Darmowy fragment publikacji:
STAŻ PRACY
Paulina Walorska
Warszawa 2014
Recenzent
Dr hab., prof. UAM w Poznaniu Michał Skąpski
Wydawca
Magdalena Stojek-Siwińska
Redaktor prowadzący
Ewa Wysocka
Opracowanie redakcyjne
Anna Krzesz
Łamanie
Wolters Kluwer
Układ typografi czny
Marta Baranowska
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ
Więcej na www.legalnakultura.pl
P(cid:202)(cid:189)(cid:221)(cid:187)(cid:131) I(cid:254)(cid:144)(cid:131) K(cid:221)(cid:174)(cid:141)(cid:257)(cid:187)(cid:174)
© Copyright by
Wolters Kluwer SA, 2014
ISBN 978-83-264-3404-4
ISSN 1897-4392
Wydane przez:
Wolters Kluwer SA
Dział Praw Autorskich
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profi nfo.pl
Moim bliskim
Spis treści
Wykaz skrótów / 11
Podziękowania / 15
Wprowadzenie / 17
Rozdział 1
Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim / 23
Zagadnienia wstępne / 23
Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji
zawodowych / 24
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
Staż w ramach stosunku pracy / 35
Staż w prawie ubezpieczeń społecznych / 39
Podsumowanie / 41
Staż aktywizujący osoby bezrobotne / 24
Staż adaptacyjny / 28
Staż podyplomowy / 30
Staż nauczycielski / 33
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
Rozdział 2
Charakter prawny stażu pracy / 43
Zagadnienia wstępne / 43
Źródła uprawnień związanych ze stażem pracy / 44
Definicja stażu pracy / 53
3.1.
3.2.
Definicje występujące w nauce prawa pracy / 54
Elementy składowe definicji stażu pracy / 66
3.2.1.
3.2.2.
Próba definicji / 70
3.3.
Rodzaje stażu pracy / 72
4.1.
Upływ czasu / 66
Pozostawanie w zatrudnieniu / 67
Zagadnienia ogólne / 72
7
Spis treści
Staż ogólny / 75
Staż zakładowy / 79
Staż branżowy / 85
Staż pracy określonego rodzaju / 88
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
Okresy zaliczalne / 90
5.1.
5.2.
5.3.
Okresy zaliczalne premiujące uzyskanie
wykształcenia / 92
Okresy zaliczalne dotyczące wykonywania pracy
na innej podstawie niż pracowniczy stosunek pracy / 93
Okresy zaliczalne związane z rozwiązaniem umowy
o pracę / 99
Szczególne przypadki wliczania urlopu bezpłatnego / 103
5.4.
Liczenie stażu pracy / 105
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
Podsumowanie / 118
Problem ciągłości pracy / 105
Sposób liczenia stażu pracy / 108
Elementy niewpływające na staż pracy / 112
Dokumentowanie pozostawania w zatrudnieniu / 114
5.
6.
7.
1.
2.
3.
4.
5.
Rozdział 3
Uprawnienia pracownicze kształtowane przez staż pracy / 123
Zagadnienia wstępne / 123
Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia / 126
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
Związek stażu pracy z wynagrodzeniem / 126
Dodatek za wysługę lat / 128
Nagroda jubileuszowa / 137
Odprawa pośmiertna / 143
Odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy
z przyczyn niedotyczących pracownika / 149
Prawo pracownika do urlopu wypoczynkowego / 161
Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego / 163
Wymiar urlopu wypoczynkowego / 168
Urlop wypoczynkowy / 161
3.1.
3.2.
3.3.
Urlop wychowawczy / 175
Staż pracy a ochrona trwałości stosunku pracy / 180
5.1.
Staż pracy jako przesłanka nabycia ochrony
przed wypowiedzeniem / 180
Wpływ stażu pracy na okres wypowiedzenia / 190
5.2.
8
Spis treści
6.
7.
Staż pracy jako przesłanka wyboru do organów
przedstawicielskich załogi / 202
Podsumowanie / 208
Rozdział 4
Staż pracy jako kryterium różnicowania sytuacji
pracowników / 214
Zagadnienie wstępne / 214
Staż pracy a zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu / 217
2.1.
Znaczenie stażu pracy jako kryterium różnicowania
sytuacji pracowników / 217
Staż pracy a zakaz dyskryminacji ze względu
na wiek / 223
Staż pracy a okresy zatrudnienia w innych
państwach / 226
2.2.
2.3.
1.
2.
3.
4.
Wpływ stażu pracy na poszczególne etapy zatrudnienia
pracowniczego / 231
3.1.
3.2.
3.3.
Staż pracy jako kryterium przyjęcia do pracy / 232
Staż pracy jako przesłanka awansu zawodowego / 236
Staż pracy jako kryterium wyboru pracownika
do zwolnienia / 241
Podsumowanie / 246
Rozdział 5
Zakończenie: wnioski i postulaty de lege ferenda / 248
Bibliografia / 275
Wykaz aktów prawnych wykorzystanych w pracy / 289
Wykaz orzecznictwa wykorzystanego w pracy / 301
Zasoby internetowe / 309
9
Karta Nauczyciela
k.c.
Konstytucja RP
k.p.
p.u.s.p.
TFUE
u.p.z.i.r.p.
Wykaz skrótów
Akty prawne
ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta
Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r.
poz. 191 z późn. zm.)
ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks
cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121
z późn. zm.)
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483
z późn. zm.)
ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks
pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21,
poz. 94 z późn. zm.)
ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo
o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.:
Dz. U. z 2013 r. poz. 427 z późn. zm.)
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
– Traktat z Lizbony zmieniający Traktat
o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający
Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbo-
nie dnia 13 grudnia 2007 r. (Dz. U. z 2009 r.
Nr 203, poz. 1569)
ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst
jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 674 z późn. zm.)
11
Wykaz skrótów
u.s.c.
ustawa o Policji
ustawa o PSP
u.s.z.r.p.
ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie
cywilnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz.
1111 z późn. zm.)
ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji
(tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687
z późn. zm.)
ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwo-
wej Straży Pożarnej (tekst jedn.: Dz. U.
z 2013 r. poz. 1340 z późn. zm.)
ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczegól-
nych zasadach rozwiązywania z pracownika-
mi stosunków pracy z przyczyn niedotyczą-
cych pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844
z późn. zm.)
Czasopisma i publikatory
Dz. U.
Dz. Urz. WE/UE
OSN
OSNAP
OSNAPiUS
OSNC
OSNCP
OSNP
Dziennik Ustaw
Dziennik Urzędowy Wspólnot Europej-
skich/Unii Europejskiej
Orzecznictwo Sądu Najwyższego
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Ad-
ministracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Admi-
nistracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
(od 1964 r. do 1994 r.)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywil-
na (od 1995 r.)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywil-
na, Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych
Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy,
Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicz-
nych (od 2003 r.)
12
Wykaz skrótów
OSP
OSPiKA
OTK
OTK-A
Orzecznictwo Sądów Polskich
Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Ar-
bitrażowych
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego;
zbiór urzędowy, Seria A
Urzędy i instytucje
ETS/TSUE
IPiSS
MOP
NSA
ONZ
PUP
SN
TK
ZUS
Europejski Trybunał Sprawiedliwości/Trybu-
nał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Międzynarodowa Organizacja Pracy
Naczelny Sąd Administracyjny
Organizacja Narodów Zjednoczonych
Powiatowy Urząd Pracy
Sąd Najwyższy
Trybunał Konstytucyjny
Zakład Ubezpieczeń Społecznych
13
Podziękowania
Niniejsza monografia jest uaktualnioną i zmodyfikowaną wersją
rozprawy doktorskiej obronionej w 2014 r. na Wydziale Prawa i Admi-
nistracji Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Dziękuję przede wszystkim mojemu promotorowi, Panu dr.
hab. Leszkowi Mitrusowi, za poświęcony mi czas i cierpliwość oraz
moim recenzentom: dr. hab. Arkadiuszowi Sobczykowi i dr. hab. Łuka-
szowi Pisarczykowi za wnikliwe przeanalizowanie mojej pracy i płynące
z tego cenne uwagi.
Paulina Walorska
15
Wprowadzenie
Celem przedmiotowej dysertacji jest ukazanie oddziaływania stażu
pracy na sytuację prawną pracownika, ze szczególnym uwzględnieniem
uprawnień pracowniczych. Upływ czasu bezspornie ma znaczenie dla
sytuacji prawnej podmiotów stosunków prawnych, nie tylko w prawie
pracy. Jednakże w tej dziedzinie ma on szczególnie istotne znaczenie.
Jak zauważyła B. Wagner, czas jest zdarzeniem prawa pracy. Jego upływ
powoduje rozmaite skutki prawne w zakresie powstania stosunku pracy,
kształtowania i wykonywania praw i obowiązków składających się na
jego treść oraz ustania zatrudnienia1. Należy przy tym podkreślić, że
upływ czasu (i trwanie stosunku pracy) w różny sposób wpływa na
poszczególne uprawnienia pracownicze, a staż pracy jest instytucją
bardzo zróżnicowaną i niejednolitą. Będę starała się wykazać – poprzez
wszechstronną analizę kodeksu pracy i ustaw szczególnych oraz swo-
istych źródeł prawa pracy, a także poszczególnych aktów prawnych
prawa europejskiego i międzynarodowego – znaczenie stażu pracy dla
sytuacji prawnej pracowników.
Moim zamiarem jest zwrócenie uwagi na pojęcie stażu pracy, jego
rozumienie oraz rolę, jaką odgrywa we współczesnym prawie pracy.
Przeprowadzę wszechstronną analizę zarówno samego pojęcia stażu,
jak i jego znaczenia. Moje zainteresowanie przedmiotową tematyką
jest potęgowane przez fakt, iż w zasadzie nie ma żadnych współczesnych
opracowań książkowych dotyczących tego zagadnienia. Monografie,
które powstały w czasach poprzednio obowiązującego modelu politycz-
nego i gospodarczego, nie są obecnie w pełni aktualne, a zawarte w nich
konkluzje wymagają ponownego rozważenia. Najobszerniejsze opraco-
wania dotyczące tej tematyki to pozycje: Wysługa pracy W. Muszalskie-
1 B. Wagner, Konsekwencje upływu czasu w prawie stosunku pracy, Praca i Zabez-
pieczenie Społeczne 2003, nr 2, s. 2.
17
Wprowadzenie
go, pochodząca z 1969 r. (Instytut Prawniczy) oraz Staż pracy L. Florka,
pochodząca z 1980 r. (Wydawnictwo Prawnicze).
Dla rzetelnego i należytego przedstawienia problematyki stażu
pracy w przedmiotowej monografii zastosuję w pierwszym rzędzie
metodę dogmatyczno-prawną, polegającą na analizie norm prawnych
oraz związanej z nimi siatki pojęciowej. Uwzględnię przy tym przepisy
zarówno obowiązujące aktualnie, jak i wcześniejsze, co spowoduje ko-
nieczność nawiązania do metody historycznej, pozwalającej na zbadanie
ewolucji uprawnień związanych ze stażem pracy. Takie ujęcie tematu
umożliwia również prześledzenie poglądów doktryny w odniesieniu
do analizowanej problematyki. Ponadto w systemowy sposób omówiony
zostanie stan prawny, z uwzględnieniem bogatego orzecznictwa Sądu
Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz sądów administracyj-
nych, a także Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
Wyczerpująca analiza problematyki prawa pracy wymaga
uwzględnienia licznych źródeł prawa pracy. Analiza uprawnień powią-
zanych bezpośrednio ze stażem pracy nastąpi zarówno na tle przepisów
obecnego kodeksu pracy i ustaw szczegółowych, jak i opublikowanego
na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pro-
jektu kodeksu pracy, a także przepisów zawartych w tzw. swoistych
źródłach prawa pracy. Na potrzeby pracy przeanalizowanych zostało
około siedemdziesiąt ustaw, dziesięć ponadzakładowych i zakładowych
układów zbiorowych pracy, a także ponad dwadzieścia rozporządzeń.
Liczba rozstrzygnięć sądowych uwzględnionych w niniejszym opraco-
waniu sięga prawie stu pięćdziesięciu.
Struktura niniejszej monografii jest następująca. W pierwszym
rozdziale, zatytułowanym Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim,
zostanie przedstawione i zdefiniowane pojęcie stażu pracy. Jednocześnie
zestawię tę instytucję z innymi podobnymi instytucjami, które mają
w swojej nazwie słowo „staż”, i funkcjonują zarówno w języku prawni-
czym i prawnym, jak i potocznym. Wskażę, że staż może funkcjonować
jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych.
Zostaną w nim również scharakteryzowane poszczególne rodzaje stażu
oddziałującego na posiadane przez pracownika umiejętności oraz ob-
razujące ich zakres – staż aktywizujący osoby bezrobotne, staż adapta-
cyjny, staż podyplomowy oraz staż nauczycielski.
W tym rozdziale zwrócę również uwagę na różne rozumienie słowa
„staż”, zarówno na gruncie prawa pracy, jak i poza jego zakresem.
Wskażę na niekonsekwencję ustawodawcy w posługiwaniu się tym
18
Wprowadzenie
pojęciem na gruncie kodeku pracy. Rozważania zawarte w rozdziale
pierwszym zostaną zakończone przedstawieniem pojęcia tzw. stażu
ubezpieczeniowego i jego różnic w porównaniu ze stażem pracy. Prze-
prowadzona analiza uprawnia bowiem do stwierdzenia, że okres zatrud-
nienia ma również istotne znaczenie w kontekście świadczeń z zakresu
ubezpieczeń społecznych – wraz z wydłużaniem się okresu prowadzenia
aktywności zawodowej zwiększają się uprawnienia osób ubezpieczo-
nych, a to bezpośrednio przekłada się na wysokość późniejszych
świadczeń.
W rozdziale drugim, zatytułowanym Charakter prawny stażu pracy,
podejmę próbę scharakteryzowania tej instytucji przez odwołanie się
do źródeł uprawnień związanych ze stażem pracy. Podejmę również
próbę zdefiniowania tej instytucji, poddając analizie jej elementy skła-
dowe (upływ czasu i pozostawanie w stosunku pracy), którym zostaną
poświęcone dwa odrębne punkty. Zaprezentowane i opisane zostaną
poszczególne rodzaje stażu pracy – staż ogólny, staż zakładowy, staż
branżowy oraz staż pracy określonego rodzaju (stanowiskowy). Następ-
nie omówię pojęcie okresów zaliczalnych – inaczej okresów pozostawa-
nia poza stosunkiem pracy, które na mocy konkretnych przepisów
prawa są doliczane do okresu zatrudnienia. Okresy te podzielone zosta-
ną według następującego kryterium: premiujące uzyskanie wykształce-
nia, dotyczące wykonywania pracy na innej podstawie niż pracowniczy
stosunek pracy, związane z rozwiązaniem umowy o pracę oraz na
szczególne przypadki wliczania urlopu bezpłatnego. W dalszej kolejności
omówiona zostanie ewolucja rozumienia stażu pracy przez doktrynę
prawa pracy wraz z uwzględnieniem historycznego kontekstu proble-
matyki ciągłości pracy, która funkcjonowała w realiach gospodarki
centralnie sterowanej. Na gruncie ówczesnych uregulowań, dzięki tej
konstrukcji, pracownik, mimo czasowej przerwy między następującymi
po sobie stosunkami pracy, miał nie tracić przywilejów związanych
z czasem pozostawania w zatrudnieniu. Następnie, w związku z wątpli-
wościami dotyczącymi zasad liczenia stażu pracy, przedstawię własne
poglądy na te kwestie. W kontekście pojmowania stażu pracy wymienię
również te elementy stosunku pracy, które z punktu widzenia pracow-
niczego stażu pracy są dla niego obojętne. W rozdziale tym podejmę
również próbę zdefiniowania stażu pracy, uwzględniając przy tym
wcześniejszy dorobek doktryny.
W rozdziale trzecim, zatytułowanym Uprawnienia pracownicze
kształtowane przez staż pracy, skupię się na opisaniu przywilejów pra-
19
Wprowadzenie
cowniczych, które są uzależnione od stażu pracy. Będzie to najobszer-
niejszy rozdział. Uprawienia te zostaną scharakteryzowane w następu-
jącej kolejności: dodatek za wysługę lat, nagroda jubileuszowa, odprawa
pośmiertna, odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn
niedotyczących pracownika, urlop wypoczynkowy i wychowawczy.
W dalszej części rozważę, czy staż pracy może być przesłanką nabycia
ochrony przed wypowiedzeniem oraz jaki jest jego wpływ na długość
okresu wypowiedzenia. Rozdział zakończy analiza przepisów uznających
staż pracy za przesłankę wyboru danego pracownika do organów
przedstawicielskich załogi. Rozdział ten ukaże faktyczny wpływ stażu
pracy na sytuację prawną pracowników oraz potwierdzi przydatność
tej instytucji w warunkach gospodarki rynkowej.
Rozdział czwarty, zatytułowany Staż pracy jako kryterium różnico-
wania sytuacji pracowników, będzie odnosił się do kwestii związanych
z dyskryminacją w zatrudnieniu. Rozważę związek stażu pracy z zaka-
zem dyskryminacji w zatrudnieniu oraz opiszę korelacje zachodzące
pomiędzy tymi instytucjami. Zwrócę uwagę na dopuszczalność różni-
cowania sytuacji pracowników w oparciu o staż pracy. Omówię także
kwestie związane z wpływem stażu pracy na kolejne etapy zatrudnienia,
ze szczególnym uwzględnieniem powiązania stażu pracy z kwalifikacja-
mi pracowniczymi, awansem oraz zwolnieniem. W tym rozdziale
przeanalizowana zostanie również zasada last in, first out jako ewentu-
alne kryterium wyboru pracowników do zwolnienia oraz możliwość
jej zastosowania na gruncie polskiego prawa pracy.
Opracowanie zostanie zwieńczone rozdziałem piątym pod tytułem
Zakończenie: wnioski i postulaty de lege ferenda, w którym zamieszczone
zostanie całościowe podsumowanie przeprowadzonej analizy. Skupię
się w nim na funkcjach stażu pracy oraz przedstawię ich własną klasy-
fikację (w zawiązku z brakiem rozważań doktryny w tej materii).
W dalszej kolejności omówię prawidłowości związane z wpływem stażu
pracy na uprawnienia pracownicze. Rozstrzygnę, czy w oparciu
o przeprowadzone rozważania uzasadnione jest sformułowanie ogólnej
prawidłowości wzrostu uprawnień pracowniczych wraz ze stażem
pracy. Rozważę również, czy reguła owa może zostać uznana za zasadę
prawa pracy.
Zwrócę także uwagę na zmiany związane ze znaczeniem poszcze-
gólnych rodzajów stażu pracy na sytuację prawną pracowników.
W kontekście zróżnicowanych form wykonywania pracy poruszę pro-
blem umów cywilnoprawnych o świadczenie usług w odniesieniu do
20
Wprowadzenie
stażu pracy, zwracając szczególną uwagę na brak ich powiązania ze
stażem pracy. Przeanalizuję zmiany zaproponowane w ramach rekody-
fikacji prawa pracy w kontekście planowych uregulowań dotyczących
tzw. zatrudnienia niepracowniczego. Poruszę również kwestię braku
jakiejkolwiek regulacji mającej za przedmiot aktywność zawodową sa-
mozatrudnionych w przypadku późniejszego nawiązania stosunku
pracy, która obecnie traktowana jest przez ustawodawcę jako swoista
„czarna dziura” w życiorysie pracownika. Dostrzegając niedoskonałości
oraz mankamenty aktualnego stanu prawnego, na zakończenie przed-
stawię postulaty de lege ferenda wynikające z przeprowadzonych rozwa-
żań.
21
Rozdział 1
Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim
1. Zagadnienia wstępne
Upływ czasu ma znaczenie dla sytuacji prawnej podmiotów stosun-
ków prawnych, nie tylko w prawie pracy. W tej dziedzinie ma jednak
szczególnie istotne znaczenie. Jak już zasygnalizowano we Wprowadze-
niu, czas jest zdarzeniem prawa pracy. Jego upływ powoduje rozmaite
skutki prawne w zakresie powstania stosunku pracy, kształtowania
i wykonywania praw i obowiązków składających się na jego treść oraz
ustania zatrudnienia2.
Pojęcie „stażu” wykracza poza ramy prawa pracy. Może ono mieć
różne znaczenie, a także dotyczyć instytucji o różnym charakterze
prawnym, będących przedmiotem różnych gałęzi ustawodawstwa.
Konieczne jest zatem uporządkowanie terminologii występującej
w poszczególnych gałęziach prawa. Rozważania na temat występowania
stażu pracy należy rozpocząć od nazewnictwa, a w konsekwencji od
zdefiniowania terminu „staż”. Etymologia tego słowa wskazuje na jego
francuskie pochodzenie od słowa stage, które w języku polskim oznacza
szkolenie, z łacińskiego stagium – stanowisko. Już na wstępie okazuje
się, że jest to pojęcie wieloznaczne. W internetowym słowniku języka
polskiego PWN3 pod tym hasłem definiuje się „praktyczną naukę zawo-
du poprzez odbywanie praktyk w jakiejś instytucji przez absolwentów
szkół lub studiów, czasem stanowiącą próbny okres ich pracy lub czas
nauki”. Obok tej definicji funkcjonuje kolejna, która przez „staż” rozu-
mie czas, który upłynął od momentu rozpoczęcia pracy w jakiejś insty-
tucji, lub czas, który upłynął od chwili rozpoczęcia działalności w jakiejś
2 Ibidem.
3 Internetowy słownik języka polskiego PWN, http: // sjp. pwn. pl.
23
Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim
dziedzinie. Wcześniejsze wydawnictwo PWN4 jako „staż pracy” okre-
ślało okres próbny przed objęciem samodzielnego stanowiska, również
praktykę. Dodatkowo jako staż mógł być uznany czas, w którym trwała
czyjaś praca lub zdobywanie doświadczenia w jakimś zakresie, także
okres pracy i okres działalności w danej dziedzinie. Cytowany Słownik
języka polskiego z 1995 r. wyróżnia kilka rodzajów stażu, przykładowo:
staż kandydacki, partyjny, związkowy oraz staż pracy. Podsumowując,
każde z przedstawionych źródeł najczęściej przez „staż” rozumie okres
odbywania praktyki. W tym kontekście nie sposób pominąć definicji
słowa „stażysta” – którym jest osoba odbywająca staż lub pozostająca
na stażu.
Z powyższego wynika, że „staż” to zarówno sformułowanie języka
prawniczego i prawnego, jak i potocznego. Podkreślić należy, że usta-
wodawca nie posługuje się konsekwentnie pojęciem „staż pracy”,
a stosowana przez niego terminologia jest bardzo zróżnicowana.
Z pojęciem „staż” można spotkać się także w odniesieniu do instytucji,
które nie są bezpośrednio związane z wykonywaniem pracy w ramach
stosunku pracy, ale mają znaczenie np. dla uzyskania kwalifikacji lub
sprawdzenia umiejętności danej osoby. Ponadto o stażu ubezpieczenio-
wym jest mowa w przepisach z zakresu ubezpieczeń społecznych.
W niniejszym rozdziale podejmę próbę uporządkowania stosowanej
terminologii oraz zwrócę uwagę na różne rozumienie słowa „staż”.
2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania
kwalifikacji zawodowych
2.1. Staż aktywizujący osoby bezrobotne
Szerokie rozumienie stażu nie jest obce prawu pracy sensu largo,
obejmującemu swoim zakresem sytuację osób poszukujących zatrud-
nienia oraz nabywających kwalifikacje zawodowe. Staż jako instrument
aktywizacji zawodowej bezrobotnych absolwentów znany był już od
4 Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1995, s. 307.
24
2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych
1996 r.5, kiedy to został wprowadzony do ustawy o zatrudnieniu
i przeciwdziałaniu bezrobociu.
W znaczeniu praktyki słowo „staż” jest używane na przykład przez
ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Ustawa ta
określa zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia
skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Zgodnie z art. 2 pkt 34
u.p.z.i.r.p. staż to „nabywanie przez bezrobotnego umiejętności prak-
tycznych do wykonywania pracy przez wykonywanie zadań w miejscu
pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą”. Istotnym elemen-
tem powyższej definicji jest słowo „bezrobotny”, gdyż tylko osoby zare-
jestrowane w urzędzie pracy jako bezrobotne mają szansę skorzystać
z możliwości odbycia stażu organizowanego przez powiatowy urząd
pracy. Ustawa o promocji zatrudnienia reguluje dwa rodzaju stażu,
które opisuję, używając nazw „absolwencki”, skierowany do bezrobot-
nych absolwentów oraz staż „umożliwiający powrót na rynek pracy”,
skierowany do pozostałych bezrobotnych, mający pomóc im w powrocie
na rynek pracy. Zgodnie z zapisami analizowanej ustawy staż umożli-
wiający powrót na rynek pracy dotyczy osób bezrobotnych długotrwale
lub po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiet, które
nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka. Rozwijając poprzednią
tezę o ograniczeniu podmiotowym dotyczącym bezrobotnych stażystów,
muszą oni mieścić się w określonym przedziale wiekowym – w przy-
padku stażu absolwenckiego, nie mogą mieć więcej niż 25 lat (chyba
że ukończyli studia, wówczas limit przesunięty jest na 27 lat i 12 mie-
sięcy od daty na dyplomie) albo muszą mieć więcej niż 50 lat.
W rozumieniu kodeksu pracy pozostawanie na stażu nie jest formą
zatrudnienia, gdyż nie jest to instytucja znana tej ustawie. Stażysta,
mimo iż odbywanie stażu wykazuje wiele cech wspólnych ze stosunkiem
pracy, posiada zatem w dalszym ciągu status osoby bezrobotnej zareje-
strowanej w urzędzie pracy6. Podstawą odbywania stażu nie jest bowiem
umowa o pracę, lecz szczególnego rodzaju umowa zawarta pomiędzy
starostą a organizatorem stażu, która określa program odbywania stażu
(tzw. umowa stażowa). Warto podkreślić, że stażysta nie jest stroną tej
umowy, gdyż zawierana jest ona pomiędzy starostą a pracodawcą.
5 Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu,
tekst jedn.: Dz. U. z 1996 r. Nr 47, poz. 211 z późn. zm., uchylona przez ustawę z dnia
20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
6 E. Staszewska (w:) Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy –
praktyczny komentarz, pod red. Z. Górala, Warszawa 2011, s. 355.
25
Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim
W tym miejscu od razu nasuwa się porównanie tej konstrukcji do sy-
tuacji pracowników kierowanych do pracy przez agencje pracy tymcza-
sowej. W takich przypadkach także występują trzy podmioty (pracow-
nik, agencja pracy tymczasowej oraz zainteresowany pracodawca) i na
linii pracownik – pracodawca nie jest zawierana żadna umowa.
W konsekwencji osoba odbywająca staż nie traci statusu bezrobotnego,
gdyż nadal nie jest związana „oficjalną” umową o pracę z pracodawcą
– organizatorem stażu.
W doktrynie7 wskazuje się, że umowę o praktykę absolwencką na-
leży zakwalifikować jako odrębny, szczególny typ cywilnoprawnej
umowy nienazwanej, mającej odmienny od umowy o pracę cel społecz-
no-gospodarczy, jakim jest zdobycie przez absolwenta doświadczenia
zawodowego i umiejętności praktycznych, niezbędnych do wykonywa-
nia pracy danego rodzaju. W zakresie nieuregulowanym ustawą
o praktykach absolwenckich oraz przepisami kodeksu pracy, które
wyraźnie zostały wskazane przez ustawodawcę, do umowy o praktykę
absolwencką należy stosować przepisy kodeksu cywilnego8. Ponieważ
bezrobotny stażysta nie nawiązuje stosunku pracy z organizatorem
stażu i nie nabywa statusu pracownika, w konsekwencji nie przysługują
mu w trakcie pozostawania na stażu żadne uprawnienia pracownicze
– chociażby takie, jak prawo do urlopu wypoczynkowego9. Co prawda
ustawa o promocji zatrudnienia przewiduje dni wolne dla „zatrudnio-
nego” stażysty w wymiarze 2 dni za każde 30 dni kalendarzowych od-
bywania stażu, jednak nie są one tożsame z urlopem wypoczynkowym,
choć spełniają taką samą funkcję jak wspomniany urlop.
7 Zob. J. Wratny, Prawo pracy a bezrobocie. Kilka refleksji, Praca i Zabezpieczenie
Społeczne 2005, nr 8, s. 2 i n., autor zwraca uwagę, że umowa stażowa to rodzaj umowy
cywilnoprawnej między podmiotem wyrażającym chęć zatrudnienia stażysty a właściwym
starostą, który kieruje bezrobotnego na odbycie stażu. Bezrobotny nie zawiera z tym
podmiotem umowy o pracę, a więc nie wchodzi z nim w stosunek pracy. Przyjmujący
na staż nie jest więc w ścisłym znaczeniu pracodawcą, zaś ta forma aktywizowania bezro-
botnych nie jest w ścisłym znaczeniu tego słowa zatrudnieniem. Zob. również M. Cze-
chowski, Młodzież jako podmiot rynku pracy (w:) Problemy zatrudnienia we współczesnym
ustroju pracy – Księga jubileuszowa na 55-lecie pracy naukowej i dydaktycznej Profesora
Włodzimierza Piotrowskiego, pod red. Z. Niedbały i M. Skąpskiego, Poznań 2009, s. 36.
8 A. Dral, Staż dla bezrobotnych i praktyka absolwencka jako instytucje promocji
zatrudnienia absolwentów, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2010, nr 12, s. 24 i n.
9 E. Hofmańska, Proaktywna funkcja prawa pracy? (w:) Studia prawnicze, Kraków
2010, s. 171.
26
2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych
Kolejnym rodzajem stażu, do którego odnosi się powyższa ustawa,
jest tzw. staż zasiłkowy10, zwany przez ustawodawcę „okresem upraw-
niającym do zasiłku”. Został on wyodrębniony jako osobna kategoria
ze względu na odmienną funkcję, jaką pełni – jego głównym zadaniem
nie jest aktywizacja bezrobotnych poprzez pomoc im w zdobyciu do-
świadczenia, lecz zapewnienie niezbędnych środków pieniężnych
w czasie szukania pracy przez osobę jej pozbawioną, która wcześniej
była zatrudniona. Artykuł 71 jest złożony oraz skomplikowany, a jego
szczegółowa analiza pozostanie poza zakresem niniejszych rozważań.
Należy jednak wspomnieć, że ustawodawca wymaga m.in. wcześniej-
szego zatrudnienia przez łączny okres co najmniej 365 dni w okresie
18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania w powiatowym
urzędzie pracy11.
Czas pozostawania w zatrudnieniu (rozumianym na gruncie tejże
ustawy bardzo szeroko) determinuje zatem posiadanie stażu zasiłkowego
w długości analogicznej do czasu zatrudnienia i uprawnia bezrobotnego
do otrzymania zasiłku wypłacanego przez urząd pracy, pod warunkiem
przepracowania okresu wymaganego przez ustawę. Ostateczna wysokość
wypłaconego zasiłku dla bezrobotnych nie jest uzależniona, co wyda-
wałoby się naturalne, od wysokości ostatniego wynagrodzenia, lecz od
długości pozostawania w zatrudnieniu. Zgodnie z niżej przedstawionymi
wytycznymi ustawy im dłuższy był okres zatrudnienia, tym kwota za-
siłku będzie wyższa, i tak, gdy staż pracy wynosi do 5 lat pracy – zasiłek
będzie wypłacony w wysokości 80 zasiłku podstawowego; gdy staż
pracy wynosi od 5 do 20 lat pracy – zasiłek będzie wypłacony w wyso-
kości 100 zasiłku podstawowego; gdy staż pracy wynosi co najmniej
20 lat pracy – zasiłek będzie wypłacony w wysokości 120 zasiłku
podstawowego.
Podsumowując, głównym celem wprowadzenia ustawy o promocji
zatrudnienia i instrumentach rynku pracy była aktywizacja osób bezro-
10 Wyrok SN z dnia 20 grudnia 1994 r., III ARN 68/94, OSNP 1995, nr 8, poz. 94,
zgodnie z którym do stażu zasiłkowego wymaganego przez przepis art. 20 ust. 1 pkt 2
ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz. U. Nr 106, poz. 457
z późn. zm.) dla uzyskania przez bezrobotnego prawa do zasiłku wlicza się okres pozo-
stawania w stosunku pracy także wtedy, gdy wynagrodzenie pracownika nie przekracza
połowy najniższej płacy, a wymiar czasu pracy nie jest wyższy niż połowa obowiązującego
czasu pracy. Orzeczenie dotyczy poprzedniej ustawy, jednak bez przeszkód może być
stosowane na kanwie aktualnie obowiązującej ustawy ze względu na tożsamość rozwiązań
prawnych.
11 Szerzej zob. Z. Góral (w:) Ustawa o promocji zatrudnienia..., s. 447 i n.
27
Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim
botnych i pomoc im w znalezieniu nowych miejsc pracy. Ustawa ta
w kilku miejscach odwołuje się do pojęcia stażu. Po pierwsze, wyróżnia
staż absolwencki skierowany do absolwentów „wchodzących” dopiero
na rynek pracy i staż dla osób bezrobotnych mający pomóc im w po-
wrocie na rynek pracy, który jako metoda nabywania kwalifikacji od-
powiada zaprezentowanej wcześniej definicji zawartej w Słowniku języka
polskiego. Po drugie, ustawa pośrednio wyróżnia jeszcze tzw. staż zasił-
kowy, tj. okres zatrudnienia w szerokim tego słowa znaczeniu, którego
upływ i długość uzależnia samą możliwość otrzymania zasiłku dla osób
bezrobotnych, a także jego wysokość.
Podkreślić należy, że analizowany w tym podrozdziale „staż” jest
instytucją odrębną od stosunku pracy, na co wskazuje m.in. jego auto-
nomiczne uregulowanie ustawowe oraz brak możliwości zastosowania
– nawet przez analogię – przepisów kodeksu pracy w materii regulowa-
nej przez tę ustawę. Zasadniczym celem przedstawionej regulacji nie
jest zarabianie na życie w ramach stosunku pracy, ale nabycie kwalifi-
kacji i doświadczenia zawodowego w ramach innego stosunku prawne-
go, do którego przepisy dotyczące stosunku pracy nie będą miały zasto-
sowania.
2.2. Staż adaptacyjny
Przepisy prawa wyróżniają również tzw. staż adaptacyjny. Jest on
przewidziany w sytuacji uznawania kwalifikacji do wykonywania zawo-
du regulowanego lub działalności regulowanej w państwie członkow-
skim Unii Europejskiej innym niż to, w którym absolwent – przyszły
stażysta – uzyskał kwalifikacje zawodowe. Tym samym regulacja ta
wykracza poza ramy prawa pracy, jednak bezsprzecznie wpływa na
stosunek pracy, umożliwiając migrującym specjalistom podjęcie pracy
w Polsce. Inaczej mówiąc, jeżeli dany zawód jest w Polsce regulowany,
to osoba, która uzyskała kwalifikacje do jego wykonywania w innym
państwie członkowskim, musi uzyskać oficjalne potwierdzenie ich
uznania. Analogiczne postępowanie jest konieczne w przypadku osoby,
która nabyła kwalifikacje w Polsce, jeśli zamierza podjąć pracę w innym
państwie członkowskim w zawodzie, który tam należy do katalogu za-
wodów regulowanych. Możliwość skierowania na staż adaptacyjny
28
2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych
przewidziana jest przez dyrektywę nr 2005/36/UE12, która w pkt 15
przewiduje, że w przypadku braku harmonizacji minimalnych wymo-
gów w zakresie wykształcenia wymaganego do dostępu do zawodów
objętych systemem ogólnym przyjmujące państwo członkowskie po-
winno mieć możliwość wprowadzenia środka wyrównawczego. Środek
ten, zgodnie z cytowaną dyrektywą, powinien być przede wszystkim
proporcjonalny i uwzględniać, w szczególności, doświadczenie zawo-
dowe wnioskodawcy. Ustawodawca europejski proponuje wprowadze-
nie – dla zbadania kwalifikacji osoby starającej się o ich uznanie – testu
umiejętności albo stażu adaptacyjnego.
Artykuł 3 lit. g dyrektywy nr 2005/36/UE zawiera definicję stażu
adaptacyjnego, rozumiejąc przez to pojęcie „wykonywanie zawodu re-
gulowanego w przyjmującym państwie członkowskim pod nadzorem
wykwalifikowanego przedstawiciela tego zawodu, gdzie takiej praktyce
odbywanej pod nadzorem powinno towarzyszyć dalsze kształcenie.
Powyższy okres nadzorowanej praktyki podlega ocenie. Szczegółowe
zasady regulujące kwestie stażu adaptacyjnego i jego oceny, jak również
status migranta objętego nadzorem, określa właściwy organ przyjmują-
cego państwa członkowskiego”. Zgodnie z art. 14 wskazanego instru-
mentu prawnego staż adaptacyjny nie może trwać dłużej niż 3 lata.
W Polsce dyrektywa została wdrożona ustawą o zasadach uznawa-
nia kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich
Unii Europejskiej13. Zgodnie z jej zapisami postępowanie w sprawie
uznania kwalifikacji powinno się zakończyć wydaniem decyzji nie
później niż w terminie trzech miesięcy od dnia przedłożenia przez
wnioskodawcę wszystkich niezbędnych dokumentów. W szczególnych
przypadkach termin wydania decyzji może być przedłużony o miesiąc.
Co do zasady, wybór pomiędzy testem umiejętności a stażem adap-
tacyjnym należy, zgodnie z regulacją ustawową, do wnioskodawcy.
Wyjątkowo, gdy wykonywanie zawodu wymaga dokładnej znajomości
12 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2005/36/UE z dnia 7 września
2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych, Dz. Urz. UE L 255 z 30.09.2005,
s. 22.
13 Ustawa z dnia 18 marca 2008 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych
nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Dz. U. Nr 63, poz. 394
z późn. zm. Ustawa ta nie jest kompleksowa i zasady uznawania kwalifikacji do wykony-
wania zawodów m.in. lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej, farmaceuty, lekarza
weterynarii i architekta zostały uregulowane odrębnie w ustawach dotyczących każdej
z wymienionych specjalności.
29
Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim
systemu prawnego w danym państwie członkowskim, opisane wyżej
uprawnienie do wyboru jest wyłączone14. Należy zatem stwierdzić, że
staż adaptacyjny został wprowadzony przez organy Unii Europejskiej
w celu dbałości o jakość wykonywanych usług na terenie całej Wspól-
noty. Umożliwienie poszczególnym państwom członkowskim spraw-
dzania kwalifikacji migrujących specjalistów chroni ich rynek pracy
przed spadkiem jakości usług świadczonych przez imigrantów. Regulację
tę należy ocenić jako należycie odczytującą zapatrywania gospodarki
całej Unii Europejskiej, jak również poszczególnych jej członków. Jed-
nak z drugiej strony należy uważnie przyglądać się poszczególnym,
rzeczywiście wprowadzonym rozwiązaniom obowiązującym w pań-
stwach członkowskich, aby nie doprowadziły one do quasi-legalnego
ograniczenia napływu specjalistów z innych państw, a w konsekwencji
do sztucznego regulowania i spadku konkurencji, co mogłoby prowadzić
do tzw. dyskryminacji pośredniej.
2.3. Staż podyplomowy
Kolejnym wyodrębnionym rodzajem stażu występującym w prze-
pisach prawa jest „staż podyplomowy”, który przewiduje ustawa o za-
wodzie lekarza i lekarza dentysty15. Co ciekawe, ustawodawca wprost
posługuje się pojęciem stażu podyplomowego w tekście ustawy. Okres
stażu podyplomowego lekarza nie może być krótszy niż 12 miesięcy,
lekarza dentysty natomiast wynosi 12 miesięcy. Lekarz odbywający staż
podyplomowy wykonuje zawód na podstawie ograniczonego prawa
wykonywania zawodu lekarza albo ograniczonego prawa wykonywania
zawodu lekarza dentysty, pod nadzorem lekarza posiadającego specja-
lizację albo tytuł specjalisty w określonej dziedzinie medycyny lub leka-
rza dentysty wykonującego zawód przez okres co najmniej 5 lat, który
zgodnie z nomenklaturą ustawową nazywany jest „opiekunem”. Lekarz
14 Kwestie dotyczące działalności prawników z państw członkowskich UE, tj. adwo-
katów i radców prawnych, reguluje ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez
prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, tekst jedn.:
Dz. U. z 2014 r. poz. 134. Zob. również rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 18 września 2009 r. w sprawie zawodów regulowanych, w przypadku
których jest wyłączone uprawnienie do wyboru stażu adaptacyjnego albo testu umiejęt-
ności, Dz. U. Nr 164, poz. 1311.
15 Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, tekst jedn.:
Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.
30
2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych
stażysta jest uprawniony do wykonywania zawodu wyłącznie w miejscu
odbywania stażu, a także w sytuacji, gdy prowadzi prace badawcze
w dziedzinie nauk medycznych pod kierunkiem lekarza posiadającego
prawo wykonywania zawodu.
Ustawa określa również zakres uprawnień lekarza stażysty. Przy-
kładowo lekarz odbywający staż nie jest uprawniony do wystawiania
recept oraz wydania opinii i orzeczeń lekarskich. Ustawodawca określa
podstawę odbywania stażu podyplomowego – jest nią umowa o pracę
na czas określony w celu przygotowania zawodowego obejmującego
realizację programu stażu podyplomowego. W jakimś sensie ta umowa
przypomina pod względem konstrukcyjnym umowę stażową regulowa-
ną w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Mam
tutaj na myśli szczególnie konieczność odwołania się w niej do progra-
mu stażu, który, jak się wydaje, jest essentialia negotii tych umów16.
Staż podyplomowy lekarza i lekarza dentysty jest obowiązkowy
i każda z wymienionych wyżej osób musi go odbyć, gdyż jest to warunek
konieczny, przewidziany przez ustawy regulujące poszczególne specjal-
ności. Jest to podyktowane dbałością ustawodawcy o wysoki poziom
wiedzy zarówno teoretycznej, jak i praktycznej osób zajmujących się
dbaniem o zdrowie innych. Jego wprowadzenie należy uznać za słuszne,
gdyż tylko w warunkach szpitalnych można zdobyć należyte i bardzo
przydatne w tych zawodach doświadczenie. Przewidziany przez usta-
wodawcę 12-miesięczny okres jego odbywania wydaje się wystarczający.
Przytoczone wyżej przykłady jednoznacznie wskazują, jak dużą
rolę odgrywa staż w regulacjach szczegółowych dotyczących poszcze-
gólnych zawodów. Zarówno staż adaptacyjny, jak i podyplomowy ma
za zadanie właściwie przygotować osobę do podjęcia pracy w danym
zawodzie lub w danym państwie. Niezbędny okres praktyki, jaki prze-
widuje ustawodawca, jest konieczny, gdyż wszystkie wyżej prezentowane
profesje należą to tzw. zawodów zaufania publicznego – gdzie oprócz
profesjonalizmu i odpowiedniej wiedzy wymagany jest także nieskazi-
telny charakter i przestrzeganie zasad moralnych. Praca w danym za-
wodzie czy odbycie obowiązkowego stażu wpływa nie tylko na praktycz-
ny rozwój umiejętności, ale pomaga także w zdobyciu niezbędnego
doświadczenia. Liczba przedstawionych przykładów pokazuje, jak
16 Szczegółowo kwestię stażu podyplomowego lekarza i lekarza dentysty określa
rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 września 2012 r. w sprawie stażu podyplo-
mowego lekarza i lekarza dentysty, tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 474.
31
Pobierz darmowy fragment (pdf)