby określone w źródłach mianem „sofisty” (σοφιστής) lub „retora” (ῥήτωρ). Termin „sofista” najczęściej oznacza nauczycie- la retoryki lub osobę zajmującą się wymową epideiktyczną, słowo „retor” zaś ma szersze znaczenie: określano nim mówców sądowych reprezentujących osoby prywatne, miasta czy świątynie na procesach; „retorami” nazywani byli również lokalni politycy, którzy przemawiali na zgromadzeniach i posiedzeniach rady miejskiej, witali uroczystymi ora- cjami cesarzy, namiestników lub innych dostojnych gości przybywających do miasta bądź występowali jako posłowie przed obliczem władców. Do grona retorów możemy także zaliczyć wysokiej rangi urzędników państwowych: Libanios wspomina (or. XVIII 159) o całej kategorii namiestników-retorów, którzy podejmowali cesarza Juliana w czasie jego podróży z Konstantynopola do Antiochii: „każdy witał go na granicy mową, darem o wiele cenniejszym niż świnie, ptaki czy jelenie, które prowadzono do cesarzy w milczeniu; wtedy zaś zamiast nich były przemówienia. Orszak przyjmowali po kolei namiestnicy – retorzy” (przekł. L. Małunowiczówna). O charakterze działalności każdej z tych grup ludzi określanych mianem „retorów” do- wiadujemy się wyłącznie z kontekstu lub na podstawie konwencji źródeł, które o nich wspominają. Reprezentanci innych środowisk, np. gramatycy, filozofowie, biskupi czy teologowie, wchodzili często w role zawodowych mówców i stąd w źródłach byli cza- sem nazywani „retorami” lub „sofistami”. Uwzględniamy ich, choć w tym przypadku jed- nych umieszczamy w katalogu głównym, innych w części II. Dubii, falsi, varii (zob. dalej o strukturze książki). Kluczem jest odpowiedź na pytanie, czy dana postać rzeczywiście zajmowała się retoryką, czyli np. uczyła retoryki lub wygłaszała mowy, często bowiem określenie „retor” bądź „sofista” miało charakter konwencjonalny i pełniło funkcję po- chlebstwa: pochwały mądrości i wykształcenia opisywanej osoby. Tak określani są ludzie o wykształceniu ogólnym, będący również poetami i filozofami (np. Flavios Glaukos: ποιητὴς καὶ ῥήτωρ καὶ φιλόσοφος). Autorzy posługujący się tymi terminami wobec bisku- pów mają czasami na myśli ich biegłość w wygłaszaniu kazań. W materiale epigraficznym miano „retora” przydaje się nawet studentom bądź ludziom, którzy niedawno ukończyli szkołę retoryczną. Trzeba też pamiętać, że poszczególne osoby nie zawsze zajmowały się działalnością re- toryczną przez całe życie. Często zaraz po szkole retorycznej ludzie ci próbowali sił jako mówcy sądowi, nierzadko uczyli przez krótki czas retoryki lub okazyjnie wygłaszali mowy. Potem porzucali tego rodzaju działalność, ponieważ znaleźli inne zajęcie, np. zatrudnienie w administracji państwowej, albo też byli na tyle zamożni, by móc żyć z własnego majątku. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 15 7/24/11 10:26 PM Wprowadzenie 16 Wielokrotnie już nigdy nie powracali do aktywności typowo retorycznej, a jednak mimo incydentalnego kontaktu ze sztuką wymowy w źródłach nazywani są „retorami” lub „so- fistami”. Poza osobami, które w tekstach antycznych określone zostały mianem „retora” lub „so- fisty”, uwzględniamy intelektualistów spełniających przynajmniej jeden z trzech warun- ków: 1) byli nauczycielami retoryki; 2) występowali publicznie, wygłaszając różnego typu mowy; 3) pisali traktaty z zakresu teorii retoryki. W pierwszym przypadku nie mamy problemów, gdy źródła dokładnie podają, że kon- kretny człowiek uczył wymowy w szkole prywatnej, miejskiej lub cesarskiej. Trudności po- jawiają się wtedy, gdy jest on określony jednym z ogólnych terminów używanych w odnie- sieniu do nauczycieli (np. didaskalos, kathegetes, eksegetes). Wówczas włączaliśmy do zbioru tylko te osoby, których działalność mogła wiązać się z nauczaniem retoryki. Uwzględniamy również intelektualistów, którzy zajmowali się retoryką tylko w pewnym okresie swoje- go życia, a potem poświęcali się np. karierze urzędniczej czy kościelnej (np. Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Bazyli z Cezarei). Trzeba jednak od razu zasygnalizować problem, jaki stwarzają osoby, które nauczały – jak powiedzielibyśmy dzisiaj – hobby- stycznie, towarzysko. Są to chociażby zamożni właściciele ziemscy (np. Kelsos, Severos 1), którzy zdobywszy retoryczne wykształcenie, osiedli w swoich majątkach i okazjonalnie dawali lekcje synom, kuzynom czy dzieciom przyjaciół, zanim udali się oni do szkół pro- fesjonalnych nauczycieli. Co do drugiego warunku klasyfikacji, czyli publicznego wygłaszania mów, napotyka- my na rozmaite trudności. Należy dobitnie podkreślić rzecz oczywistą: wygłaszanie mów popisowych na specjalnie w tym celu zorganizowanych wystąpieniach, uświetnianie de- dykacji świątyń ułożoną na tę okazję oracją, udział w agonach w konkurencjach proza- torskich (do tej kategorii zaliczają się uwzględnieni przez nas enkomiografoi) – to typowe zajęcia profesjonalnych sofistów i retorów, natomiast korzystanie ze zdolności krasomów- czych podczas działalności politycznej, to stałe i naturalne zachowanie starożytnych elit. Okazjonalnymi mówcami bywali namiestnicy i inni wysocy urzędnicy państwowi, którzy przybywając do prowincji, wygłaszali wszelkiego rodzaju okolicznościowe mowy. Zostali przez nas uwzględnieni zatem tylko wówczas, gdy w źródłach pojawiają się jako retorzy bądź widzimy, że ich zainteresowania i umiejętności retoryczne wykraczają poza zwykłe wykonywanie urzędowych obowiązków. Niektórzy cesarze (np. Hadrian czy Julian) rów- nież występowali przy różnych okazjach z uroczystymi mowami oraz interesowali się re- toryką, nie zamieściliśmy jednak ich biogramów w naszym zestawieniu, sądząc, że w tym miejscu należy wyznaczyć nieprzekraczalną granicę. Trzecia kategoria, wyodrębniająca nasze grono, tj. opracowywanie traktatów z zakresu retoryki, jest o tyle problematyczna, że często brak jakichkolwiek informacji o ich auto- rach. Ponieważ inni intelektualiści, nie tylko retorzy, pisali prace z tej dziedziny, przy- jęliśmy zasadę, że jeśli zachowany traktat ma ściśle retoryczny charakter, to jego autora umieszczamy w katalogu głównym (I. Sofiści i retorzy). Pominęliśmy natomiast twórców tych tekstów, które nie dotyczą zagadnień wąsko pojętej dziedziny retoryki. Dobrym przy- kładem jest działający w II w. Telefos z Pergamonu. Był on autorem wielu prac typowo erudycyjnych i gramatycznych, dowodzących jego filologicznych i językowych zaintereso- wań, także książek historycznych, w tym poświęconych rodzinnemu Pergamonowi, oraz utworu O retoryce według Homera (Περὶ τῆς καθ’ Ὅμηρον ῥητορικῆς). Trzeba jednak zaznaczyć, że to niezachowane dziełko z pewnością wyrosło z typowego dążenia do uka- zania Homera jako ojca wszelkich nauk i bardziej przypominało dostępny obecnie traktat Pseudo-Plutarcha De Homero niż podręczniki teorii retoryki wykorzystywane w eduka- cji na szczeblu wyższym. Telefos z Pergamonu nie znalazł się więc w naszej prosopo- grafii. Natomiast sławny neoplatoński filozof Porfyrios, którego główną sferą działalności ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 16 7/24/11 10:26 PM 17 Wprowadzenie pozostawała filozofia, pisywał także traktaty z zakresu teorii retoryki, a ponieważ chcieli- śmy pokazać ten mniej znany aspekt jego działalności, poświęcone mu hasło umieściliśmy wśród II. Dubii, falsi, varii. Poza opisanymi wyżej kategoriami doboru haseł uwzględniono jeszcze jedną grupę antycznych intelektualistów. Są to ludzie, którzy nie pojawiają się w źródłach jako „re- torzy” czy „sofiści” ani też nie spełniają żadnego z trzech wskazanych wyżej warunków, ale przez nowożytnych i współczesnych badaczy bywają – często zbyt pochopnie – klasy- fikowani jako retorzy lub sofiści, np. w opracowaniach dotyczących retoryki, w komen- tarzach czy indeksach do wydań zachowanych dzieł (np. indeks Richtsteiga do wydania prac Libaniosa). Czasami dostrzegamy zasadność takiego przyporządkowania i postacie te umieszczamy w katalogu głównym, jeśli natomiast naszym zdaniem nie ma do tego podstaw i klasyfikacja w literaturze przedmiotu wydaje nam się nieuzasadniona, wtedy sytuujemy je w kategorii Dubii, falsi, varii. Nie możemy, rzecz jasna, uwzględnić wszyst- kich, którzy kiedykolwiek zostali nazwani „retorami” lub „sofistami”, ponieważ nie sposób przeczytać całej literatury dotyczącej antyku, a co więcej, niektóre klasyfikacje ponad miarę rozszerzają znaczenie tych terminów. Znakomicie wykształcony Galen z Pergamonu, stosu- jący metody retoryczne podczas wykładów dotyczących medycyny, organizowanych często na wzór popisów sofistycznych, został przez Bowersocka włączony do książki poświęconej sofistom i tak też jest niekiedy określany w nowszej literaturze przedmiotu. Po namyśle zdecydowaliśmy, by nie włączać go do naszego słownika, ponieważ chociaż działał na sty- ku różnych dyscyplin, przede wszystkim był lekarzem, a retoryka miała mu tylko pomóc w nauczaniu i propagowaniu wiedzy medycznej. Reasumując, możemy stwierdzić, że – świadomi nieprecyzyjności przyjętych klasyfika- cji – staraliśmy się uwzględnić jak najszerszy zbiór osób. Zdajemy sobie sprawę, że nasze decyzje niejednokrotnie mogą wydać się kontrowersyjne. Większy był w nas jednak strach przed tym, że kogoś pominiemy, niż że uwzględnimy zbyt wielu. Z uwagi na chronologiczną rozpiętość książki odrębną grupę stanowią mówcy sądowi i prawnicy, nazywani w źródłach różnymi terminami (retor, dikegoros, synegoros, scholasti- kos). Często zresztą w ogóle nie pada żadne określenie, lecz osoby takie ukazane są tylko jako mówcy przemawiający na salach rozpraw. Przygotowanie do wystąpienia w sądzie stanowiło przez wieki część edukacji reto- rycznej. Sofiści okresu tzw. drugiej sofistyki, cenieni za popisowe deklamacje w znacznej mierze poświęcone tematyce historycznej, przemawiali również w sądach. Czytając żywo- ty Filostratosa, który koncentrował się przede wszystkim na szkolnictwie i cenił mowy improwizowane jako najdoskonalszy przejaw kunsztu retorycznego, dostrzegamy, że bo- haterowie jego biografii regularnie wygłaszali mowy sądowe. Nawet Polemon, pierwszy sofista swoich czasów, przemawiał na procesach. Także materiał epigraficzny dostarcza nam informacji o licznym gronie retorów wykorzystujących swoje umiejętności w czasie rozprawy. Innym problemem pozostaje znajomość prawa: Aurelios Annianos z Thyateiry (1 poł. III w.) został nazwany w inskrypcji honoryfikacyjnej „retorem i prawnikiem” (ῥήτωρ καὶ νομικός), co zapewne oznacza, że posiadał choćby w ograniczonym stopniu jakąś wiedzę z zakresu prawa. Termin „retor” obejmuje także tych mówców, których spotykamy wyłącznie podczas sporów sądowych, co jednak nie oznacza, że nie zajmowali się również innymi dziedzi- nami retoryki. Z tego punktu widzenia ciekawy jest przypadek Libaniosa, najwybitniej- szego mówcy IV w. Gdy został oskarżony przez konkurencyjnego nauczyciela retoryki o uprawianie magii i miał stanąć przez sądem namiestnika, zabrał ze sobą pomocników kompetentnych – jak się domyślamy – właśnie w dziedzinie prawa, ponieważ jako mówcy na pewno nie byli mu potrzebni. Libanios nie bez złośliwości pisał (or. I 67), że jego ad- wokaci (οἱ συνήγοροι), bojąc się o wynik rozprawy, tuż przed jej rozpoczęciem zapadli się ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 17 7/24/11 10:26 PM Wprowadzenie 18 pod ziemię i dopiero po wygranej gratulowali mu sukcesu, tak jak Spartanie Ateńczykom po bitwie pod Maratonem. Inny słynny proces, o którym pisał Eunapios (VS 484–485), dowodzi, że nie chodziło o to, iż Libanios nie mógł przemawiać w swojej sprawie i dlatego mieli go reprezentować owi synegoroi. Kiedy mianowicie w Atenach pobili się stronnicy sofisty Apsinesa z Lakedaimonu i Iulianosa z Kappadocji, proces toczył się przed rzymskim namiestnikiem. Na rozprawę dobrowolnie przyszedł nieuczestniczący w bójce Apsines, który – jako znamienity mówca – chciał wystąpić z mową oskarżycielską. Namiestnik jednak zabronił mu, powołując się na prawo rzymskie i polecił mówić przywódcy stron- ników Apsinesa, niejakiemu Themistoklesowi. Ten był zaskoczony, ponieważ – tak jak wszyscy inni – liczył na pojedynek Iulianosa z Apsinesem, dlatego nie umiał wykrztusić ani słowa. Wtedy Iulianos zaproponował, aby głos zabrał, również zatrzymany, jego dawny student i zwolennik Proairesios. Wygłosił on tak wspaniałą mowę, że namiestnik przyznał rację studentom Iulianosa. Wydarzenie to pokazuje, że retorzy i sofiści, nie zaś zawodowi prawnicy, sami mogli bronić się przed sądem i nie musieli zatrudniać fachowych znawców prawa, których nie uwzględniamy w naszym zestawieniu. W IV w. z różnych przyczyn (ich wyjaśnienie to temat na odrębne studium) nasiliło się zjawisko profesjonalizacji mówców sądowych. Wielu retorów odczuwało brak wiedzy technicznej, którą dają szkoły prawnicze. Przykładem jest tu uczeń Libaniosa, niejaki Apringios, który od dłuższego już czasu działał jako mówca sądowy, kiedy nagle posta- nowił rozpocząć studia prawnicze w Berytos. Miał wtedy ok. 40–50 lat, stąd Libanios – świadom wyjątkowości sytuacji – porównał go do Sokratesa, który zaczął się uczyć muzyki w podeszłym wieku. Dobrze ilustruje to problemy retorów, którzy po ukończeniu szkoły podejmowali pracę adwokata, szybko okazywało się jednak, że mają luki w wiedzy ściśle prawniczej. Stąd pomysł Apringiosa, aby studiować prawo, dzięki czemu mógł być lepszym mówcą sądowym. Do tej pory większości wystarczał tylko talent i przypadki prawne ćwi- czone w szkołach retorycznych. Sytuacja zmienia się w sposób zasadniczy w późnym antyku. Poczynając od IV w., wraz z rozrostem biurokracji we wschodnim cesarstwie rzymskim w praktyce dochodzi do powstania nowej, licznej warstwy urzędników zatrudnionych w administracji. Osoby te posiadają wykształcenie zarówno retoryczne, jak i prawnicze. Nic dziwnego, że w tym okresie bujnie rozwijają się szkoły prawnicze, na czele ze słynną uczelnią w Berytos, która istnieje już co najmniej od III w., ale jej największy rozkwit przypada na V w. W konse- kwencji dochodzi do nieznanej dotąd specjalizacji warstwy biurokratycznej. Co więcej i co dla autorów niniejszego studium najważniejsze, znaczna część owych urzędników bywa nazywana „retorami”. Termin ów używany jest przede wszystkim na określenie obrońców sądowych i stanowi synonim słów greckich: scholastikos, synegoros, dikegoros (tak są nazy- wani np. Zenon, Agathias, Hefaistos czy Euangelos) oraz łacińskich: patronus, advocatus, causidicus. Dla Prokopiosa z Cezarei i Agathiasa (VI w.) słowo „retor” to termin oznacza- jący jednoznacznie prawnika – obrońcę sądowego. Ponadto od V w. istniała kontrola dostępu do zawodu prawnika, czego efektem było m.in. ustalanie z góry odpowiedniej liczby retorów, którzy mogli działać w okre- ślonym sądzie. Służyły temu „listy” czy „katalogi retorów”: konkretny prawnik mógł występować tylko w tym sądzie, gdzie został zarejestrowany. Stopniowo restrykcje te w V i VI w. jeszcze bardziej się zaostrzają. Ioannes Lydos (De magistratibus II 8,3) wspomi- na o specjalnej procedurze wybierania retorów, którzy mogą brać udział w procesach karnych. Agathias (V 6,26) pisze o niejakim Zenonie, człowieku znanym na dworze ce- sarskim, którego włączono do „katalogu retorów”. Nota bene Agathias także jest nazwa- ny przez Ioannesa z Epifanei (fr. 1) retorem wpisanym do „katalogu retorów” (τοῖς ἐν Βυζαντίῳ ῥήτορσι καταλεγέντι διαφανῶς). Sam Agathias zaś mówi o sobie: „zawodowo zajmuję się rzymskimi prawami i rozprawami w trybunałach sądowych” (τέχνη δὲ τὰ ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 18 7/24/11 10:26 PM 19 Wprowadzenie ῾Ρωμαίων νόμιμα καὶ οἱ τῶν δικαστηρίων ἀγῶνες). Brat Prokopiosa z Gazy, Zacharias, jest nazwany (Prokopios z Gazy, ep. 40): „retorem na dworze prefektów” (ἐπάρχων ῥήτωρ), a wiemy też (ep. 39), że został dodany do „katalogu retorów” (εὐδαιμόνων ῥητόρων ἐγκατελέγης χορῷ). „Retorem prefektów”, a była to najwyraźniej zaszczytna pozycja, został także Sergios, natomiast Eusebios i Chrysermos stali się członkami kole- gium retorów (τῶν περὶ τὰ ἀρχαῖα ῥητόρων). Chodzi zapewne o wybranych, wyselekcjo- nowanych prawników, działających w biurze namiestnika. Z kwestią retorów – prawników i mówców sądowych wiąże się inna, źródłowa. Świadomie w pewnym tylko stopniu wykorzystujemy materiał papirologiczny. Po pierw- sze jest to temat na odrębne, szeroko zakrojone badania, których celem byłoby wskazanie wszystkich pojawiających się w papirusach retorów i sofistów. Po wstępnej kwerendzie, która dała nam wiele poświadczeń tych terminów odnoszonych w materiale papirologicz- nym do konkretnych postaci, okazało się, że znaczna ich część pochodzi z akt procesowych i w większości są to lakoniczne stwierdzenia typu: „retor powiedział”, „retor odpowiedział” (wybiórczy przegląd retorów wymienianych w papirusach wraz z omówieniem kontekstu procesowego podał Crook1). Drugą kategorią są wykazy nieznanych skądinąd ludzi, poja- wiających się w rozmaitych (ale znów najczęściej procesowych) okolicznościach. Dlatego w ślad za literaturą wybraliśmy z tego materiału tylko niektóre, zwłaszcza spektakularne przypadki, gdy możemy powiedzieć coś więcej o życiu i ściśle retorycznej, najlepiej szkol- nej działalności określonego człowieka. Mamy jednak świadomość pewnej luki w naszej prosopografii. Nasza książka obejmuje okres od I do VII w., obie jednak granice czasami przekra- czamy. W przypadku pierwszej z nich bogaty i bardzo interesujący materiał, pochodzący głównie z dzieł Controversiae i Suasoriae Seneki Starszego, często nie pozwala precyzyjnie określić, czy osoba działała w I w. n.e. czy jeszcze w I w. p.n.e. Poza tym niektórzy retorzy i sofiści, zwłaszcza kontynuatorzy szkół hellenistycznych, żyli i działali na przełomie obu er. Materiał pochodzący z pism Seneki jest tak jednorodny i specyficzny, że nie powinien być w prosopografii rozrzucony i wymieszany z innymi biogramami, dlatego postacie znane z obu tekstów Seneki zostały zestawione oddzielnie w Aneksie 1. Z kolei drugą granicę chronologiczną (koniec VII w.) wyznacza po części drastycz- ny spadek liczby źródeł, stąd i bohaterowie biogramów znikają nam z pola widzenia. W prosopografii znajdują się, co prawda, nieliczne życiorysy osób działających nieco później, ale nie zmienia to faktu, że mamy do czynienia z wyraźną cezurą u schyłku VII w. Odrębną kwestią pozostaje merytoryczne uzasadnienie tej cezury, tzn. odpowiedź na niesłychanie trudne pytania: kiedy mamy do czynienia z kresem antycznej szkoły retoryki, zanikiem środowiska retorów i sofistów, a co za tym idzie, jakie są przyczyny tych zjawisk. Bez wątpienia pomiędzy retorami i sofistami żyjącymi w I–IV w. nie ma zasadniczych różnic. Reprezentują oni to samo środowisko elit miejskich, kierujące się tymi samymi wzorcami kulturowymi, których symbolicznym i często przywoływanym przez nich sa- mych wyznacznikiem jest nieustanne odwoływanie się do historii klasycznej, w tym przy- słowiowych wręcz Maratonu i Salaminy. Do istotnych zmian dochodzi natomiast w V w.; są one wynikiem: 1) chrystianizacji, 2) rozrostu biurokracji, 3) kryzysu życia miejskiego. Od tego momentu znaczną część grona retorów wchłania Kościół. Widać to na przykładzie szkoły Troilosa, działającego w Konstantynopolu na przełomie IV i V w.: jego najlepsi uczniowie (Ablabios 3, Silvanos 2) zostali biskupami. Bogaty materiał pochodzący z listów Libaniosa pokazuje natomiast, że już w drugiej połowie IV w. większość jego uczniów wchłonął aparat państwa. Po studiach retorycznych działali oni krótko jako mówcy sądowi, 1 Crook (1995), ss. 58–118. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 19 7/24/11 10:26 PM Wprowadzenie 20 potem zostawali assessorami namiestników prowincji, następnie niektórzy sami obejmo- wali zarząd nad nimi i dalej robili karierę w rozbudowującej się administracji państwowej. We wcześniejszym okresie (przed IV w.) tego typu ludzie zazwyczaj dalej funkcjo- nowali w miastach jako retorzy i sofiści. W V w. podejmowanie kariery po studiach retorycznych w strukturach państwa lub Kościoła nasiliło się na niespotykaną dotąd skalę. Z listów Prokopiosa i Aineiasa z Gazy oraz z utworów Zachariasa Scholastyka znamy życiorysy wychowanków szkół retorycznych, którzy po nauce u gramatyka podjęli studia retoryczne w najlepszych w tym czasie szkołach aleksandryjskich lub gazejskich, a następnie najczęściej studiowali prawo w Berytos. Później pracowali w administracji świeckiej i w sądach, najczęściej w konstantynopolitańskich biurach prefektów, albo znajdowali zatrudnienie w administracji kościelnej (ewentualnie wybierali życie mo- nastyczne). Mamy wrażenie, że Kościół i biurokracja zaczynają drenować środowisko retoryczne. Ponadto naturalnym miejscem, w którym żyli i działali retorzy oraz sofiści, zawsze było miasto, toteż wraz z kryzysem życia miejskiego zanika ten podatny grunt ich działalności. *** Prosopografia składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza to biogramy retorów i sofistów znanych z imienia oraz zestawienie postaci anonimowych, ułożonych – na ile to było możliwe – chronologicznie. W tej części znalazły się też osoby, które uczyły reto- ryki i wygłaszały mowy popisowe w jakimś krótkim okresie swego życia, a potem zostały np. biskupami czy teologami (Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Bazyli z Cezarei). Część druga obejmuje autorów określonych przez nas jako Dubii, falsi, varii oraz niewielką liczbę postaci anonimowych. Termin dubii przypisaliśmy osobom, co do których nie mamy pewności, czy byli re- torami bądź sofistami. Umieszczamy tu również postacie wprawdzie nazwane w źródłach „retorem” lub „sofistą”, ale – jak wynika z kontekstu – ów termin ma w ich przypadku ewidentnie inne znaczenie. Dotyczy to w szczególności słowa „sofista”, którym określano również mędrców czy też mistrzów w jakiejś dziedzinie, niekoniecznie retoryce. Wśród dubii znalazły się również postacie, których chronologia jest na tyle wątpliwa, że mogli działać nawet poza wyznaczonymi przez nas ramami chronologicznymi. Z kolei falsi to osoby, które w ogóle nie istniały, lecz zostały powołane do życia w opracowaniach przez złe odczytanie tekstów albo też pojawiły się w sfałszowanych źródłach (np. na nieauten- tycznych monetach). Do grupy varii zaliczamy wszelkie inne postacie, chociażby filozofów neoplatońskich (Porfyriosa, Maksimosa z Efezu, Simplikiosa, Agapiosa, Marinosa), którzy na marginesie swej działalności zajmowali się teorią retoryki, a nawet pisali dzieła z tego zakresu, trudno jednak zaliczyć ich do grona typowych retorów czy sofistów. Ta kategoria różni się od osób takich jak wymieniani wyżej Ojcowie Kappadoccy, którzy znaleźli się w katalogu głównym, ponieważ filozofowie ci zapewne nigdy nie działali tylko jako wy- specjalizowani nauczyciele retoryki lub mówcy popisowi, tymczasem Kappadocyjczycy byli przez pewien – krótki, co prawda – okres wyłącznie nauczycielami i występowali jako ora- torzy. Wyjątkiem jest umieszczony w katalogu głównym Damaskios, gdyż wiemy, że przez kilka lat nauczał retoryki, aby potem zająć się tylko filozofią. Jesteśmy jednak świadomi, że granica jest nieostra. Generalnie mieliśmy wielki problem z oddzieleniem retorów i so- fistów „pewnych” od postaci „wątpliwych”, nie było to bowiem zadanie łatwe ze względów klasyfikacyjnych, o których pisaliśmy wyżej. Na początku książki zamieszczamy wykaz skrótów koniecznych do odczytania i zro- zumienia biogramów (obejmujący: „1. Skróty ogólne”, „2. Źródła”, „3. Opracowania”). Co do bibliografii źródeł i opracowań, wydania dzieł samych retorów i sofistów oraz ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 20 7/24/11 10:26 PM 21 Wprowadzenie literatura im poświęcona znajdują się pod biogramami konkretnych postaci. Na końcu książki zamieszczamy tylko bibliografię najważniejszych wydań i tłumaczeń źródeł służą- cych do rekonstrukcji życia i działalności bohaterów haseł. Do książki dołączone są cztery Aneksy. O jednym z nich już wspominaliśmy, jest to Aneks 1: „Sofiści i retorzy w dziełach Controversiae i Suasoriae Seneki Starszego”. Poza tym w Aneksie 2 znaleźli się: „Sofiści – teoretycy medycyny”, a Aneks 3 to „Słownik wy- branych pojęć retorycznych”, które pojawiły się w prosopografii i nie były tłumaczone na język polski. Wreszcie Aneks 4 zawiera siedemnaście tablic genealogicznych. Każde hasło posiada nagłówek, zawierający imię prezentowanej postaci oraz czas i miej- sce jej działalności. Graficznie wyróżniono tę część imienia, która wyznacza zgodne z al- fabetem miejsce osoby w katalogu (np. Kassios LONGINOS). Niekiedy, zgodnie z utar- tym zwyczajem, podajemy również przydomek (np. MENANDROS Retor), ethnikon lub określenie miejsca działalności (np. DION z Prusy, BAZYLI z Cezarei). W większości przypadków określamy jedynie wiek, na który przypadł szczyt działalności (tzw. akme) danej postaci, czasami jednak lata życia można ustalić z większą dokładnością. Wszelkie wątpliwości w tym zakresie sygnalizujemy znakiem zapytania. Hasło składa się z trzech części: w pierwszej podajemy źródła dotyczące postaci; w dru- giej prezentujemy jej rodzinę, biografię i karierę; w trzeciej – działalność retoryczną, czyli nauczanie, występy publiczne oraz twórczość literacką. Wielokrotnie nie przestrzegaliśmy jednak przyjętego układu: czasami było to niemożliwe z powodu niedostatku informacji źródłowych, niekiedy chcieliśmy w ten sposób ułatwić lekturę hasła (np. Ulpianos 1, Gessios); z kolei przy poświadczonych w wielu źródłach słynnych postaciach zrezygnowa- liśmy z pełnego wykazu owych źródeł, odsyłając wówczas Czytelnika do literatury przed- miotu (np. Dion z Prusy, Favorinos). W hasłach staramy się zamieszczać te ustępy tekstów źródłowych w językach oryginal- nych, które są istotne z punktu widzenia wiedzy o życiu i – przede wszystkim – działalno- ści retorycznej konkretnej osoby. Cytatom tym towarzyszy parafraza lub przekład; o ile nie sygnalizujemy tego nazwiskiem tłumacza, przekłady pochodzą od autora hasła. Do biogramów dodaliśmy listę wydań i istotnych tłumaczeń dzieł retorów i sofi- stów oraz literaturę przedmiotu (pod biogramami sławnych osób znalazły się jedynie najważniejsze pozycje). Zestawienie literatury zaczynamy od klasycznych pozycji pro- sopograficzno-encyklopedycznych: PIR, PLRE i RE. Podajemy również inne, bardziej specjalistyczne opracowania o charakterze prosopograficznym2. W następnej kolejności zamieściliśmy książki i artykuły w układzie chronologicznym. Ponieważ w przypadku sławnych intelektualistów (np. Favorinos, Porfyrios, Ojcowie Kappadoccy) koncentro- waliśmy się jedynie na retorycznym aspekcie ich działalności, pod tym też kątem dobra- liśmy podaną literaturę. Należy też wyraźnie zaznaczyć, że hasła różnią się poziomem szczegółowości oraz wkła- dem naszej własnej pracy badawczej. W przypadku wybitnych i sławnych postaci, zna- nych z wielu źródeł i szczegółowo opisanych w literaturze (np. Dion z Prusy, Libanios, Himerios, Themistios), zwykle jedynie zbieramy i systematyzujemy wcześniejsze ustalenia, niekiedy dodając do nich własne sugestie. Natomiast mniej znani retorzy bądź sofiści, którym nie poświęcono wiele miejsca w literaturze przedmiotu, zostali zazwyczaj omó- wieni znacznie obszerniej, z uwzględnieniem wyników naszych studiów. Nie powinno zatem dziwić, że dla niektórych słynnych sofistów czy retorów przeznaczyliśmy biogramy znacznie skromniejsze niż dla postaci zdawać by się mogło marginalnych, ale z punktu widzenia naszej książki istotnych (np. Epifanios, Ulpianos 1). Poza tym przekazy źródłowe dotyczące owych retorów są niekiedy na tyle niejasne, a identyfikacja postaci bywa tak 2 Np. Seeck (1906), Hauser-Meury (1960), Kaster (1988), Petit (1994), Van Dam (1996), Puech (2002). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sofisci sklad_1.indd 21 7/24/11 10:26 PM Wprowadzenie 22 złożona, że zmuszeni byliśmy do wywodu dłuższego niż wówczas, gdy opieraliśmy się na utrwalonych w literaturze przedmiotu badaniach. W przypadku, gdy istniało kilka osób noszących to samo imię, zostały one uszerego- wane w kolejności chronologicznej i opatrzone kolejnymi numerami; katalog główny oraz kategoria Dubii, falsi, varii mają odrębną numerację. System odwołań do innych biogramów jest następujący: gdy w haśle imię sofisty lub retora uwzględnionego w prosopografii pojawia się po raz pierwszy, stosujemy odnośnik (zob. I) – w przypadku haseł z katalogu głównego, lub też (zob. II) – w przypadku haseł z katalogu Dubii, falsi, varii. Gdy w prosopografii figuruje więcej osób o tym samym imieniu, w nawiasie pojawia się imię wraz z numerem, pod którym występuje, np.: (zob. I: Maksimos 1) lub (zob. II: Maksimos 1). Do postaci anonimowych odsyłamy zapisem: (zob. I: Anonymus 1) lub (zob. II: Anonymus 1). Z kolei do osób ujętych w Aneksach od- syłamy tylko numerem Aneksu: (zob. Aneks 1) lub (zob. Aneks 2). Aneks 4 zawiera tablice genealogiczne, do których odsyłamy podając ich numer, np.: (zob. tab. I). Nie zamiesz- czamy odsyłaczy do Filostratosa, Libaniosa, Eunapiosa z Sardes, Damaskiosa i Prokopiosa z Gazy, którzy są wymieniani bardzo często jako autorzy źródeł dotyczących innych sofi- stów i retorów. Pisownia imion oraz nazw własnych zgodnie z coraz bardziej rozpowszechnionym w literaturze naukowej obyczajem została podana w wersji greckiej: tak więc Kassios, nie Cassius; Kyrinos, nie Quirinus; Akylas, nie Aquila; Flavios, nie Flavius; Ailios, nie Aelius itd. Jeżeli grecki intelektualista znany jest jedynie ze źródeł łacińskich, wówczas pozo- stawiliśmy pisownię zlatynizowaną. Pewne imiona, które są głęboko zakorzenione w tra- dycji polskiej (np. Lukian z Samosat, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Grzegorz Thaumaturgos, Bazyli z Cezarei, Paweł z Samosat, Kassjusz Dion czy imiona cesarzy) po- zostały w wersji spolonizowanej. Opracowując prosopografię podzieliliśmy się materiałem według kryterium chrono- logicznego zgodnie z naszymi zainteresowaniami, których wyrazem były już wcześniejsze publikacje3. Krystyna Stebnicka jest autorką biogramów sofistów i retorów działających od I do połowy III w., Paweł Janiszewski – od połowy III do końca IV w., zaś Elżbieta Szabat – od V do VII w.; niekiedy zdarzają się odstępstwa od tej zasady. Każdy biogram jest sygnowany inicjałami autora, co oznacza, że podpisujący bierze odpowiedzialność za jego treść. W pewnym sensie jednak prosopografia jest plonem wspólnej pracy, wie- lu godzin konsultacji, regularnych cotygodniowych spotkań naszego małego zespołu ba- dawczego. Była to fascynująca przygoda intelektualna oraz niezapomniane, przyjacielskie przeżycie. 3 K. Stebnicka, „Historiografia w drugiej sofistyce”, Przegląd Historyczny 87(1996), ss. 327–343; eadem, „The sec- ond sophistic in Palestine, the rabbinical writings and Diocletian”, [w:] Euergesias Charin. Studies Presented to Benedetto Bravo and Ewa Wipszycka by Their Disciples, ed. T. Derda, J. Urbanik, M. Węcowski, Warsaw 2002, ss. 265–278; eadem, „Druga sofistyka”, [w:] Chrześcijaństwo u schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze, t. V, ed. T. Derda, E. Wipszycka, Kraków 2004, ss. 13–75; eadem (2006); eadem, „Sekundos – milczący sofista?”, [w:] TIMAI.  Studia poświęcone profesorowi Włodzimierzowi Lengauerowi przez uczniów i  młodszych kolegów z okazji Jego 60. urodzin”, ed. A. Wolicki, Warszawa 2009, ss. 117–133; E. Szabat, „Wprowadzenie do badań nad edukacją późnoantyczną”, [w:] Chrześcijaństwo u  schyłku starożytności. Studia źródłoznawcze, t.  VI, ed.
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Sofiści i retorzy greccy w cesarstwie rzymskim (I-VII w.)
Autor: , ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: