Darmowy fragment publikacji:
Elżbieta Dubas, Marcin Muszyński – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu
Zakład Andragogiki i Gerontologii Społecznej, 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48
RECENZENT
Beata Bugajska
REDAKTOR INICJUJĄCY
Iwona Gos
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Joanna Balcerak
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
PROJEKT OKŁADKI
Magdalena Muszyńska
Zdjęcie wykorzystane na okładce: Fotolia: ©Leight Prather; © beaubelle
© Copyright by Authors, Łódź 2019
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.08379.17.0.K
Ark. wyd. 16,0; ark. druk. 15,0
ISBN 978-83-8142-303-8
e-ISBN 978-83-8142-070-9
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
SPIS TREŚCI
Wstęp (Elżbieta Dubas) ...................................................................................... 9
13
45
57
27
STAROŚĆ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNO-KULTUROWEJ
Agnieszka Majewska-Kafarowska, Procesy migracyjne jako istotny kontekst
współczesnej starości .........................................................................................
Anna Sanecka, Wrocław 65+. Samorządowe, pozarządowe, komercyjne, koś-
cielne i inne wrocławskie społeczne inicjatywy na rzecz seniorów ......................
Maria Finogenow, Postawy wobec starszych kobiet i mężczyzn – różnice po-
koleniowe ............................................................................................................
Renata Konieczna-Woźniak, Przygotowanie do późnej dorosłości w „nurcie
edukacyjnego życia”. Millenialsi o planach uczenia się w starości ......................
Anna Lubrańska, Dyskryminacja ze względu na wiek w aspekcie praktyk orga-
nizacyjnych i zarządzania wiekiem ......................................................................
Alina Dworak, „Zdrowa” jakość życia seniorów – wyzwaniem dla promocji
zdrowia ...............................................................................................................
Józef Szubert, Włodzimierz Ziółkowski, Alicja Szymańska-Paszczuk,
Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert, Wyznaczanie maksymalnych para-
metrów fizjologicznych serca mężczyzn podczas przejścia od młodości do wieku
starszego ............................................................................................................ 109
Józef Szubert, Włodzimierz Ziółkowski, Alicja Szymańska-Paszczuk,
Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert, Wyznaczanie maksymalnych para-
metrów fizjologicznych serca kobiet podczas przejścia od młodości do wieku
starszego ............................................................................................................ 129
Kazimierz Kopczyński, Ekoterapia jako forma wspomagania i aktywizacji
seniorów ............................................................................................................. 147
Anna Pitala, Znaczenie komunikacji interpersonalnej w okresie starości .......... 161
73
95
6
Spis treści
STAROŚĆ W PERSPEKTYWIE JEDNOSTKOWYCH DOŚWIADCZEŃ
Elżbieta Dubas, „Towarzyszenie w drodze” jako relacja w chorobie Alzheimera
(na podstawie doświadczeń opiekunów rodzinnych) ......................................... 173
Artur Fabiś, Arkadiusz Wąsiński, O trudzie bycia w życiu codziennym z perspe-
ktywy autorefleksyjnego doświadczania trosk egzystencjalnych ......................... 191
Jolanta Maćkowicz, W pułapce przemocy domowej – narracje starszych kobiet ... 211
Jerzy Semków, Uczenie się starości i uczenie się w starości – perspektywa
indywidualna ....................................................................................................... 223
Olga Czerniawska, Wiek w biegu życia ............................................................. 233
CONTENTS
Introduction (Elżbieta Dubas).............................................................................. 9
13
27
57
45
OLD AGE IN SOCIO-CULTURAL PERSPECTIVE
Agnieszka Majewska-Kafarowska, Migration processes as an important context
of old age in modern society ...............................................................................
Anna Sanecka, Wrocław 65+. The efforts targeted at seniors held by local
government, NGOs, commercial enterprises, churches, and other public bodies ....
Maria Finogenow, Attitudes toward older women and men – generational
differences ..........................................................................................................
Renata Konieczna-Woźniak, Preparing for late adulthood in the “course
of educational life” Millennials’ plans to learn in the old age ................................
Anna Lubrańska, Age discrimination in the aspect of organizational practices
and age management .........................................................................................
Alina Dworak, “Healthy” quality of seniors life – a challenge for health promotion .....
Józef Szuber, Włodzimierz Ziółkowski, Alicja Szymańska-Paszczuk,
Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert, Defining the maximum physiological
parameters of men’s hearts in the transition from youth to old age ............................ 109
Józef Szubert, Włodzimierz Ziółkowski, Alicja Szymańska-Paszczuk,
Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert, Defining the maximum physiological
parameters of women’s hearts in the transition from youth to old age ........................... 129
Kazimierz Kopczyński, Ecotherapy as a form of supporting and stimulation to
activity of the seniors ........................................................................................... 147
Anna Pitala, The importance of interpersonal communication in old age ................ 161
73
95
8
Contents
OLD AGE IN THE PERSPECTIVE OF INDIVIDUAL EXPERIENCES
Elżbieta Dubas, “Accompanying the path” as relationship in Alzheimer`s disease .... 173
Artur Fabiś, Arkadiusz Wąsiński, On the burden of being in everyday life from
the perspective of an auto-reflective experience of existential cares................ 191
Jolanta Maćkowicz, Trapped in domestic violence – narratives of older women .... 211
Jerzy Semków, Learning old age and learning in old age: an individual perspective ... 223
Olga Czerniawska, Age in life course ................................................................ 233
WSTĘP
Kolejny, drugi tom serii „Refleksje nad Starością” nosi tytuł Starość w nurcie
życia. Sformułowanie to nasuwa szerokie rozumienie starości, wykraczające
poza uwarunkowania obiektywne: biologiczne, społeczno-kulturowe i cywiliza-
cyjne, a uwzględniające też indywidualne i subiektywne przeżywanie starości
jako etapu cyklu życiowego. Takie ujęcie pozwala także na szeroką interpreta-
cję, czym jest życie ludzkie i jego „nurt” oraz dostrzeganie wieloaspektowości
„umiejscowienia” starości w „nurcie życia”. Refleksje i badania, zawarte w tym
tomie, mieszczą się między dwoma biegunami nurtu życiowego: biegunem
społeczno-kulturowym (z wyraźnym kontekstem cywilizacyjnym) i biegunem
jednostkowości (uwypuklającym zindywidualizowane i podmiotowe przeżywa-
nie starości, tak przez same osoby starsze, jak i osoby z ich otoczenia). Między
działaniami, podejmowanymi bardziej w sferze makro czy mezo, a zawarty-
mi w sferze mikro indywidualnymi doświadczeniami starości. Szczegółowiej,
prezentowane treści „rozciągają się” od procesów migracyjnych, które coraz
częściej zaczynają dotyczyć także ludzi starszych i lokują starość w kontekście
interakcji coraz bardziej globalnych (Agnieszka Majewska-Kafarowska),
poprzez działania lokalne, środowiskowe, instytucjonalne, podejmowane na
rzecz osób starszych (Anna Sanecka), poprzez odniesienie się do fundamen-
talnych kwestii w badaniach z zakresu gerontologii społecznej, związanych
z postawami wobec osób starszych (Maria Finogenow) i dyskryminację ze
względu na wiek (Anna Lubrańska), akcentując także aspekt zdrowia, jako-
ści życia i ekoterapii (Alina Dworak; Józef Szubert, Włodzimierz Ziółkow-
ski, Alicja Szymańska-Paszczuk, Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert;
Kazimierz Kopczyński) czy w odniesieniu do komunikacji interpersonalnej
(Anna Pitala), aż po zindywidualizowane doświadczanie starości: w aspek-
cie trudnych egzystencjalnie sytuacji życiowych, takich jak choroba (Elżbieta
Dubas), niełatwa codzienność (Artur Fabiś, Arkadiusz Wąsiński), przemoc
domowa (Jolanta Maćkowicz), w kontekście uczenia się, związanego ze sta-
rością (Jerzy Semków) i doświadczeniem wieku (Olga Czerniawska).
Zawartość tego tomu, to pewna – dokonana przez autorów tekstów w okre-
ślonym czasie społeczno-kulturowym – egzemplifikacja odpowiedzi na pyta-
nia: W jakim nurcie życia współczesne społeczeństwo umiejscawia starość?,
W jakim nurcie życia funkcjonuje dziś człowiek starszy?, W jakim zakresie nurt
ten jest człowiekowi starszemu narzucany, w jakim zaś może go sam wybierać
i kształtować?, W jakiej mierze jest podmiotem swego życia i autorem swej
starości, w jakiej zaś jest skazany na społeczną ramę określającą, jaka starość
10
Wstęp
ma być? Niewątpliwie, w refleksjach i badaniach nad starością w nurcie ży-
cia, umieszczonych w tym tomie, dominuje społeczny kontekst starości, lecz
uwidoczniona, „otwierająca się”, także podmiotowa perspektywa doświad-
czania starości „łagodzi” jego ograniczający wpływ i świadczy o uruchamia-
niu społecznych i jednostkowych sił, sprzyjających starości. Można więc mieć
nadzieję, że doświadczanie starości zmienia się i zmierza ku coraz bardziej
podmiotowej perspektywie, zgodnie z którą jest ona znaczącym okresem życia
człowieka (z punktu widzenia społeczeństwa, kultury i poszczególnych osób
starszych). Chodzi o to, by pięknie domykała jednostkowy cykl ludzkiego życia
i była cenionym „składnikiem” społecznego nurtu życia.
Elżbieta Dubas
w imieniu Redaktorów tomu
STAROŚĆ W PERSPEKTYWIE
SPOŁECZNO-KULTUROWEJ
Agnieszka Majewska-Kafarowska*
PROCESY MIGRACYJNE JAKO ISTOTNY KONTEKST
WSPÓŁCZESNEJ STAROŚCI
Streszczenie. W niniejszym tekście Autorka poświęca uwagę zagadnieniu migracji, do-
tykając tych wątków, które są związane ze starością, starzeniem się, jakością życia człowieka
starego. Refleksje nad specyfiką procesów migracyjnych charakteryzuje gerontologiczny punkt
widzenia problemu. Autorka pokazuje specyfikę migracji, zwracając uwagę na ich uwikłanie w po-
nowoczesne procesy globalizacji, kreśląc tym samym kontekst zjawiska migracji, które staje się
powszechnością i dotyczy zarówno osób młodszych, jak i starszych, choć tych ostatnich – niejako
w sposób szczególny.
Słowa kluczowe: migracje, starzy ludzie, jakość życia, solidarność międzygeneracyjna.
Migration processes as an important context
of old age in modern society
Summary. In this text, the author devotes attention to the issue of migration, touching upon
themes that are related to aging, aging, quality of old man’s life. The reflections on the specificity
of migration processes characterize the gerontological point of view of the problem. The author
shows the specifics of migration, paying attention to their entanglement with the postmodern
processes of globalization, thus delineating the context of the migration phenomenon, which
becomes commonplace and affects both the younger and older, albeit the latter in a particular way.
Keywords: migration, old people, quality of life, intergenerational solidarity.
Wprowadzenie
Starość, starzenie się, stary człowiek i jego los zawsze osadzone są
w przestrzeni życia społecznego, zanurzone w codzienności. Współczes-
ność daje nam okazje do refleksji na wiele tematów, istotnych także z punktu
widzenia człowieka starego, determinujących jego biografię. Jednym z tych
tematów są procesy migracyjne, które od dwóch dekad nabrały nieco innego
* Uniwersytet Śląski, Wydział Pedagogiki i Psychologii, 40-126 Katowice, ul. Grażyńskie-
go 53, agnieszka.majewska-kafarowska@us.edu.pl
14
Agnieszka Majewska-Kafarowska
wymiaru. Migracje współcześnie są codziennością, zwyczajnym, powszech-
nie spotykanym elementem naszego życia. W tej codzienności pozostaje
jeszcze wiele do poznania i zrozumienia, bo procesy migracyjne są uwa-
runkowane wieloma zmiennymi, osadzonymi w zmienności i specyfice po-
nowoczesnego świata, z którymi trzeba się zmierzyć, zarówno na poziomie
refleksji naukowej, jak i działań w środowisku, ponadto wiele zmian wywołują.
W tekście niniejszym swoją uwagę chcę poświęcić zagadnieniu migracji, jed-
nak tylko w pewnym kontekście tego zjawiska, a mianowicie dotykając tych
wątków, które są związane ze starością, starzeniem się, jakością życia czło-
wieka starego. Chcę przedstawić refleksję nad specyfiką procesów migracyj-
nych, widzianych w optyce wrażliwości gerontologicznej, zwracając uwagę
na nie dość mocno, moim zdaniem, podejmowane w dyskursie naukowym
i społecznym procesy migracyjne, rozpatrywane jako kontekst współczesnej
starości, kontekst jakości życia osób starszych. Zdaję sobie sprawę z tego,
że wiele jest poświęconych zagadnieniu migracji opracowań z zakresu nauk
społecznych, politycznych czy ekonomicznych, jednak nadal nie wyczerpują
one tematu, zwłaszcza gerontologicznego spojrzenia na problem. W mojej
opinii pilna jest konieczność rozpoznania wpływu migracji na jakość życia
i bezpieczeństwo godności starości, bowiem migracja jest wydarzeniem
stresogennym i niesie ze sobą ogromne ryzyko dla ludzi starych (Warnes,
Williams, 2006).
Starość jako kolejny etap życia ma realizować pewne zadania. W du-
żej mierze są one wyrazem własnego rozwoju, którego charakter nieco się
zmienia z uwagi na specyfikę procesów biologicznych, determinujących
jego specyfikę. Starość cechuje dojrzałość, ale i pojawiające się, a czasem
nawet piętrzące, trudności związane ze zdrowiem, obniżaniem się sprawno-
ści fizycznej, miejscem w społeczeństwie czy dokonywanym bilansem życia
(Steuden, 2012; Szarota, 2010; Oleś, 2011). Proces starzenia się, przebiega-
jący jednocześnie na poziomie biologicznym, psychicznym i społeczno-kul-
turowym, jest skomplikowany, niejednorodny, w dużej mierze warunkowany
doświadczeniami życiowymi. Rozważania dotyczące godnej starości, ostat-
niego etapu rozwojowego, wieńczącego trud życia, są rozważaniami o jakości
życia. To pojęcie jest chętnie podejmowane przez różne dyscypliny nauki, nie
ma jednak zgodności co do sposobu definiowania jakości życia, natomiast na
ogół rozpatruje się tę kwestię w dwóch aspektach: obiektywnym i subiektyw-
nym (Steuden, 2012; Ratajczak, 2005; Czapiński, 1992; Rabenda-Bajkowska,
1979). Oba te wymiary zawiera, choć ich nie wyodrębnia, definicja WHO,
zgodnie z którą „jakość życia to postrzeganie przez jednostkę jej pozycji w ży-
ciu w kontekście jej uwarunkowań kulturowych, systemu wartości, w którym
żyje oraz w relacji do własnych celów, oczekiwań, standardów i zaintereso-
wań” (Wnuk i in., 2013, s. 12). Wymiar subiektywny jakości życia odnosi się do
indywidualnych kryteriów wartościowania, odczucia własnego życia: obecne-
go, przeszłego, przyszłego (Czapiński, 1992), natomiast wymiar obiektywny
– do warunków życia, które podlegają mierzeniu. Jednakże wymiary te często
Procesy migracyjne jako istotny kontekst współczesnej starości
15
nakładają się na siebie, wzajemnie się warunkują, utrudniając ich rozgrani-
czenie. B. Tobiasz-Adamczyk wymienia trzy kategorie wskaźników jakości
życia w starości. Pierwsza to sprawność funkcjonalna (czyli stopień sprawno-
ści psychofizycznej), druga to stan psychologiczny (dobrostan, radość życia,
satysfakcja, optymizm, wiara w przyszłość), a trzecia kategoria wskaźników
jakości życia to zakres interakcji społecznych (posiadanie rodziny, przyjaciół,
satysfakcja z kontaktów społecznych i uczestnictwa w życiu społecznym) (To-
biasz-Adamczyk, 2009, s. 69–77). Zofia Szarota podkreśla natomiast znacze-
nie zdarzeń krytycznych w ciągu życia oraz respektowanie praw przynależ-
nych jednostce (Szarota, 2010, s. 78). Upraszczając, można powiedzieć, że
jakość życia dotyczy najistotniejszych potrzeb człowieka oraz subiektywnego
odczucia ich zaspokojenia, a te w sposób naturalny związane są z obecnością
osób bliskich, relacji i wzajemnego zaangażowania. Radzenie sobie z zada-
niami rozwojowymi i pojawiającymi się trudnościami często jest warunkowane
wsparciem innych, najczęściej członków rodziny człowieka starego, których
obecność i zaangażowanie stają się z czasem nieodzowne. Ludzie starzy po-
trzebują młodszych pokoleń w procesie zabezpieczania, czasem walki o god-
ną jakość życia w starości. Wobec powyższego niezwykle ważnym i istotnym
zadaniem jest, w moim przekonaniu, rozpoznanie związku między zjawiskiem
migracji a jakością życia w starości.
Migracje jako wyraz globalizmu
Migracje zewnętrzne w Polsce – poza granice kraju, bo na tych głównie
chcę się skupić w swoich rozważaniach – nie są specyfiką współczesności,
przełomu XX i XXI wieku. Ludzie przez wieki przemieszczali się, mając różne
powody. Dla podjętego tematu istotny jest jednak nieco krótszy kontekst czaso-
wy. Już w drugiej połowie XIX wieku występowały znaczące procesy wędrówki
ludności. Szczególnie dwie ostatnie dekady wieku silnie cechowały się
migracjami o charakterze polityczno-ekonomicznym. W połowie lat 30. XX wie-
ku nasiliły się migracje ludności pochodzenia żydowskiego. Narastające ruchy
faszystowskie, prześladowania powodowały strach wśród ludności żydow-
skiej i prowokowały wyjazdy do Palestyny. Podobnie zresztą w okresie II wojny
światowej: migracje były bądź wynikiem przymusu, bądź próbą ucieczki przed
wojną. Powojenna historia Polski jest nieodłącznie związana z procesami mi-
gracyjnymi, mającymi ogólnie rzecz ujmując podłoże polityczno-ekonomicz-
ne. Jednak od akcesji Polski do Unii Europejskiej możemy mówić o nowym
okresie, znacząco różniącym się od wcześniejszych pod wieloma względami.
Tutaj podstawowym kontekstem było otwarcie rynków pracy i pojawienie się
możliwości swobodnego przepływu osób, swobodnego przemieszczania się,
co stało się przypuszczalnie atrakcyjnym kontekstem migracji. Migracje mają
w tym okresie przede wszystkim charakter zarobkowy, ale też są wyrazem
i sposobem poszukiwania własnego miejsca w świecie, którego wielu młodych
16
Agnieszka Majewska-Kafarowska
Polaków nie mogło lub nie umiało znaleźć w kraju1. Początek XXI wieku przy-
niósł nasilenie emigracji z Polski, a momentem kulminacyjnym, jak pisze Do-
rota Kałuża-Kopias, był rok 2006, w którym na stałe wyjechało z Polski blisko
48 tysięcy mieszkańców, co stanowiło 12,5 osoby na 10 tysięcy mieszkań-
ców kraju. W następnych latach nastąpiło ograniczenie migracji zewnętrznych
z uwagi na kryzys gospodarczy w krajach Europy Zachodniej. Od 2010 roku
liczba emigrantów ponownie zaczęła rosnąć. W roku 2013 natężenie emigra-
cji z Polski wyniosło około dziewięć osób na 10 tys. ludności (Kałuża-Kopias,
2015; Kałuża, 2006). Jednak współczesne ruchy migracyjne coraz bardziej się
komplikują (Papastergiadis, 2004). Przyjmują często dramatyczną postać, jak
chociażby najnowsza historia ofiar nielegalnych przepraw przez Morze Śród-
ziemne, o czym media bez przerwy donoszą co najmniej od dwóch, trzech lat.
Nie sposób nie odnieść migracji do szerszego zjawiska, jakim są procesy
globalizacyjne, bowiem migracje są ich nieodłącznym elementem. Oczywiście,
i migracje, i zjawisko globalizacji nie są jedynie specyfiką polską. Globalizacja,
zdaniem Małgorzaty Mical, jest „zespołem procesów mających wielowymiaro-
wy charakter, integruje ona podmioty w skali międzynarodowej pod względem
społecznym jak i ekonomicznym. Wpływa na nią wiele czynników, w sferze
ekonomicznej jest ściśle związana z ewolucją naukowo-techniczną” (Mical,
2008, s. 149). Nie ulega wątpliwości, że globalizacja najsilniej związana jest
ze sferą gospodarczą. Wyraziście zaznacza swoje istnienie także w aspekcie
cywilizacyjnym, kulturowym i politycznym, dotyczy kwestii bezpieczeństwa,
kultury oraz handlu: „globalizacja jest procesem intensywnym, głębokim
i trudnym do zahamowania. Istnieje dzięki silnym dążeniom ludzi do lepszego
życia oraz rozwojowi nowoczesnych technik i technologii. Wpływ na nią ma
również wzrost współzależności oraz współdziałania państw tworzących
światowy system” (Mical, 2008, s. 150).
Jednak najbardziej wyrazistym objawem jest, w moim przekonaniu, rea-
lizacja niezwykle mocno zaimplikowanej współczesnym społeczeństwom po-
trzeby przemieszczania się. W latach 90., jak pisze M. Mical, były to migracje
ze wsi do miast. Potem proces przebiegał coraz bardziej w kierunku globalnych
wzorców i przyjmował coraz bardziej globalny, międzynarodowy już charakter.
Niezwykle istotna była tutaj kwestia zaistnienia coraz większych ułatwień w za-
kresie transportu, a także łączności (Mical, 2008, s. 167). Migracja staje się co-
raz łatwiejsza ze względu na możliwość szybkiego i taniego przemieszczania
się oraz rozwój technik telekomunikacyjnych, które umożliwiają stały kontakt
z bliskimi (Stalker, 2000). Za rozwojem łączności, mediów szła coraz większa
świadomość różnic w standardzie i możliwościach życiowych, a za nią chęć
i potrzeba podniesienia własnego standardu. Globalizacja, jak pisze Mical, po-
pularyzuje migrację jako pewien sposób życia (Mical, 2008, s. 167). Zdaniem
1 Niezwykle ciekawie i syntetycznie, przynajmniej dla gerontologa, przedstawili te zagad-
nienia pracownicy naukowi Zakładu Demografii i Gerontologii Społecznej Uniwersytetu Łódzkie-
go w przygotowanych materiałach dydaktycznych pt. Migracje ludności, umieszczonych w Repo-
zytorium UŁ.
Procesy migracyjne jako istotny kontekst współczesnej starości
17
Łukasza Krzyżowskiego, globalność migracji jest jednym z pięciu trendów mi-
gracyjnych opisanych przez Stephena Castlesa i Marka Millera (2003). Jak
pisze Krzyżowski, obok globalności migracji, niezwykle istotną tendencją jest
jej intensyfikacja (wzrost ilościowy), zróżnicowanie ruchów migracyjnych, femi-
nizacja oraz upolitycznienie migracji (Krzyżowski, 2013, s. 36–37). „Regulacje
prawa pobytu, pozwolenia na pracę czy możliwość korzystania ze świadczeń
socjalnych w kraju przyjmującym określają nie tylko kierunki migracji, lecz tak-
że społeczny skład strumieni migracyjnych i dominujący typ mobilności” (Krzy-
żowski, 2013, s. 37).
Warto w tym miejscu podkreślić, iż nie jest tak, że migracje dotyczą tylko
i wyłącznie ludzi młodych. Dlatego w dalszej części tekstu będę podejmowała
temat, odnosząc swe rozważania zarówno do migracji młodych, jak i starych
ludzi. Tym bardziej, że „postępujący proces starzenia się ludności w połącze-
niu ze wzrostem emigracji młodszych generacji nie pozostanie bez wpływu na
kierunki i formy emigracji osób starszych z Polski” (Kałuża-Kopias, 2015, s. 67).
Nie tylko migracje seniorów są kontekstem kształtującym jakość życia w sta-
rości. Migracje ludzi młodych również mają istotne znaczenie dla jakości życia
seniorów.
Migracje seniorów
W stereotypowej optyce widzenia rzeczywistości wydaje się, że starzy lu-
dzie nie migrują, że problem dotyczy jedynie młodych, bo to oni mają ambicje,
potrzeby i odwagę, żeby wyjechać za granicę. Ludzie starzy przecież nie lu-
bią zmian. Tak nie jest. Migracje dotyczą praktycznie wszystkich okresów życia
człowieka. Zdaniem D. Kałuży, reprezentacja seniorów w ruchu migracyjnym
w porównaniu z reprezentacją osób młodych (pomiędzy 20. a 40. rokiem życia)
jest niewielka, jednak nie ma takiego regionu na świecie, w którym nie byłoby
ruchu migracyjnego osób powyżej 60. roku życia (Kałuża, 2008, s. 76). W litera-
turze przedmiotu spotkać możemy różne modele migracji, próbujące wyjaśnić
procesy migracyjne. Do bardziej znanych podejść należy koncepcja push i pull,
czyli wypychania i przyciągania. W podejściu tym czynniki można podzielić na
sprzyjające migracji (np. utrata współmałżonka, stres występujący w miejscu
zamieszkania) i powstrzymujące przeprowadzkę (np. bliskość krewnych i zna-
jomych, uczestnictwo w życiu wspólnoty) (Kałuża-Kopias, 2015, s. 56–58).
W ramach modeli opartych na biegu życia (the life-course models) zakłada
się, że przebieg migracji jest związany z pewnymi zdarzeniami, występującymi
w poszczególnych okresach życia jednostki, ale też mają związek z prawdopo-
dobieństwem ich zajścia. Do zdarzeń występujących w kolejnych fazach cyklu
życia człowieka, które zdaniem Doroty Kałuży mogą prowadzić do migracji, są
m.in.: zawarcie małżeństwa, powiększenie się rodziny (pojawienie się dzieci),
moment usamodzielniania się dorosłych już dzieci lub przejście na emeryturę
(Kałuża, 2008, s. 73). Motywem migracji ludzi starych nierzadko bywa chęć
18
Agnieszka Majewska-Kafarowska
dołączenia do rodziny już mieszkającej za granicą, albo poprawa jakości życia.
Częstym powodem jest też chęć poprawy stanu zdrowia (Czapka, 2010, s. 266
i n.). Migracje starych ludzi różnią się od migracji ludzi młodych pod wieloma
względami: ludzie starzy częściej niż młodzi podejmują migracje z konieczno-
ści (Kałuża, 2006; Czapka, 2010). Podstawową kwestią jest więc tutaj dobro-
wolność, której nie brak w odniesieniu do ludzi młodych, zaś rzadko występuje
w motywacji ludzi starych do migracji.
Oczywiście, w tym miejscu konieczne byłoby pokazanie rozmiaru zjawiska,
odwołanie się do danych demograficznych dla zobrazowania skali migracji ze-
wnętrznych ludzi starych. Zajmę się tym pokrótce jedynie, bo nie skala zjawiska
jest głównym motywem moich refleksji. Poza tym wielu Autorów świetnie sobie
z tym wcześniej poradziło, posługując się źródłowymi danymi z bazy Demogra-
fii Głównego Urzędu Statystycznego (np. Kałuża-Kopias, 2015; Kałuża, Szu-
kalski, 2010; Czapka, 2010, Kałuża, 2006 i in.) bądź z raportów tematycznych,
poświęconych temu zagadnieniu (np. „Biuletyn Rzecznika Praw Obywatel-
skich” – Biuletyn RPO-Mat., nr 66, Zeszyty Naukowe i liczne raporty Ośrodka
Badań nad Migracjami przy Uniwersytecie Warszawskim). Analizując dane do-
tyczące struktury wieku emigrantów, nie sposób nie zauważyć, że największą
grupę wyjeżdżających stanowią osoby młode, między 20. a 34. rokiem życia
(Rocznik demograficzny, 2015). Udział wśród emigrantów osób po 65. roku
życia, jak już pisałam, nie jest duży. Zdaniem D. Kałuży-Kopias, stanowi on
rocznie średnio 3,7 ogółu emigrantów (w latach 2006-2013) i przez ostanie
dwanaście lat nie zmieniał się w sposób znaczący. W 2013 r. wyjechało z Pol-
ski na stałe prawie trzech seniorów na 10 000 ludności w wieku 65 lat i więcej
(Kałuża-Kopias, 2015, s. 60). Dominują tu wyjazdy tzw. młodszych seniorów,
czyli do ukończenia 70 roku życia. Dominująca w tej grupie motywacja doty-
czy poszukiwania wygodniejszego niż obecne miejsca do spędzania nowego
etapu życia, jaki nastąpił po przejściu na emeryturę. Drugą grupę migrantów
wśród seniorów stanowią osoby już po ukończeniu 70. roku życia, u których
albo pojawiają się problemy zdrowotne i zaczynają potrzebować opieki, albo
też pozostają samotne (np. po utracie współmałżonka). Najsilniejsza wydaje
się tu potrzeba przeniesienia się blisko dzieci (migracja za dziećmi) poprzez
zamieszkanie w pobliżu, czy nawet w ich domu. Zdarza się też w tej grupie ko-
nieczność przeniesienia do domu opieki (taka migracja oczywiście może mieć
charakter zewnętrzny, poza granice kraju, częściej jednak wydaje się przybie-
rać charakter wewnętrzny) (Kałuża-Kopias, 2015, s. 66). Wśród istotnych cech
migracji osób starszych należy podkreślić przewagę kobiet w ogólnej liczbie
emigrujących seniorów, we wszystkich subpopulacjach osób starszych, szcze-
gólnie zaś w najstarszej grupie. Przewaga kobiet w populacji migrujących osób
starszych występowała także wyraźnie wśród osób samotnych (większość to
wdowy). W migracjach zewnętrznych (w przeciwieństwie do wewnętrznych)
przeważały osoby pozostające w związkach małżeńskich. Znaczącą cechą
jest też wykształcenie – wykształcenie wyższe to istotny czynnik sprzyjający
migracji (Kałuża 2006, s. 165–169). Migracje seniorów, jak twierdzi D. Kałuża,
Procesy migracyjne jako istotny kontekst współczesnej starości
19
częściej mają charakter wymuszony niż dobrowolny, zamierzony (Kałuża,
2006, s. 173). W świetle danych z Narodowego Spisu Powszechnego 2002,
ale i 2012, Polska jest krajem emigracyjnym, co nie pozostaje bez wpływu na
proces starzenia się ludności.
Migracje osób młodych
Aby dopełnić rozważania dotyczące migracji, niezbędne jest pokazanie
także kwestii migracji osób młodych, specyfiki tego zjawiska. Nie pozostają
one bez powiązań z migracjami seniorów. Są istotne dla całościowego obrazu
procesów migracyjnych, stanowiących kontekst, na bazie którego rozgrywa
się codzienność wielu ludzi starych w ich indywidualnym odbiorze, ale też za-
chodzą procesy starzenia się w rozumieniu zjawiska społeczno-kulturowego,
demograficznego.
Rok 2004 i akcesja Polski do Unii Europejskiej oraz przystąpienie do strefy
Schengen to nowy rozdział w procesach migracyjnych. Kryzys gospodarczy
w krajach Europy Zachodniej około roku 2008 osłabił znacząco liczbę wyjaz-
dów za granicę. Od roku 2010 ponownie widoczne jest ożywienie emigracji
z kraju. Liczba emigrantów stale rośnie, a w 2013 r. natężenie emigracji z Polski
wyniosło około dziewięć osób na 10 tys. ludności (Kałuża-Kopias, 2015, s. 60).
Uogólniając: emigrują głównie osoby młode w wieku 20–34 lat (ponad 47 ogó-
łu emigrantów). W 2007 r. wśród emigrantów najwięcej było mężczyzn w wieku
20–25 lat i kobiet w wieku 25–29 lat (Kostrzewa, Szałtys, 2009, s. 60). Jak pisał
Rzecznik Praw Obywatelskich, Janusz Kochanowski, szacuje się, że w koń-
cu 2007 r. poza granicami naszego kraju przebywało czasowo około 2,3 mln.
Polaków. Niemal 1,9 mln. osób wyemigrowało do krajów członkowskich UE.
Na pierwszym miejscu są tutaj Wielka Brytania i Niemcy (w Wielkiej Brytanii
przebywało ok. 690 tys. emigrantów z Polski, zaś w Niemczech – ok. 490 tys.).
Wśród krajów będących na dalszych miejscach co do frekwencji emigrantów
z Polski wymienić trzeba Irlandię – ok. 200 tys. i Holandię – ok. 98 tys. (Biuletyn
RPO-Mat., nr 66, Zeszyty Naukowe, s. 13 i n.).
Poza danymi statystycznymi, niezwykle istotna jest kwestia uwarunkowań
migracji. Po pierwsze, motywy: mają indywidualny charakter, dotyczą poszcze-
gólnych jednostek, indywidualności, są mocno osadzone w biografii dane-
go człowieka, jego sposobie doświadczania i odczuwania świata. Po drugie,
czynniki sprawcze dotyczą zbiorowości, mają charakter ogólniejszy. Do naj-
ważniejszych należą: czynniki demograficzne – wiek, płeć, stan cywilny. I tak:
osoby stanu wolnego są bardziej skłonne do podejmowania decyzji migracyj-
nych, osoby młode częściej podejmują takie decyzje, natomiast jeśli chodzi
o płeć to kobiety częściej podejmują migracje na krótsze odległości. Wśród
czynników pozademograficznych wymienić należy czynniki: 1) ekonomiczne
(procesy globalizacji, otwieranie się europejskich rynków pracy, bezrobocie,
brak perspektyw zawodowych i mieszkaniowych); 2) polityczne (obawa przed
20
Agnieszka Majewska-Kafarowska
represjami ze względu na przekonania polityczne, zasady równego dostępu do
pracy i edukacji, liberalna lub restrykcyjna polityka migracyjna, i in.); 3) czynniki
etniczne, społeczne i kulturowe (chęć podwyższenia statusu społecznego, ła-
twość w akceptacji innych obyczajów kulturowych, przyswajanie nowych wzo-
rów konsumpcji) (zob. np. Kałuża-Kopias, 2015; Kałuża, 2008; Mical, 2008).
„Podwójne uczestnictwo” ludzi starych w procesach migracyjnych
Jak już pisałam – migracja jest wydarzeniem stresogennym i niesie ze
sobą ogromne ryzyko, zwłaszcza dla ludzi starych. Można mówić o migra-
cjach tej grupy, pokazując przyczyny, uwarunkowania, przewidując skutki. Nie
można jednak zapomnieć, że ten odsetek migrujących seniorów to zbiór poje-
dynczych, indywidualnych istnień ludzkich. Warto też zauważyć jednostkową
perspektywę zjawiska migracji. Starość indywidualna, subiektywnie doświad-
czana, jest bowiem nieodzownym elementem istotnym dla zrozumienia sta-
rości w wymiarze społecznym, choćby w kontekście migracji. Chciałabym tu
podjąć dwa wątki: pierwszy to skutki migracji seniorów i ich znaczenie dla jako-
ści życia w starości, drugi zaś dotyczy skutków i znaczenia migracji osób mło-
dych dla jakości życia seniorów. Osoby młode, podejmując decyzję o migracji,
w istocie rzeczy podejmują decyzję mającą istotne znaczenie nie tylko dla nich
samych, lecz także dla tych, którzy pozostaną (albo też zostaną pozostawieni).
Seniorzy, będąc migrantami czy nie, ponoszą skutki powszechności migracji
jako specyficznej cechy współczesnych społeczeństw.
Jeśli chodzi o negatywne skutki migracji seniorów, ponoszone przez sa-
mych ludzi starszych, to pierwszy i podstawowy problem stanowią trudności
w adaptacji do nowego środowiska życia, asymilacja kultury. Stosunki społecz-
ne mogą być nacechowane poczuciem wykorzenienia, wyobcowania. Senior,
wyjeżdżając do innego kraju, nawet jeśli jedzie do swoich dzieci bądź wnuków,
zmuszony jest uczyć się żyć w nowych warunkach, czytać kulturę, normy życia
społecznego. Inaczej będzie żył w izolacji, stanie się brzemieniem dla społe-
czeństwa, zwłaszcza dla bliskich, do których przybył. Co więcej – może być
rozczarowany jakością relacji z bliskimi, którzy przebywają tam jakiś czas. Ich
asymilacja do nowego miejsca, nowej kultury, nowych reguł może być tak za-
awansowana, że aż odczuwana przez przybyłych seniorów jako obcość (bliscy
zmienili się, zachowują się inaczej, niezrozumiale). Podobnie zresztą może być
z innymi ludźmi, np. sąsiadami, co wywoływać może uczucie osamotnienia,
izolacji, niezrozumienia. Mogą też pojawić się problemy z zaspokojeniem głów-
nych potrzeb zdrowotnych, socjalno-bytowych, oraz z zaspokojeniem pożąda-
nych oczekiwań w zakresie usług zdrowotno-socjalnych. Może się zdarzyć,
że migranci w kraju przybycia będą mieli ograniczony dostęp do świadczeń
i usług dla ludzi starych, jaki oferuje dany kraj swoim obywatelom. Pisze o tym
E. Czapka, przywołując badania skandynawskie, które taką sytuację ujawniły
(Czapka, 2010, s. 269). Zdaniem autorki, wynika to z faktu, że funkcjonujący
Pobierz darmowy fragment (pdf)