Darmowy fragment publikacji:
Rozdział I. Geneza i rozwój
urzędu referendarza
sądowego w prawie polskim
§ 1. Rys historyczny urzędu referendarza sądowego
I. Początki urzędu referendarza na ziemiach polskich
Urząd referendarza na ziemiach polskich ma długą i bogatą tradycję histo-
ryczną sięgającą początku XVI w. Od momentu powołania go przez Zygmunta
I w statucie z 1507 r. referendarz zajmował wysokie miejsce w hierarchii dygni-
tarzy koronnych, bo drugie po sekretarzu wielkim koronnym1. Król mianował
dwóch referendarzy – jednego z duchowieństwa i jedną osobę świecką, któ-
rzy przed rozpoczęciem sprawowania swojej funkcji składali przysięgę. Prawo
piastowania urzędu mogli utracić m.in. w przypadku nałożenia na nich kary
infamii2. Od referendarzy wymagano posiadania wiedzy fachowej, stąd też byli
oni mianowani spośród „znawców prawa” (iurisperiti auditores). Przeważnie
urząd ten pełnili kanonicy (referendarze duchowni) i sędziowie ziemscy (re-
ferendarze świeccy)3. Do ich obowiązków należało „codziennie rano od Mszy
do obiadu i po południu od obiadu do wieczora przesłuchiwać skargi osób
prywatnych i podawane na piśmie supliki odnosić do kanclerza dla przedsta-
wienia królowi”4.
Warto zaznaczyć, że statut z 1507 r. nie posługiwał się pojęciem referenda-
rza (referendarius), lecz jedynie określał ich kwalifikacje (duo iurisperiti unus
1 O. Balzer, Geneza Trybunału Koronnego: studyum z dziejów sądownictwa polskiego
XVI wieku, Warszawa 1886, s. 43; S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. III, Warszawa 1812, s. 22.
2 J. Rafacz, Sąd referendarski koronny: z dziejów obrony prawnej chłopów w dawnej Polsce,
Poznań 1948, s. 2–3, 23.
3 B. Grużewski, Sądownictwo królewskie w pierwszej połowie rządów Zygmunta Starego,
w: O. Balzer (red.), Studia nad historyą prawa polskiego, t. II, z. 4, Lwów 1906, s. 46.
4 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. IV, Warszawa 1903, s. 151.
1
Rozdział I. Geneza i rozwój urzędu referendarza sądowego...
spiritualis, alter saecularis) i wymieniał czynności, które mieli wykonywać
(audiant ąuerentes, referantąue officialibus)5. Po raz pierwszy nazwa referenda-
rius została użyta w dekretach sądowych w 1519 r. i to wyłącznie w odniesie-
niu do referendarza duchownego. Dopiero od 1521 r. pojęciem tym zaczęto
się posługiwać również na określenie referendarza świeckiego6.
Statut z 1507 r. jasno określał podstawowy cel wprowadzenia urzędu re-
ferendarza jakim było odciążenie króla w sprawowaniu obowiązków związa-
nych z pełnieniem władzy sądowniczej7. Zadaniem referendarzy było zapo-
znanie się z treścią skargi wniesionej do sądu królewskiego (audire queren-
tes, querelis intendere), a następnie przygotowanie i zreferowanie przedmiotu
sprawy8. W statucie z 1507 r. wyraz referre był używany w odniesieniu do
czynności „referowania” i od tego pojęcia pochodzi nazwa ich urzędu. Jak pi-
sał Z. Gloger referendarze „byli urzędnikami przysięgłymi, którzy wszystkie
sprawy kryminalne i cywilne do króla i sejmu przychodzące referowali, po-
rządku ich wniesienia pilnowali i w Senacie zdanie swoje o nich wypowiadać
mogli”9.
Początkowo referendarze pełnili funkcję dworskich urzędników. Zasiadali
w sądach asesorskich, relacyjnych i sejmowych. Sądy te stanowiły organy wła-
ściwe w sprawach obrazy majestatu królewskiego bądź nadużyć ministrów
królewskich10. Wprowadzenie tej instytucji miało na celu usprawnienie dzia-
łalności sądów królewskich w obliczu stale rosnącej liczby spraw sądowych11.
W sądach asesorskich obowiązkiem referendarzy było służenie pomocą prze-
wodniczącemu (kanclerzowi koronnemu lub podkanclerzemu). Do jego obo-
wiązków należało „badać sprawę sporną i przygotowaną przedłożyć sądowi do
zatwierdzenia”12. Jego udział w postępowaniu był istotny, gdyż to jemu proku-
5 Art. 19 statutu z 1507 r. ustanawiający przy królu dwóch audytorów sądowych, „znawców
prawa” był odbiciem, ujawnionych już na sejmie elekcyjnym w 1506 г., projektów zreformowa-
nia sądownictwa królewskiego opracowanych przez kanclerza wielkiego koronnego J. Łaskiego.
Zob. W. Uruszczak, Sejm koronacyjny w 1507 roku w Krakowie, Studia z Dziejów Państwa i Prawa
Polskiego 2002, t. 7, s. 117.
6 B. Grużewski, Sądownictwo królewskie, s. 47–49.
7 Ibidem, s. 41.
8 T. Zielińska, Stanisław Antoni Szczuka jako referendarz koronny w latach 1688–1699,
KH 2004, Rocznik CXI, Nr 3, s. 12; B. Grużewski, Sądownictwo królewskie, s. 44.
9 Z. Gloger, Encyklopedia, s. 151.
10 M. Rojewski (red.), Metodyka pracy referendarza sądowego w wydziałach cywilnych, go-
spodarczych, ksiąg wieczystych, rejestru zestawów i prowadzącym e-sąd, Warszawa 2012, s. 17–18.
11 B. Grużewski, Sądownictwo królewskie, s. 43.
12 I.T. Baranowski, Sądy referendarskie, PH 1909, Nr 9, s. 84.
2
§ 1. Rys historyczny urzędu referendarza sądowego
rator, występujący w imieniu strony, przedstawiał stan sprawy (statum causae)
po wniesieniu apelacji do sądu asesorskiego. Jednocześnie referendarz miał
pilnować, aby strony i ich zastępcy nie powoływali się na nowe dowody, nie-
znane sądowi niższej instancji. Referendarze występowali w sądzie relacyjnym,
w którym to mogli udzielać rad królowi, zabierając głos po senatorach i innych
wyższych urzędnikach13.
Warto dodać, że referendarze zasiadali nie tylko w sądach królewskich, ale
na mocy statutu z 1569 r. mogli zasiadać w senacie z głosem doradczym. Obok
czynności przewidzianych w statutach, referendarze spełniali i inne zadania,
zależne od woli monarchy. Między innymi byli delegatami króla na sejmiki
albo posłami królewskimi, wysyłanymi w specjalnych misjach za granicę14.
Początkowo referendarze zasiadali w sądach królewskich jedynie z głosem
doradczym. Dopiero w XVI w. zaczęli sądzić, jako najwyższy sąd dominalny
króla, sprawy poddanych z dóbr królewskich15. Nie ma zgody wśród badaczy
co do daty wyodrębnienia się sądów referendarskich. Według I.T. Baranow-
skiego, sądy referendarskie wyodrębniły się pod koniec XVI w., w pierwszych
latach panowania Zygmunta III16. Józef Rafacz był jednak zdania, że datę jego
powstania należy ustalić na początek XVI w. Okolicznościami przemawiają-
cymi za wcześniejszym przyjęciem daty powstania sądu referendarskiego są
– zdaniem historyka – wzmianki o podpisywaniu przez referendarza wyro-
ków w sprawach dotyczących włościan dóbr królewskich przed 1587 r., a także
próby ograniczenia ich zakresu właściwości rzeczowej przez szlachtę17. Z kolei
J. Matuszewski zwrócił uwagę, że Konstytucja z 1550 r.18 podkreśliła charakter
referendarza jako osoby, która miała wysłuchać skarżącego i następnie „zrefe-
rować” sprawę. Dlatego przychylił się do poglądu I.T. Baranowskiego, że sąd
referendarski uformował się pod koniec XVI w.19
Eksperci zgodni są jednak co do tego, że utworzenie sądu referendarskiego
i poddanie pod jego jurysdykcję spraw włościan, nie nastąpiło na mocy aktu
13 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 12–13.
14 Ibidem, s. 15.
15 T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 2011, s. 66.
16 I.T. Baranowski, Sądy referendarskie, s. 83.
17 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 8, 10.
18 Potwierdzenie przywilejów koronnych z 26.7.1550 r., pkt 40. Uchwały sejmowe, pisane
w języku łacińskim do połowy XVI wieku, nazywały się statutami. Od 1550 r. zaczęto je pisać po
polsku i nazywać konstytucyami.
19 J. Matuszewski, W sprawie genezy sądu referendarskiego, w: Pisma wybrane, t. I, Łódź 1999,
s. 294.
3
Rozdział I. Geneza i rozwój urzędu referendarza sądowego...
ustawodawczego, lecz drogą zwyczajową20. Do właściwości sądów referendar-
skich należały sprawy zwane juris colonarii, czyli spory między poddanymi
z dóbr królewskich a starostami i dzierżawcami21. Sąd referendarski zajmować
się miał tylko tymi sprawami, które w dobrach prywatnych należały do ich
panów, a zatem stanowił najwyższy sąd patrymonialny panującego, sąd – jak
się sam nazywał – „zwierzchniego pana”22. Sądy referendarskie były również
właściwe w sprawach korzystania z przywilejów ekonomicznych we wsi kró-
lewskiej. Uprzywilejowany mógł pozwać dzierżawcę lub starostę, gdy ten w ja-
kikolwiek sposób przeszkadzał mu w korzystaniu z uprawnień, jak też staro-
sta miał prawo zwrócenia się do sądu w przypadku przekroczenia nadanego
uprawnienia. Ponadto sąd ten był właściwy w sprawach przeciwko gromadzie
wiejskiej oraz pomiędzy poszczególnymi gromadami wiejskimi. Ostatecznie
w XVII w. sąd referendarski ustalił swoją kompetencję w sprawach kryminal-
nych23 i w sprawach wydawania ustaw karnych dla sądów wiejskich w kró-
lewszczyznach24. Sąd referendarski był sądem najwyższym dla spraw włościan
z królewszczyzn, rozpatrującym apelacje od wyroków zapadających w sądach
niższych (sądów wiejskich, odbywających się pod przewodnictwem wójta gro-
madzkiego)25. Sąd referendarski należał do sądów ostatniej instancji, stąd ów-
czesne zwyczajne środki prawne w postaci nagany sędziego26 i apelacji były
niedopuszczalne27.
Sąd referendarski mógł orzekać wyłącznie w obecności króla28. Pociągało
to za sobą szereg konsekwencji, jak brak stałej siedziby sądu referendarskiego i,
co istotniejsze, niemożność funkcjonowania sądów referendarskich w okresie
20 J. Matuszewski, W sprawie, s. 291; I.T. Baranowski, Sądy referendarskie, s. 83; T. Lubomirski,
Rolnicza ludność w Polsce od XVI do XVIII wieku, Warszawa 1862, s. 5.
21 F.A. Schmidt, Dzieje Królestwa Polskiego krótko lat porządkiem opisane przez Jana Alber-
trandego, t. 2, Lwów 1846, s. 222; W. Skrzetuski, Prawo polityczne narodu polskiego, t. 2, War-
szawa 1784, s. 393.
22 J. Matuszewski, W sprawie, s. 289.
23 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 32–33.
24 I.T. Baranowski, Sądy referendarskie, s. 92.
25 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 32–33.
26 Nagana sędziowska była oświadczeniem strony biorącej udział w procesie, że projekt wy-
roku, wyrok lub pojedyncze postąpienie procesowe sędziego jest niesprawiedliwe, i przez które
strona czuje się pokrzywdzona. Nagana, podobnie jak apelacja, była środkiem prawnym dewolu-
tywnym, skutkującym ponownym rozpatrzeniem sprawy przez sąd wyższej instancji. Zasadnicza
różnica między apelacją a naganą dotyczyła przedmiotu, gdyż apelacja przysługiwała jedynie wo-
bec wyroku. J. Rafacz, Nagana sędziego w dawnym procesie polskim, Lublin 1921, s. 10–11.
27 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 79; J. Rafacz, Dawny proces polski, Warszawa 1925, s. 186.
28 B. Grużewski, Sądownictwo królewskie, s. 41.
4
§ 1. Rys historyczny urzędu referendarza sądowego
bezkrólewia29. Wyprowadzona ze statutu z 1538 r. zasada, mówiąca o prawie
referendarza zasiadania w sądach w obecności króla, utrzymała się aż do po-
czątku XVIII w. Pewna zmiana w tym zakresie nastąpiła w czasach saskich. Za-
równo August II, jak i August III, większość czasu spędzali w Saksonii, skutkiem
czego sprawy poddanych z dóbr królewskich, z powodu nieobecności króla,
nie mogły być rozpatrywane. W latach 1702–1713 badacze nie odnotowali
żadnej wzmianki o działalności sądu referendarskiego. Dopiero na początku
XVIII w. przyjęto zasadę, że sądy referendarskie koronne mogą się odbywać
także pod nieobecność króla, nawet wówczas, gdy ten przebywał na Litwie.
W celu wyznaczenia posiedzenia sądowego potrzebne było jednak specjalne
pozwolenie królewskie, które monarcha udzielał przy wyjeździe z Rzeczypo-
spolitej30.
Biorąc pod uwagę przemiany w organizacji i funkcjonowaniu sądu refe-
rendarskiego, można wyróżnić dwa etapy w jego rozwoju. Pierwszy, datowany
jest od początku jego działalności do 1764 r., kiedy to sąd ten został zniesiony,
a sprawy iuris colonarii zostały przekazane sądowi asesorskiemu. Drugi etap
rozpoczął się od przywrócenia sądu referendalnego w 1766 r. i trwał do sejmu
grodzieńskiego w 1793 r.31
W pierwszym okresie swojej działalności, cechą charakterystyczną sądu re-
ferendarskiego był jednoosobowy skład orzekający. Sędzią, formalnie decydu-
jącym o wyroku, był wyłącznie referendarz rozpatrujący dany spór. Inną cechą
był brak formalizmu w postępowaniu przed sądem, będący wyrazem uznawa-
nej wówczas zasady, że włościanie występujący ze skargami nie znają prawa,
stąd też nie należy od nich wymagać, aby znali przepisy postępowania. Co
więcej, organizacja tego sądu, jego właściwość i postępowanie nie były przed-
miotem ustawodawstwa sejmowego, gdyż sąd ten nie zajmował się sprawami
szlachty. Do charakterystycznych cech należy także zaliczyć ustalanie właści-
wości sądu przez praktykę, czyli przez pozywanie do tego sądu i przez decyzje
samego referendarza32.
Po dwuletniej przerwie w działalności, z chwilą przywrócenia sądu refe-
rendarskiego w 1766 r., zmienił się zasadniczo jego skład. Z jednoosobowego
29 W czasie bezkrólewia ustawała działalność wszystkich sądów, gdyż swoje funkcje mogły
wykonywać jedynie z mocy władzy królewskiej. S. Kutrzeba, Historya ustroju Polski w zarysie, t. 1:
Korona, Lwów 1912, s. 211.
30 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 39–40.
31 J. Rafacz, Dawny proces, s. 20.
32 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 17–18.
5
Rozdział I. Geneza i rozwój urzędu referendarza sądowego...
stał się sądem kolegialnym33. W jego skład wchodzili: asesorowie z urzędu, ja-
kimi byli sekretarze wielcy, referendarze, pisarze, instygatorowie i viceinsty-
gatorowie, regenci, pisarz dekretowy asesorski i asesorowie z wyboru, których
czterech wybierał ze swego składu senat, a dwunastu wybierała izba posel-
ska ze stanu rycerskiego. Ponadto ustalenie właściwości sądu referendarskiego
i postępowanie przed nim stały się przedmiotem ustawodawstwa państwo-
wego. Skutkowało to wprowadzeniem formalizmu w postępowaniu, który do-
tychczas w odniesieniu do skarżących włościan nie był znany34.
Istotnie ograniczono zakres właściwości rzeczowej. Od 1766 r. do sądów
referendalnych należały wyłącznie sprawy: „a) starosty przeciw poddanym, jak
i poddanych dóbr królewskich przeciw starostom i dzierżawcom uprzywilejo-
wanym o rozmaite krzywdy, jak o robocizny, czynsze, daniny i inne powin-
ności, a nadto o pomiar gruntów, b) wybrańców przeciw starostom o grunt,
czy wybrańców przeciw gromadom, względnie między samymi wybrańcami”.
Dalszą zmianą było wyznaczenie stałej siedziby sądu referendarskiego w pa-
łacu Rzeczypospolitej w Warszawie oraz całkowite uniezależnienie posiedzeń
sądowych od obecności króla. Konstytucja z 1766 r. przesądziła, że posiedze-
nia sądowe będą odbywały się w: marcu, kwietniu, wrześniu i październiku.
W 1793 r. sądy referendarskie zostały ostatecznie zniesione, a sprawy iuris co-
lonarii poddano pod właściwość sądów asesorskich35.
Po utracie niepodległości na dawnych obszarach państwa polskiego, włą-
czonych do mocarstw zaborczych, wprowadzono nowy porządek prawny
i różne systemy sądownictwa, a stanowiska w sądowej administracji podpo-
rządkowano prawodawstwu państw zaborczych36. Pod zaborami urząd refe-
rendarza nie istniał; zadania urzędników sądowych mających niektóre kom-
petencje sędziowskie spełniał w zaborze rosyjskim i Księstwie Warszawskim
podsędek, zaś w zaborze pruskim i austriackim – justycjariusz37.
33 S. Kutrzeba, Historya, s. 258. Skład sądu referendarskiego był podobny do tego, jaki już
w 1764 r. przewidziano dla sądu asesorskiego. J. Rafacz, Historia ustroju dawnej Polski, z. 3, War-
szawa 1928, s. 30.
34 J. Rafacz, Sąd referendarski, s. 21, 85.
35 Ibidem, s. 22, 91.
36 M. Rojewski, Referendarze sądowi. Asystenci sędziów. Urzędnicy sądowi – obowiązki
i uprawnienia. Komentarz, Warszawa 2007, s. XVI.
37 Zob. Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 113; Z. Kaczmar-
czyk, B. Leśnodorski, Historia państwa i prawa Polski, t. II, Warszawa 1966, s. 155; S. Płaza, Historia
prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 1, Kraków 1997, s. 553.
6
§ 1. Rys historyczny urzędu referendarza sądowego
II. Urząd referendarza sądowego w XX w.
W okresie międzywojennym zbliżone do referendarza sądowego kompe-
tencje posiadali sekretarze wykonujący samodzielnie czynności sędziowskie
w przypadkach określonych ustawami. Od ich rozstrzygnięć stronie przysługi-
wało odwołanie do sędziego lub sądu, do którego należał sekretarz38. Określe-
nie „referendarz” przypisywano wówczas urzędnikom Prokuratorii General-
nej (art. 83 i 87 rozporządzenia Prezydenta RP z 6.2.1928 r.) oraz funkcjona-
riuszom prokuratury – referendarzom śledczym, mianowanym i zwalnianym
przez Generalnego Prokuratora Rzeczypospolitej39.
Dopiero ustawa z 20.6.1985 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych40
uczyniła z referendarza pracownika administracyjnego, powierzając mu czyn-
ności administracyjne oraz czynności z zakresu nadzoru nad pracą sekretaria-
tów sądowych, określone przez prezesa sądu (art. 129 § 1). Osobom tym zo-
stały przypisane „wyłącznie wyższe czynności sekretarskie w sądach, w wydzia-
łach cywilnych bez kompetencji samodzielnego prowadzenia i rozstrzygania
spraw”41. Brak uprawnień w sferze merytorycznej przełożył się na niższe wy-
magania kwalifikacyjne stawiane kandydatom na ten urząd. Na referendarza
sądowego mogła być mianowana osoba posiadająca wyższe wykształcenie i co
najmniej pięcioletnią praktykę na stanowisku sekretarza sądowego (art. 129
§ 2 PrUSP85). W szczególnie uzasadnionych wypadkach na stanowisko refe-
rendarza sądowego mógł być mianowany pracownik posiadający wykształce-
nie średnie i co najmniej pięcioletnią praktykę na stanowisku sekretarza sądo-
wego42.
Referendarzowi status urzędnika państwowego o szczególnym charakte-
rze i randze nadała dopiero ustawa z 21.8.1997 r. o zmianie ustawy – Prawo
o ustroju sądów powszechnych, KPC, ustawy o księgach wieczystych i hipo-
38 Art. 265 § 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 6.2.1928 r. – Prawo o ustroju
sądów powszechnych (t.j. Dz.U. z 1964 r. Nr 6, poz. 40 ze zm.).
39 Por. art. 7, 8 i 15 ustawy z 20.7.1950 r. o Prokuraturze Rzeczypospolitej Polskiej
(Dz.U. Nr 38, poz. 346).
40 T.j. Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.
41 Ł. Korózs, M. Sztorc, Urząd referendarza w projekcie ustawy o zmianie ustaw – Prawo
o ustroju sądów powszechnych, Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o księgach wieczystych
i hipotece oraz ustawy o prokuraturze, MoP 1996, Nr 11, s. 394.
42 § 1 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 9.7.1986 r. w sprawie szczególnych warun-
ków przyjęcia na stanowisko referendarza i sekretarza sądowego oraz w sprawie organizacji prak-
tyki i egzaminu na stanowisko sekretarza sądowego (Dz.U. Nr 28, poz. 140).
7
Rozdział I. Geneza i rozwój urzędu referendarza sądowego...
tece oraz ustawy o prokuraturze43. Powierzono mu wykonywanie określonych
czynności w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i reje-
strów sądowych, które wcześniej zastrzeżone były do wyłącznej właściwości
sądów44. Obawiając się trudności w powołaniu dostatecznej liczby referenda-
rzy spełniających powyższe wymagania ustawodawca postanowił nie wyłączać
sądów od spraw związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów są-
dowych. Tym samym doszło do powstania sytuacji, w której te same czynno-
ści związane z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów sądowych wykony-
wały sądy oraz nieposiadający przymiotu niezawisłości referendarze sądowi,
przy czym podziału czynności pomiędzy nich dokonywało kolegium sądu wo-
jewódzkiego45. W doktrynie podkreślano, że czynności powierzone referenda-
rzom „są w istocie rzeczy czynnościami jurysdykcyjnymi, ale nie stanowią wy-
miaru sprawiedliwości sensu stricto, bo ten jest wyłącznym przywilejem sądów
i niezawisłych sędziów, lecz należy je zakwalifikować do czynności pomocni-
czych wymiaru sprawiedliwości”46.
Zmianie charakteru urzędu referendarskiego towarzyszyło zwiększenie wy-
magań stawianych kandydatom na to stanowisko. Zgodnie z art. 122 § 2
PrUSP85 na stanowisko referendarza sądowego mógł być mianowany ten, kto:
1) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i oby-
watelskich;
jest nieskazitelnego charakteru;
2)
3) ukończył wyższe studia prawnicze lub wyższe studia administracyjne;
4) odbył aplikację referendarską i złożył egzamin referendarski albo odbył
aplikację sądową, prokuratorską, notarialną, adwokacką lub radcowską
i złożył odpowiedni egzamin albo złożył egzamin referendarski;
5) ukończył 24 lata.
Aplikacja referendarska trwała 6 miesięcy. Za charakterystyczne należy
uznać, że w przeciwieństwie do naboru na aplikację sądową i prokuratorską,
który odbywał się w trybie postępowania konkursowego, przyjęcie na aplika-
cję referendarską nie było związane z wymogiem przejścia takiej procedury,
lecz odbywało się na podstawie mianowania, którego dokonywał prezes sądu
43 Dz.U. Nr 117, poz. 752.
44 Zob. też E. Wójcicka, Ewolucja statusu ustrojowego referendarza sądowego w prawie pol-
skim, w: D. Fleszer, A. Pokora, A. Rogacka-Łukasik, M. Borski (red.), Prawo i czas. Księga jubile-
uszowa prof. Adama Lityńskiego, Sosnowiec 2020.
45 Ł. Korózs, M. Sztorc, Urząd referendarza, s. 394–395.
46 S. Rudnicki, Nowy urząd referendarza sądowego – głos w dyskusji, MoP 1996, Nr 11, s. 395.
8
§ 2. Nowy normatywny kształt urzędu referendarza...
okręgowego (§ 5 ust. 1 rozporządzenia47). Akt przyjęcia na aplikację referen-
darską należał do dyskrecjonalnych uprawnień właściwego organu sądowego,
który – kierując się wymogami kwalifikacyjnymi wymienionymi w art. 122
§ 2 PrUSP85 i § 6 rozporządzenia – decydował o składzie osobowym osób przy-
jętych na tę aplikację. Akt odmowy mianowania na stanowisko aplikanta refe-
rendarza nie podlegał kontroli Naczelnego Sądu Administracyjnego48. Po upły-
wie 6-miesięcznego szkolenia praktycznego i seminaryjnego aplikant przystę-
pował do egzaminu referendarskiego przed Centralną Komisją Egzaminacyjną
powołaną przez Ministra Sprawiedliwości. Osoby, które zdały egzamin z naj-
wyższą oceną, miały pierwszeństwo do mianowania na stanowisko referenda-
rza sądowego.
Referendarza sądowego mianował i zwalniał Minister Sprawiedliwości
na wniosek prezesa sądu wojewódzkiego. Z dniem określonym w akcie miano-
wania nawiązywał się stosunek pracy z referendarzem sądowym. Przed pod-
jęciem pracy referendarz sądowy składał ślubowanie wobec prezesa sądu wo-
jewódzkiego według następującej roty: „Ślubuję uroczyście na powierzonym
mi stanowisku referendarza sądowego służyć wiernie narodowi polskiemu,
sumiennie i starannie wykonywać obowiązki urzędowe, przestrzegać prawa,
kierować się zasadami godności i uczciwości oraz dochować tajemnicy pań-
stwowej i służbowej”. Za naruszenie swoich obowiązków referendarz sądowy
ponosił odpowiedzialność porządkową lub dyscyplinarną na zasadach obo-
wiązujących urzędników państwowych.
§ 2. Nowy normatywny kształt
urzędu referendarza sądowego
I. Referendarz sądowy w sądownictwie powszechnym
Wejście w życie ustawy z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów po-
wszechnych49 otworzyło nowy rozdział w historii urzędu referendarza sądo-
wego. Ustawa ta powierzyła referendarzom sądowym zadania z zakresu są-
dowej ochrony prawnej, utrzymując wymagania odnośnie do obywatelstwa
47 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.6.1998 r. w sprawie referendarzy sądowych
i aplikacji referendarskiej (Dz.U. Nr 80, poz. 520 ze zm.).
48 Post. NSA we Wrocławiu z 12.6.2000 r., II SA/Wr 1831/99, Legalis.
49 T.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 365 ze zm.
9
Rozdział I. Geneza i rozwój urzędu referendarza sądowego...
polskiego, pełni praw cywilnych i obywatelskich, nieskazitelnego charakteru,
wieku, a także wymogu odbycia aplikacji referendarskiej i złożenia egzaminu
referendarskiego (ewentualnie aplikacji sądowej, prokuratorskiej, notarialnej,
adwokackiej lub radcowskiej i złożenia odpowiedniego egzaminu), albo zło-
żenia egzaminu referendarskiego50. W porównaniu z regulacją z 1985 r. zmia-
nie uległy wymagania w zakresie wykształcenia. Ustawodawca wyłączył z moż-
liwości ubiegania się o urząd referendarza sądowego osoby, które ukończyły
wyższe studia administracyjne, dopuszczając do tego zawodu jedynie osoby
legitymujące się tytułem zawodowym magistra prawa.
Warunki mianowania na stanowisko referendarza sądowego, określone
w art. 149 PrUSP, zostały istotnie zmienione wraz z wejściem w życie ustawy
z 23.1.2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury51. Ustawodawca
zlikwidował aplikację referendarską, jako drogę dojścia do zawodu referenda-
rza sądowego, wprowadzając nowy scentralizowany model kształcenia wstęp-
nego – aplikację ogólną prowadzoną przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Pro-
kuratury. W nowym modelu rekrutacji osób ubiegających się o stanowisko re-
ferendarza sądowego wymogiem mianowania na nie było ukończenie aplikacji
ogólnej lub zdania egzaminu sędziowskiego lub prokuratorskiego albo ukoń-
czenia aplikacji notarialnej, adwokackiej lub radcowskiej i złożenia odpowied-
niego egzaminu.
Warto przypomnieć, że utrzymano w mocy przepisy dotyczące aplikacji
referendarskiej w stosunku do osób przyjętych podczas ostatniego naboru
w 2008 r. oraz wobec tych osób, które zamierzały przystąpić do samego egza-
minu referendarskiego. Jednocześnie w przepisie przejściowym art. 66 ust. 1
KSSiPU ustawodawca uregulował sytuację kandydatów na referendarzy, któ-
rzy odbyli aplikację referendarską i złożyli egzamin referendarski na pod-
stawie przepisów obowiązujących przed dniem wejścia w życie tej ustawy
(4.3.2009 r.) w ten sposób, że uznał, iż spełniają oni wymagania ustawowe
określone w art. 149 § 1 pkt 5 PrUSP. Zamiarem ustawodawcy było umożli-
wienie uzyskania mianowania na referendarzy sądowych pewnej grupie osób,
które nie odpowiadały kryteriom ze znowelizowanego art. 149 § 1 pkt 5 PrUSP,
50 Organizację aplikacji referendarskiej określały przepisy rozporządzenia Ministra Sprawie-
dliwości z 27.11.2002 r. w sprawie aplikacji referendarskiej (Dz.U. Nr 201, poz. 1701), a następnie
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 21.7.2006 r. w sprawie aplikacji referendarskiej i egza-
minu referendarskiego (Dz.U. Nr 135, poz. 961).
51 T.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1366.
10
§ 2. Nowy normatywny kształt urzędu referendarza...
tj. przede wszystkim osobom, które odbyły aplikację referendarską i złożyły
egzamin52.
Wejście w życie ustawy z 23.1.2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Pro-
kuratury uczyniło z instytucji referendarza sądowego jedną z dróg dojścia do
stanowiska sędziego, która wspólnie z asystenturą sędziowską, zastąpiła urząd
asesora sądowego. Uzasadniając tę zmianę projektodawca wskazał, że: „ten-
dencja przekazywania referendarzom sądowym niektórych czynności w po-
stępowaniu sądowym, niezastrzeżonych w Konstytucji RP do wyłącznej kom-
petencji niezawisłych sędziów, będzie umacniać się i rozszerzać na nowe kate-
gorie spraw. Tendencja ta będzie wywierać pozytywny skutek także w zakresie
kształtowania umiejętności praktycznych i podnoszenia kwalifikacji referen-
darzy sądowych, co jest pożądane w kontekście przyjętych w projekcie zasad
naboru kandydatów na stanowiska sędziowskie”53.
Kolejna nowelizacja art. 149 § 1 pkt 5 PrUSP54 rozszerzyła krąg osób, które
mogą być mianowane na stanowisko referendarza, o tych kandydatów, któ-
rzy zdali egzamin notarialny, adwokacki lub radcowski bez ukończenia od-
powiedniej aplikacji. Jednocześnie wprowadziła procedurę konkursową, która
ma na celu wyłonienie kandydata o największej wiedzy i najwyższych umiejęt-
nościach, predyspozycjach i zdolnościach ogólnych, niezbędnych do wykony-
wania obowiązków referendarza55. Następnie z dniem 21.8.2015 r. zniesiono
wymóg ukończenia aplikacji ogólnej i zlikwidowano instytucję patrona stażu
na stanowisku referendarza sądowego56.
Dalsze zmiany w modelu rekrutacji osób ubiegających się o stanowisko re-
ferendarza sądowego wprowadzono ustawą z 11.5.2017 r. o zmianie ustawy
o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, ustawy – Prawo o ustroju są-
dów powszechnych oraz niektórych innych ustaw57. Przywrócono egzamin re-
ferendarski, który ma na celu sprawdzenie wiedzy prawniczej i umiejętności
52 Wyr. SN z 4.12.2014 r., III KRS 66/14, Legalis; wyr. SN z 23.10.2014 r., III KRS 58/14,
Legalis; wyr. NSA z 25.11.2016 r., I OSK 1282/15, Legalis.
53 Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokura-
tury, Druk Nr 946, Sejm VI kadencji, s. 20–21, http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/wgdruku/946
(dostęp: 25.9.2018 r.).
54 Ustawa z 18.8.2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz nie-
których innych ustaw (Dz.U. Nr 203, poz. 1192).
rendarza sądowego (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 769).
55 Rozporządzenie z 22.3.2012 r. w sprawie przeprowadzenia konkursu na stanowisko refe-
56 Ustawa z 9.4.2015 r. o zmianie ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 694 ze zm.).
57 Dz.U. poz. 1139.
11
Rozdział I. Geneza i rozwój urzędu referendarza sądowego...
niezbędnych do wykonywania obowiązków referendarza sądowego. Według
projektodawcy: „Takie rozwiązanie podyktowane jest dość wąską specjalizacją
referendarzy sądowych, co powoduje, że opanowanie materii niezbędnej do
wykonywania tego zawodu (uwzględniając ukończenie 5-letnich studiów ma-
gisterskich) nie wymaga przywrócenia aplikacji referendarskiej. Przy zapew-
nieniu odpowiednio wysokiego poziomu egzaminu referendarskiego wystar-
czające będzie kilkumiesięczne szkolenie w Krajowej Szkole już po zdaniu tego
egzaminu”58. Zmiana modelu egzaminu referendarskiego nastąpiła na mocy
ustawy z 20.7.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych
oraz niektórych innych ustaw59, w szczególności poprzez rezygnację z części
ustnej. Od 10.8.2018 r. egzamin referendarski przeprowadza się w formie pi-
semnej, który składa się z dwóch etapów:
testu sprawdzającego wiedzę z poszczególnych dziedzin prawa;
1)
2) zadań praktycznych sprawdzających umiejętności dokonywania wy-
kładni i stosowania prawa, stosowania argumentacji prawniczej oraz
kwalifikowania stanów faktycznych do zakresów właściwych norm
prawnych (art. 52c KSSiPU).
Mając na uwadze uatrakcyjnienie zawodu referendarza i zatrzymanie do-
świadczonej kadry w sądach60, ustawą z 29.6.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo
o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw61 wprowadzono
stanowisko starszego referendarza sądowego. Awans na wyższe stanowisko
służbowe możliwy jest po upływie co najmniej 10 lat pracy, w czasie których
referendarz sądowy nie był karany za przewinienia dyscyplinarne i uzyskiwał
pozytywne okresowe oceny.
Wraz ze zmianą modelu rekrutacji i kształcenia osób ubiegających się o sta-
nowisko referendarza sądowego, następowała również zmiana zakresu kom-
petencji. Ustawa – Prawo o ustroju sądów powszechnych z 2001 r. przyznała
referendarzom sądowym znaczne uprawnienia w ramach postępowania pro-
cesowego: uzyskali oni możliwość wydawania nakazów zapłaty w postępowa-
niu upominawczym, a później również wszelkich zarządzeń w tym postępowa-
58 Zmiana ustawy o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury, ustawy – Prawo o ustroju
sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw. Druk Nr 1406, Sejm VIII kadencji, http://
www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=1406 (dostęp: 25.9.2018 r.).
59 Dz.U. z 2018 r. poz. 1443.
60 Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych
oraz niektórych innych ustaw, Druk Nr 1057, Sejm V kadencji, http://orka.sejm.gov.pl/Dru-
ki5ka.nsf/wgdruku/1057 (dostęp: 25.9.2018 r.).
61 Dz.U. Nr 136, poz. 959 ze zm.
12
§ 2. Nowy normatywny kształt urzędu referendarza...
niu. W postępowaniu nieprocesowym pozostawiono im wykonywanie czyn-
ności w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów
sądowych. Wpływ na zakres kompetencyjny referendarzy sądowych mają nie
tylko zmiany przepisów postępowania cywilnego, ale również prawa ustrojo-
wego. Początkowo byli zatrudniani wyłącznie w sądach rejonowych, a na mocy
ustawy z 22.12.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych62, także w sądach okrę-
gowych63.
Dalsze rozszerzenie kompetencji referendarzy sądowych nastąpiło z dniem
2.3.2006 r. Na mocy ustawy z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych64, powierzono referendarzom sądowym czynności w zakresie kosz-
tów sądowych. Od 20.3.2007 r. referendarze mogą również wzywać strony do
uzupełniania braków formalnych pism procesowych (art. 130 § 1, art. 1301
§ 1 KPC) lub wniesienia należytej opłaty (art. 1302 KPC), wyznaczać odpo-
wiedni termin do wniesienia zaliczki (art. 1304 § 2 i 3 KPC), wydawać zarzą-
dzenia o zwrocie pisma (art. 1301 § 2, art. 1302 § 1 i 4 KPC), wydawać po-
stanowienia w przedmiocie stwierdzenia prawomocności orzeczeń (art. 364
§ 2 KPC), a także nadawać klauzule wykonalności niektórym tytułom egzeku-
cyjnym (art. 781 § 11 KPC)65.
Zakres kompetencji referendarza sądowego został znacznie poszerzony
ustawą z 24.8.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych
innych ustaw66. Wskutek dokonanej nowelizacji, z dniem 2.10.2008 r., powie-
rzono im dokonywanie wszystkich czynności w postępowaniach w sprawach
z zakresu prawa spadkowego, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy, zabez-
pieczenia spadku oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego (art. 5091
§ 3 KPC)67.
W kolejnych latach ustawodawca sukcesywnie zwiększał zakres uprawnień
referendarzy sądowych, dotychczas należące do sądów, m.in. w postępowaniu
egzekucyjnym i klauzulowym ustawą z 10.7.2015 r. o zmianie ustawy – Ko-
62 Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98.
63 Zob. K. Markiewicz, Referendarz sądowy jako organ ochrony prawnej – status i kompe-
tencje, w: T. Ereciński, J. Gudowski (red.), System Prawa Procesowego Cywilnego, t. III. Środki
zaskarżenia, Warszawa 2013.
64 T.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 755 ze zm.
65 Szerzej A. Arkuszewska, Referendarz sądowy w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2011.
66 Dz.U. Nr 181, poz. 1287.
67 Zob. M. Malczyk-Herdzina, Czynności referendarza sądowego w sprawach z zakresu prawa
spadkowego (na tle noweli kodeksu postępowania cywilnego z 24 sierpnia 2007 roku), PiS 2007,
Nr 2, s. 113–117.
13
Rozdział I. Geneza i rozwój urzędu referendarza sądowego...
deks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych in-
nych ustaw68, która weszła w życie 8.9.2016 r.69 Z dniem 10.8.2018 r.70 referen-
darzom sądowym została powierzona funkcja przewodniczących wydziałów
ksiąg wieczystych, wydziałów gospodarczych do spraw rejestru zastawów oraz
wydziałów gospodarczych do spraw Krajowego Rejestru Sądowego. Zmiana
w tym zakresie miała na celu przesunięcie sprawujących te funkcje sędziów do
czynności orzeczniczych związanych z wymiarem sprawiedliwości, ewentual-
nie dokonywania czynności w zakresie właściwości tych wydziałów, do któ-
rych referendarze sądowi nie są uprawnieni71. Nowelizacja Kodeksu postępo-
wania cywilnego z 4.7.2019 r.72 dopuściła referendarzy sądowych do wykony-
wania czynności należących do przewodniczącego (art. 471 KPC) i czynności
związanych z nadaniem biegu apelacji (art. 373 § 2 KPC). Ponadto kompe-
tencje referendarza sądowego w postępowaniu nieprocesowym zostały rozsze-
rzone na postępowania dotyczące ewidencji prowadzonych przez sądy. Po-
nadto zmodyfikowano zasady zaskarżania orzeczeń referendarza sądowego,
wprowadzając, przez odesłanie do przepisów o zażaleniu, nowy katalog orze-
czeń, na które skarga przysługuje, a także umożliwiając referendarzowi doko-
nanie autokorekty swoich orzeczeń przez uwzględnienie skargi i ponowne wy-
danie orzeczenia73.
Pozytywne doświadczenia w funkcjonowaniu instytucji referendarza są-
dowego w postępowaniu cywilnym skłoniły ustawodawcę do przyznania im
uprawnień procesowych również w postępowaniu karnym i w sprawach o wy-
68 Dz.U. z 2015 r. poz. 1311 ze zm.
69 Zob. J. Kalak, Rozszerzenie zakresu czynności referendarza sądowego w postępowaniu
egzekucyjnym, w: P. Grzegorczyk, M. Walasik (red.), Kierunki zmian egzekucji sądowej, Sopot
2017, s. 67–96; S. Śniady, Rozwój instytucji referendarza sądowego w postępowaniu cywilnym,
Wiedza Prawnicza 2015, Nr 1, s. 42–51; Ł. Zamojski, Zakres czynności referendarza sądowego
w postępowaniu egzekucyjnym i klauzulowym po zmianach Kodeksu postępowania cywilnego
dokonanych na mocy ustawy z 10 lipca 2015 r., PPE 2017, Nr 3, s. 41–68; S. Śniady, Referendarz
sądowy w postępowaniu egzekucyjnym na gruncie nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego
z 10 lipca 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1311 ze zm.), PPE 2017, Suplement Nr 1, s. 131–139.
70 Ustawa z 20.7.2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz nie-
których innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 1443).
71 Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo o prokuraturze oraz niektórych innych
ustaw, Druk Nr 2731, Sejm VIII kadencji, http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/druk.xsp?nr=2731
(dostęp: 27.9.2018 r.).
72 Ustawa z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469 ze zm.).
73 Szerzej A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska, w: A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska (red.),
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2019, Legalis, art. 398(22), Nb 16.
14
§ 2. Nowy normatywny kształt urzędu referendarza...
kroczenia oraz w postępowaniu karnym wykonawczym. Do postępowania
karnego instytucja referendarza sądowego została wprowadzona 1.7.2015 r.
na podstawie ustawy z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowa-
nia karnego oraz niektórych innych ustaw74. Jej głównym celem było prze-
ciwdziałanie nadmiernej przewlekłości postępowań prowadzonych przez or-
gany ścigania i wymiar sprawiedliwości75. W uzasadnieniu projektu wskazano,
że zmiany te zmierzają w szczególności do odciążenia sędziów, prezesów są-
dów i przewodniczących wydziałów poprzez ukonstytuowanie możliwości po-
dejmowania czynności, które nie stanowią „wymiaru sprawiedliwości” w ro-
zumieniu art. 175 Konstytucji RP, a w dużej części mają charakter admini-
stracyjno-organizacyjny przez czynnik niesądowy. Jest to wyjście naprzeciw
postulatom wskazującym, że udział w postępowaniu karnym referendarzy są-
dowych, przez wykonywanie „zadań z zakresu ochrony prawnej”, byłby istot-
nym instrumentem umożliwiającym wykorzystanie czasu sędziów w sposób
bardziej efektywny76. Kierując się wskazanymi przesłankami, stworzono moż-
liwość wykonywania przez referendarzy sądowych zadań z zakresu ochrony
prawnej takich jak: 1. wydawanie postanowień o charakterze obligatoryjnym
74 Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm.
75 Przyznanie uprawnień do dokonywania niektórych czynności procesowych referendarzom
zostało przez większość przedstawicieli ocenione pozytywnie. Zob. A. Sakowicz, Opinia prawna
na temat projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks
karny i niektórych innych ustaw (Druk sejmowy Nr 870), Warszawa, 27.2.2013 r., s. 2; S. Steinborn,
Ekspertyza prawna do projektu ustawy o zmianie ustawy – kodeks postępowania karnego, ustawy
– kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 870), Warszawa, 18.2.2013 r., s. 40.
Negatywnie odniósł się do propozycji wprowadzenia do postępowania karnego referenda-
rza sądowego A. Lach: „Instytucja ta funkcjonuje już w procesie cywilnym i jak pokazuje prak-
tyka, zakres czynności referendarza częstokroć ogranicza efektywne korzystanie z tej instytucji.
[...] Nie wydaje się, aby zakres obowiązków referendarza przemawiał za wprowadzeniem tej insty-
tucji, gwarantując należyte obciążenie. Instytucja ta mogłaby dobrze funkcjonować tylko w bar-
dzo dużych wydziałach karnych. Dlatego lepszym rozwiązaniem może być zwiększenie liczby eta-
tów asystenckich. Zauważyć też wypada, że referendarz miałby wydawać obok zarządzeń także
postanowienia kończące postępowanie (np. art. 61 § 2), co z kolei wkracza w kompetencje sę-
dziego. Wydawanie przez referendarza postanowień w trakcie toczącego się postępowania sądo-
wego mogłoby też prowadzić do zwiększenia czasu trwania tego postępowania ze względu na moż-
liwość zaskarżenia orzeczenia sprzeciwem”. A. Lach, Ocena projektu ustawy o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk sejmowy Nr 870
z 8.11.2012 r.), Warszawa, 4.3.2013 r., s. 11–12, http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk7.nsf/Opdodr?
OpenPage nr=870 (dostęp: 7.9.2018 r.).
76 Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy –
Kodeks karny i niektórych innych ustaw. Uzasadnienie, Druk Nr 870, Sejm VII kadencji, http://
www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/druk.xsp?nr=870 (dostęp: 7.9.2018 r.).
15
Pobierz darmowy fragment (pdf)
