Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00279 005777 13104939 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Staż pracy - ebook/pdf
Staż pracy - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-264-7803-1 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> pracy i ubezpieczeń społecznych
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj
W opracowaniu ukazano oddziaływanie stażu pracy na sytuację prawną pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem uprawnień pracowniczych. Autorka ocenia zasadność stosowania kryterium stażu pracy do różnicowania sytuacji prawnej pracowników oraz wykazania, czy reguła wzrostu uprawnień pracowniczych wraz ze stażem pracy może być uznana za zasadę prawa pracy.

W publikacji w szerokim zakresie cytowane i omawiane są orzeczenia Sądu Najwyższego, Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz przepisy polskiego i międzynarodowego prawa pracy, swoistych źródeł prawa pracy, a także projektu nowego kodeksu pracy.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

STAŻ PRACY Paulina Walorska Warszawa 2014 Recenzent Dr hab., prof. UAM w Poznaniu Michał Skąpski Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Anna Krzesz Łamanie Wolters Kluwer Układ typografi czny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl P(cid:202)(cid:189)(cid:221)(cid:187)(cid:131) I(cid:254)(cid:144)(cid:131) K(cid:221)(cid:174)(cid:141)(cid:257)(cid:187)(cid:174) © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2014 ISBN 978-83-264-3404-4 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profi nfo.pl Moim bliskim Spis treści Wykaz skrótów / 11 Podziękowania / 15 Wprowadzenie / 17 Rozdział 1 Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim / 23 Zagadnienia wstępne / 23 Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych / 24 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. Staż w ramach stosunku pracy / 35 Staż w prawie ubezpieczeń społecznych / 39 Podsumowanie / 41 Staż aktywizujący osoby bezrobotne / 24 Staż adaptacyjny / 28 Staż podyplomowy / 30 Staż nauczycielski / 33 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 4. Rozdział 2 Charakter prawny stażu pracy / 43 Zagadnienia wstępne / 43 Źródła uprawnień związanych ze stażem pracy / 44 Definicja stażu pracy / 53 3.1. 3.2. Definicje występujące w nauce prawa pracy / 54 Elementy składowe definicji stażu pracy / 66 3.2.1. 3.2.2. Próba definicji / 70 3.3. Rodzaje stażu pracy / 72 4.1. Upływ czasu / 66 Pozostawanie w zatrudnieniu / 67 Zagadnienia ogólne / 72 7 Spis treści Staż ogólny / 75 Staż zakładowy / 79 Staż branżowy / 85 Staż pracy określonego rodzaju / 88 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. Okresy zaliczalne / 90 5.1. 5.2. 5.3. Okresy zaliczalne premiujące uzyskanie wykształcenia / 92 Okresy zaliczalne dotyczące wykonywania pracy na innej podstawie niż pracowniczy stosunek pracy / 93 Okresy zaliczalne związane z rozwiązaniem umowy o pracę / 99 Szczególne przypadki wliczania urlopu bezpłatnego / 103 5.4. Liczenie stażu pracy / 105 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. Podsumowanie / 118 Problem ciągłości pracy / 105 Sposób liczenia stażu pracy / 108 Elementy niewpływające na staż pracy / 112 Dokumentowanie pozostawania w zatrudnieniu / 114 5. 6. 7. 1. 2. 3. 4. 5. Rozdział 3 Uprawnienia pracownicze kształtowane przez staż pracy / 123 Zagadnienia wstępne / 123 Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia / 126 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. Związek stażu pracy z wynagrodzeniem / 126 Dodatek za wysługę lat / 128 Nagroda jubileuszowa / 137 Odprawa pośmiertna / 143 Odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika / 149 Prawo pracownika do urlopu wypoczynkowego / 161 Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego / 163 Wymiar urlopu wypoczynkowego / 168 Urlop wypoczynkowy / 161 3.1. 3.2. 3.3. Urlop wychowawczy / 175 Staż pracy a ochrona trwałości stosunku pracy / 180 5.1. Staż pracy jako przesłanka nabycia ochrony przed wypowiedzeniem / 180 Wpływ stażu pracy na okres wypowiedzenia / 190 5.2. 8 Spis treści 6. 7. Staż pracy jako przesłanka wyboru do organów przedstawicielskich załogi / 202 Podsumowanie / 208 Rozdział 4 Staż pracy jako kryterium różnicowania sytuacji pracowników / 214 Zagadnienie wstępne / 214 Staż pracy a zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu / 217 2.1. Znaczenie stażu pracy jako kryterium różnicowania sytuacji pracowników / 217 Staż pracy a zakaz dyskryminacji ze względu na wiek / 223 Staż pracy a okresy zatrudnienia w innych państwach / 226 2.2. 2.3. 1. 2. 3. 4. Wpływ stażu pracy na poszczególne etapy zatrudnienia pracowniczego / 231 3.1. 3.2. 3.3. Staż pracy jako kryterium przyjęcia do pracy / 232 Staż pracy jako przesłanka awansu zawodowego / 236 Staż pracy jako kryterium wyboru pracownika do zwolnienia / 241 Podsumowanie / 246 Rozdział 5 Zakończenie: wnioski i postulaty de lege ferenda / 248 Bibliografia / 275 Wykaz aktów prawnych wykorzystanych w pracy / 289 Wykaz orzecznictwa wykorzystanego w pracy / 301 Zasoby internetowe / 309 9 Karta Nauczyciela k.c. Konstytucja RP k.p. p.u.s.p. TFUE u.p.z.i.r.p. Wykaz skrótów Akty prawne ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 191 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 427 z późn. zm.) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbo- nie dnia 13 grudnia 2007 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 203, poz. 1569) ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 674 z późn. zm.) 11 Wykaz skrótów u.s.c. ustawa o Policji ustawa o PSP u.s.z.r.p. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1111 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwo- wej Straży Pożarnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1340 z późn. zm.) ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczegól- nych zasadach rozwiązywania z pracownika- mi stosunków pracy z przyczyn niedotyczą- cych pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.) Czasopisma i publikatory Dz. U. Dz. Urz. WE/UE OSN OSNAP OSNAPiUS OSNC OSNCP OSNP Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Wspólnot Europej- skich/Unii Europejskiej Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Ad- ministracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecz- nych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Admi- nistracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1964 r. do 1994 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywil- na (od 1995 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywil- na, Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubez- pieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicz- nych (od 2003 r.) 12 Wykaz skrótów OSP OSPiKA OTK OTK-A Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Ar- bitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Urzędy i instytucje ETS/TSUE IPiSS MOP NSA ONZ PUP SN TK ZUS Europejski Trybunał Sprawiedliwości/Trybu- nał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Instytut Pracy i Spraw Socjalnych Międzynarodowa Organizacja Pracy Naczelny Sąd Administracyjny Organizacja Narodów Zjednoczonych Powiatowy Urząd Pracy Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Zakład Ubezpieczeń Społecznych 13 Podziękowania Niniejsza monografia jest uaktualnioną i zmodyfikowaną wersją rozprawy doktorskiej obronionej w 2014 r. na Wydziale Prawa i Admi- nistracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dziękuję przede wszystkim mojemu promotorowi, Panu dr. hab. Leszkowi Mitrusowi, za poświęcony mi czas i cierpliwość oraz moim recenzentom: dr. hab. Arkadiuszowi Sobczykowi i dr. hab. Łuka- szowi Pisarczykowi za wnikliwe przeanalizowanie mojej pracy i płynące z tego cenne uwagi. Paulina Walorska 15 Wprowadzenie Celem przedmiotowej dysertacji jest ukazanie oddziaływania stażu pracy na sytuację prawną pracownika, ze szczególnym uwzględnieniem uprawnień pracowniczych. Upływ czasu bezspornie ma znaczenie dla sytuacji prawnej podmiotów stosunków prawnych, nie tylko w prawie pracy. Jednakże w tej dziedzinie ma on szczególnie istotne znaczenie. Jak zauważyła B. Wagner, czas jest zdarzeniem prawa pracy. Jego upływ powoduje rozmaite skutki prawne w zakresie powstania stosunku pracy, kształtowania i wykonywania praw i obowiązków składających się na jego treść oraz ustania zatrudnienia1. Należy przy tym podkreślić, że upływ czasu (i trwanie stosunku pracy) w różny sposób wpływa na poszczególne uprawnienia pracownicze, a staż pracy jest instytucją bardzo zróżnicowaną i niejednolitą. Będę starała się wykazać – poprzez wszechstronną analizę kodeksu pracy i ustaw szczególnych oraz swo- istych źródeł prawa pracy, a także poszczególnych aktów prawnych prawa europejskiego i międzynarodowego – znaczenie stażu pracy dla sytuacji prawnej pracowników. Moim zamiarem jest zwrócenie uwagi na pojęcie stażu pracy, jego rozumienie oraz rolę, jaką odgrywa we współczesnym prawie pracy. Przeprowadzę wszechstronną analizę zarówno samego pojęcia stażu, jak i jego znaczenia. Moje zainteresowanie przedmiotową tematyką jest potęgowane przez fakt, iż w zasadzie nie ma żadnych współczesnych opracowań książkowych dotyczących tego zagadnienia. Monografie, które powstały w czasach poprzednio obowiązującego modelu politycz- nego i gospodarczego, nie są obecnie w pełni aktualne, a zawarte w nich konkluzje wymagają ponownego rozważenia. Najobszerniejsze opraco- wania dotyczące tej tematyki to pozycje: Wysługa pracy W. Muszalskie- 1 B. Wagner, Konsekwencje upływu czasu w prawie stosunku pracy, Praca i Zabez- pieczenie Społeczne 2003, nr 2, s. 2. 17 Wprowadzenie go, pochodząca z 1969 r. (Instytut Prawniczy) oraz Staż pracy L. Florka, pochodząca z 1980 r. (Wydawnictwo Prawnicze). Dla rzetelnego i należytego przedstawienia problematyki stażu pracy w przedmiotowej monografii zastosuję w pierwszym rzędzie metodę dogmatyczno-prawną, polegającą na analizie norm prawnych oraz związanej z nimi siatki pojęciowej. Uwzględnię przy tym przepisy zarówno obowiązujące aktualnie, jak i wcześniejsze, co spowoduje ko- nieczność nawiązania do metody historycznej, pozwalającej na zbadanie ewolucji uprawnień związanych ze stażem pracy. Takie ujęcie tematu umożliwia również prześledzenie poglądów doktryny w odniesieniu do analizowanej problematyki. Ponadto w systemowy sposób omówiony zostanie stan prawny, z uwzględnieniem bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego oraz sądów administracyj- nych, a także Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Wyczerpująca analiza problematyki prawa pracy wymaga uwzględnienia licznych źródeł prawa pracy. Analiza uprawnień powią- zanych bezpośrednio ze stażem pracy nastąpi zarówno na tle przepisów obecnego kodeksu pracy i ustaw szczegółowych, jak i opublikowanego na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pro- jektu kodeksu pracy, a także przepisów zawartych w tzw. swoistych źródłach prawa pracy. Na potrzeby pracy przeanalizowanych zostało około siedemdziesiąt ustaw, dziesięć ponadzakładowych i zakładowych układów zbiorowych pracy, a także ponad dwadzieścia rozporządzeń. Liczba rozstrzygnięć sądowych uwzględnionych w niniejszym opraco- waniu sięga prawie stu pięćdziesięciu. Struktura niniejszej monografii jest następująca. W pierwszym rozdziale, zatytułowanym Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim, zostanie przedstawione i zdefiniowane pojęcie stażu pracy. Jednocześnie zestawię tę instytucję z innymi podobnymi instytucjami, które mają w swojej nazwie słowo „staż”, i funkcjonują zarówno w języku prawni- czym i prawnym, jak i potocznym. Wskażę, że staż może funkcjonować jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych. Zostaną w nim również scharakteryzowane poszczególne rodzaje stażu oddziałującego na posiadane przez pracownika umiejętności oraz ob- razujące ich zakres – staż aktywizujący osoby bezrobotne, staż adapta- cyjny, staż podyplomowy oraz staż nauczycielski. W tym rozdziale zwrócę również uwagę na różne rozumienie słowa „staż”, zarówno na gruncie prawa pracy, jak i poza jego zakresem. Wskażę na niekonsekwencję ustawodawcy w posługiwaniu się tym 18 Wprowadzenie pojęciem na gruncie kodeku pracy. Rozważania zawarte w rozdziale pierwszym zostaną zakończone przedstawieniem pojęcia tzw. stażu ubezpieczeniowego i jego różnic w porównaniu ze stażem pracy. Prze- prowadzona analiza uprawnia bowiem do stwierdzenia, że okres zatrud- nienia ma również istotne znaczenie w kontekście świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych – wraz z wydłużaniem się okresu prowadzenia aktywności zawodowej zwiększają się uprawnienia osób ubezpieczo- nych, a to bezpośrednio przekłada się na wysokość późniejszych świadczeń. W rozdziale drugim, zatytułowanym Charakter prawny stażu pracy, podejmę próbę scharakteryzowania tej instytucji przez odwołanie się do źródeł uprawnień związanych ze stażem pracy. Podejmę również próbę zdefiniowania tej instytucji, poddając analizie jej elementy skła- dowe (upływ czasu i pozostawanie w stosunku pracy), którym zostaną poświęcone dwa odrębne punkty. Zaprezentowane i opisane zostaną poszczególne rodzaje stażu pracy – staż ogólny, staż zakładowy, staż branżowy oraz staż pracy określonego rodzaju (stanowiskowy). Następ- nie omówię pojęcie okresów zaliczalnych – inaczej okresów pozostawa- nia poza stosunkiem pracy, które na mocy konkretnych przepisów prawa są doliczane do okresu zatrudnienia. Okresy te podzielone zosta- ną według następującego kryterium: premiujące uzyskanie wykształce- nia, dotyczące wykonywania pracy na innej podstawie niż pracowniczy stosunek pracy, związane z rozwiązaniem umowy o pracę oraz na szczególne przypadki wliczania urlopu bezpłatnego. W dalszej kolejności omówiona zostanie ewolucja rozumienia stażu pracy przez doktrynę prawa pracy wraz z uwzględnieniem historycznego kontekstu proble- matyki ciągłości pracy, która funkcjonowała w realiach gospodarki centralnie sterowanej. Na gruncie ówczesnych uregulowań, dzięki tej konstrukcji, pracownik, mimo czasowej przerwy między następującymi po sobie stosunkami pracy, miał nie tracić przywilejów związanych z czasem pozostawania w zatrudnieniu. Następnie, w związku z wątpli- wościami dotyczącymi zasad liczenia stażu pracy, przedstawię własne poglądy na te kwestie. W kontekście pojmowania stażu pracy wymienię również te elementy stosunku pracy, które z punktu widzenia pracow- niczego stażu pracy są dla niego obojętne. W rozdziale tym podejmę również próbę zdefiniowania stażu pracy, uwzględniając przy tym wcześniejszy dorobek doktryny. W rozdziale trzecim, zatytułowanym Uprawnienia pracownicze kształtowane przez staż pracy, skupię się na opisaniu przywilejów pra- 19 Wprowadzenie cowniczych, które są uzależnione od stażu pracy. Będzie to najobszer- niejszy rozdział. Uprawienia te zostaną scharakteryzowane w następu- jącej kolejności: dodatek za wysługę lat, nagroda jubileuszowa, odprawa pośmiertna, odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika, urlop wypoczynkowy i wychowawczy. W dalszej części rozważę, czy staż pracy może być przesłanką nabycia ochrony przed wypowiedzeniem oraz jaki jest jego wpływ na długość okresu wypowiedzenia. Rozdział zakończy analiza przepisów uznających staż pracy za przesłankę wyboru danego pracownika do organów przedstawicielskich załogi. Rozdział ten ukaże faktyczny wpływ stażu pracy na sytuację prawną pracowników oraz potwierdzi przydatność tej instytucji w warunkach gospodarki rynkowej. Rozdział czwarty, zatytułowany Staż pracy jako kryterium różnico- wania sytuacji pracowników, będzie odnosił się do kwestii związanych z dyskryminacją w zatrudnieniu. Rozważę związek stażu pracy z zaka- zem dyskryminacji w zatrudnieniu oraz opiszę korelacje zachodzące pomiędzy tymi instytucjami. Zwrócę uwagę na dopuszczalność różni- cowania sytuacji pracowników w oparciu o staż pracy. Omówię także kwestie związane z wpływem stażu pracy na kolejne etapy zatrudnienia, ze szczególnym uwzględnieniem powiązania stażu pracy z kwalifikacja- mi pracowniczymi, awansem oraz zwolnieniem. W tym rozdziale przeanalizowana zostanie również zasada last in, first out jako ewentu- alne kryterium wyboru pracowników do zwolnienia oraz możliwość jej zastosowania na gruncie polskiego prawa pracy. Opracowanie zostanie zwieńczone rozdziałem piątym pod tytułem Zakończenie: wnioski i postulaty de lege ferenda, w którym zamieszczone zostanie całościowe podsumowanie przeprowadzonej analizy. Skupię się w nim na funkcjach stażu pracy oraz przedstawię ich własną klasy- fikację (w zawiązku z brakiem rozważań doktryny w tej materii). W dalszej kolejności omówię prawidłowości związane z wpływem stażu pracy na uprawnienia pracownicze. Rozstrzygnę, czy w oparciu o przeprowadzone rozważania uzasadnione jest sformułowanie ogólnej prawidłowości wzrostu uprawnień pracowniczych wraz ze stażem pracy. Rozważę również, czy reguła owa może zostać uznana za zasadę prawa pracy. Zwrócę także uwagę na zmiany związane ze znaczeniem poszcze- gólnych rodzajów stażu pracy na sytuację prawną pracowników. W kontekście zróżnicowanych form wykonywania pracy poruszę pro- blem umów cywilnoprawnych o świadczenie usług w odniesieniu do 20 Wprowadzenie stażu pracy, zwracając szczególną uwagę na brak ich powiązania ze stażem pracy. Przeanalizuję zmiany zaproponowane w ramach rekody- fikacji prawa pracy w kontekście planowych uregulowań dotyczących tzw. zatrudnienia niepracowniczego. Poruszę również kwestię braku jakiejkolwiek regulacji mającej za przedmiot aktywność zawodową sa- mozatrudnionych w przypadku późniejszego nawiązania stosunku pracy, która obecnie traktowana jest przez ustawodawcę jako swoista „czarna dziura” w życiorysie pracownika. Dostrzegając niedoskonałości oraz mankamenty aktualnego stanu prawnego, na zakończenie przed- stawię postulaty de lege ferenda wynikające z przeprowadzonych rozwa- żań. 21 Rozdział 1 Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim 1. Zagadnienia wstępne Upływ czasu ma znaczenie dla sytuacji prawnej podmiotów stosun- ków prawnych, nie tylko w prawie pracy. W tej dziedzinie ma jednak szczególnie istotne znaczenie. Jak już zasygnalizowano we Wprowadze- niu, czas jest zdarzeniem prawa pracy. Jego upływ powoduje rozmaite skutki prawne w zakresie powstania stosunku pracy, kształtowania i wykonywania praw i obowiązków składających się na jego treść oraz ustania zatrudnienia2. Pojęcie „stażu” wykracza poza ramy prawa pracy. Może ono mieć różne znaczenie, a także dotyczyć instytucji o różnym charakterze prawnym, będących przedmiotem różnych gałęzi ustawodawstwa. Konieczne jest zatem uporządkowanie terminologii występującej w poszczególnych gałęziach prawa. Rozważania na temat występowania stażu pracy należy rozpocząć od nazewnictwa, a w konsekwencji od zdefiniowania terminu „staż”. Etymologia tego słowa wskazuje na jego francuskie pochodzenie od słowa stage, które w języku polskim oznacza szkolenie, z łacińskiego stagium – stanowisko. Już na wstępie okazuje się, że jest to pojęcie wieloznaczne. W internetowym słowniku języka polskiego PWN3 pod tym hasłem definiuje się „praktyczną naukę zawo- du poprzez odbywanie praktyk w jakiejś instytucji przez absolwentów szkół lub studiów, czasem stanowiącą próbny okres ich pracy lub czas nauki”. Obok tej definicji funkcjonuje kolejna, która przez „staż” rozu- mie czas, który upłynął od momentu rozpoczęcia pracy w jakiejś insty- tucji, lub czas, który upłynął od chwili rozpoczęcia działalności w jakiejś 2 Ibidem. 3 Internetowy słownik języka polskiego PWN, http: // sjp. pwn. pl. 23 Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim dziedzinie. Wcześniejsze wydawnictwo PWN4 jako „staż pracy” okre- ślało okres próbny przed objęciem samodzielnego stanowiska, również praktykę. Dodatkowo jako staż mógł być uznany czas, w którym trwała czyjaś praca lub zdobywanie doświadczenia w jakimś zakresie, także okres pracy i okres działalności w danej dziedzinie. Cytowany Słownik języka polskiego z 1995 r. wyróżnia kilka rodzajów stażu, przykładowo: staż kandydacki, partyjny, związkowy oraz staż pracy. Podsumowując, każde z przedstawionych źródeł najczęściej przez „staż” rozumie okres odbywania praktyki. W tym kontekście nie sposób pominąć definicji słowa „stażysta” – którym jest osoba odbywająca staż lub pozostająca na stażu. Z powyższego wynika, że „staż” to zarówno sformułowanie języka prawniczego i prawnego, jak i potocznego. Podkreślić należy, że usta- wodawca nie posługuje się konsekwentnie pojęciem „staż pracy”, a stosowana przez niego terminologia jest bardzo zróżnicowana. Z pojęciem „staż” można spotkać się także w odniesieniu do instytucji, które nie są bezpośrednio związane z wykonywaniem pracy w ramach stosunku pracy, ale mają znaczenie np. dla uzyskania kwalifikacji lub sprawdzenia umiejętności danej osoby. Ponadto o stażu ubezpieczenio- wym jest mowa w przepisach z zakresu ubezpieczeń społecznych. W niniejszym rozdziale podejmę próbę uporządkowania stosowanej terminologii oraz zwrócę uwagę na różne rozumienie słowa „staż”. 2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych 2.1. Staż aktywizujący osoby bezrobotne Szerokie rozumienie stażu nie jest obce prawu pracy sensu largo, obejmującemu swoim zakresem sytuację osób poszukujących zatrud- nienia oraz nabywających kwalifikacje zawodowe. Staż jako instrument aktywizacji zawodowej bezrobotnych absolwentów znany był już od 4 Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1995, s. 307. 24 2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych 1996 r.5, kiedy to został wprowadzony do ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. W znaczeniu praktyki słowo „staż” jest używane na przykład przez ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Ustawa ta określa zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Zgodnie z art. 2 pkt 34 u.p.z.i.r.p. staż to „nabywanie przez bezrobotnego umiejętności prak- tycznych do wykonywania pracy przez wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą”. Istotnym elemen- tem powyższej definicji jest słowo „bezrobotny”, gdyż tylko osoby zare- jestrowane w urzędzie pracy jako bezrobotne mają szansę skorzystać z możliwości odbycia stażu organizowanego przez powiatowy urząd pracy. Ustawa o promocji zatrudnienia reguluje dwa rodzaju stażu, które opisuję, używając nazw „absolwencki”, skierowany do bezrobot- nych absolwentów oraz staż „umożliwiający powrót na rynek pracy”, skierowany do pozostałych bezrobotnych, mający pomóc im w powrocie na rynek pracy. Zgodnie z zapisami analizowanej ustawy staż umożli- wiający powrót na rynek pracy dotyczy osób bezrobotnych długotrwale lub po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiet, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka. Rozwijając poprzednią tezę o ograniczeniu podmiotowym dotyczącym bezrobotnych stażystów, muszą oni mieścić się w określonym przedziale wiekowym – w przy- padku stażu absolwenckiego, nie mogą mieć więcej niż 25 lat (chyba że ukończyli studia, wówczas limit przesunięty jest na 27 lat i 12 mie- sięcy od daty na dyplomie) albo muszą mieć więcej niż 50 lat. W rozumieniu kodeksu pracy pozostawanie na stażu nie jest formą zatrudnienia, gdyż nie jest to instytucja znana tej ustawie. Stażysta, mimo iż odbywanie stażu wykazuje wiele cech wspólnych ze stosunkiem pracy, posiada zatem w dalszym ciągu status osoby bezrobotnej zareje- strowanej w urzędzie pracy6. Podstawą odbywania stażu nie jest bowiem umowa o pracę, lecz szczególnego rodzaju umowa zawarta pomiędzy starostą a organizatorem stażu, która określa program odbywania stażu (tzw. umowa stażowa). Warto podkreślić, że stażysta nie jest stroną tej umowy, gdyż zawierana jest ona pomiędzy starostą a pracodawcą. 5 Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, tekst jedn.: Dz. U. z 1996 r. Nr 47, poz. 211 z późn. zm., uchylona przez ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. 6 E. Staszewska (w:) Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy – praktyczny komentarz, pod red. Z. Górala, Warszawa 2011, s. 355. 25 Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim W tym miejscu od razu nasuwa się porównanie tej konstrukcji do sy- tuacji pracowników kierowanych do pracy przez agencje pracy tymcza- sowej. W takich przypadkach także występują trzy podmioty (pracow- nik, agencja pracy tymczasowej oraz zainteresowany pracodawca) i na linii pracownik – pracodawca nie jest zawierana żadna umowa. W konsekwencji osoba odbywająca staż nie traci statusu bezrobotnego, gdyż nadal nie jest związana „oficjalną” umową o pracę z pracodawcą – organizatorem stażu. W doktrynie7 wskazuje się, że umowę o praktykę absolwencką na- leży zakwalifikować jako odrębny, szczególny typ cywilnoprawnej umowy nienazwanej, mającej odmienny od umowy o pracę cel społecz- no-gospodarczy, jakim jest zdobycie przez absolwenta doświadczenia zawodowego i umiejętności praktycznych, niezbędnych do wykonywa- nia pracy danego rodzaju. W zakresie nieuregulowanym ustawą o praktykach absolwenckich oraz przepisami kodeksu pracy, które wyraźnie zostały wskazane przez ustawodawcę, do umowy o praktykę absolwencką należy stosować przepisy kodeksu cywilnego8. Ponieważ bezrobotny stażysta nie nawiązuje stosunku pracy z organizatorem stażu i nie nabywa statusu pracownika, w konsekwencji nie przysługują mu w trakcie pozostawania na stażu żadne uprawnienia pracownicze – chociażby takie, jak prawo do urlopu wypoczynkowego9. Co prawda ustawa o promocji zatrudnienia przewiduje dni wolne dla „zatrudnio- nego” stażysty w wymiarze 2 dni za każde 30 dni kalendarzowych od- bywania stażu, jednak nie są one tożsame z urlopem wypoczynkowym, choć spełniają taką samą funkcję jak wspomniany urlop. 7 Zob. J. Wratny, Prawo pracy a bezrobocie. Kilka refleksji, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2005, nr 8, s. 2 i n., autor zwraca uwagę, że umowa stażowa to rodzaj umowy cywilnoprawnej między podmiotem wyrażającym chęć zatrudnienia stażysty a właściwym starostą, który kieruje bezrobotnego na odbycie stażu. Bezrobotny nie zawiera z tym podmiotem umowy o pracę, a więc nie wchodzi z nim w stosunek pracy. Przyjmujący na staż nie jest więc w ścisłym znaczeniu pracodawcą, zaś ta forma aktywizowania bezro- botnych nie jest w ścisłym znaczeniu tego słowa zatrudnieniem. Zob. również M. Cze- chowski, Młodzież jako podmiot rynku pracy (w:) Problemy zatrudnienia we współczesnym ustroju pracy – Księga jubileuszowa na 55-lecie pracy naukowej i dydaktycznej Profesora Włodzimierza Piotrowskiego, pod red. Z. Niedbały i M. Skąpskiego, Poznań 2009, s. 36. 8 A. Dral, Staż dla bezrobotnych i praktyka absolwencka jako instytucje promocji zatrudnienia absolwentów, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2010, nr 12, s. 24 i n. 9 E. Hofmańska, Proaktywna funkcja prawa pracy? (w:) Studia prawnicze, Kraków 2010, s. 171. 26 2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych Kolejnym rodzajem stażu, do którego odnosi się powyższa ustawa, jest tzw. staż zasiłkowy10, zwany przez ustawodawcę „okresem upraw- niającym do zasiłku”. Został on wyodrębniony jako osobna kategoria ze względu na odmienną funkcję, jaką pełni – jego głównym zadaniem nie jest aktywizacja bezrobotnych poprzez pomoc im w zdobyciu do- świadczenia, lecz zapewnienie niezbędnych środków pieniężnych w czasie szukania pracy przez osobę jej pozbawioną, która wcześniej była zatrudniona. Artykuł 71 jest złożony oraz skomplikowany, a jego szczegółowa analiza pozostanie poza zakresem niniejszych rozważań. Należy jednak wspomnieć, że ustawodawca wymaga m.in. wcześniej- szego zatrudnienia przez łączny okres co najmniej 365 dni w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania w powiatowym urzędzie pracy11. Czas pozostawania w zatrudnieniu (rozumianym na gruncie tejże ustawy bardzo szeroko) determinuje zatem posiadanie stażu zasiłkowego w długości analogicznej do czasu zatrudnienia i uprawnia bezrobotnego do otrzymania zasiłku wypłacanego przez urząd pracy, pod warunkiem przepracowania okresu wymaganego przez ustawę. Ostateczna wysokość wypłaconego zasiłku dla bezrobotnych nie jest uzależniona, co wyda- wałoby się naturalne, od wysokości ostatniego wynagrodzenia, lecz od długości pozostawania w zatrudnieniu. Zgodnie z niżej przedstawionymi wytycznymi ustawy im dłuższy był okres zatrudnienia, tym kwota za- siłku będzie wyższa, i tak, gdy staż pracy wynosi do 5 lat pracy – zasiłek będzie wypłacony w wysokości 80 zasiłku podstawowego; gdy staż pracy wynosi od 5 do 20 lat pracy – zasiłek będzie wypłacony w wyso- kości 100 zasiłku podstawowego; gdy staż pracy wynosi co najmniej 20 lat pracy – zasiłek będzie wypłacony w wysokości 120 zasiłku podstawowego. Podsumowując, głównym celem wprowadzenia ustawy o promocji zatrudnienia i instrumentach rynku pracy była aktywizacja osób bezro- 10 Wyrok SN z dnia 20 grudnia 1994 r., III ARN 68/94, OSNP 1995, nr 8, poz. 94, zgodnie z którym do stażu zasiłkowego wymaganego przez przepis art. 20 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz. U. Nr 106, poz. 457 z późn. zm.) dla uzyskania przez bezrobotnego prawa do zasiłku wlicza się okres pozo- stawania w stosunku pracy także wtedy, gdy wynagrodzenie pracownika nie przekracza połowy najniższej płacy, a wymiar czasu pracy nie jest wyższy niż połowa obowiązującego czasu pracy. Orzeczenie dotyczy poprzedniej ustawy, jednak bez przeszkód może być stosowane na kanwie aktualnie obowiązującej ustawy ze względu na tożsamość rozwiązań prawnych. 11 Szerzej zob. Z. Góral (w:) Ustawa o promocji zatrudnienia..., s. 447 i n. 27 Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim botnych i pomoc im w znalezieniu nowych miejsc pracy. Ustawa ta w kilku miejscach odwołuje się do pojęcia stażu. Po pierwsze, wyróżnia staż absolwencki skierowany do absolwentów „wchodzących” dopiero na rynek pracy i staż dla osób bezrobotnych mający pomóc im w po- wrocie na rynek pracy, który jako metoda nabywania kwalifikacji od- powiada zaprezentowanej wcześniej definicji zawartej w Słowniku języka polskiego. Po drugie, ustawa pośrednio wyróżnia jeszcze tzw. staż zasił- kowy, tj. okres zatrudnienia w szerokim tego słowa znaczeniu, którego upływ i długość uzależnia samą możliwość otrzymania zasiłku dla osób bezrobotnych, a także jego wysokość. Podkreślić należy, że analizowany w tym podrozdziale „staż” jest instytucją odrębną od stosunku pracy, na co wskazuje m.in. jego auto- nomiczne uregulowanie ustawowe oraz brak możliwości zastosowania – nawet przez analogię – przepisów kodeksu pracy w materii regulowa- nej przez tę ustawę. Zasadniczym celem przedstawionej regulacji nie jest zarabianie na życie w ramach stosunku pracy, ale nabycie kwalifi- kacji i doświadczenia zawodowego w ramach innego stosunku prawne- go, do którego przepisy dotyczące stosunku pracy nie będą miały zasto- sowania. 2.2. Staż adaptacyjny Przepisy prawa wyróżniają również tzw. staż adaptacyjny. Jest on przewidziany w sytuacji uznawania kwalifikacji do wykonywania zawo- du regulowanego lub działalności regulowanej w państwie członkow- skim Unii Europejskiej innym niż to, w którym absolwent – przyszły stażysta – uzyskał kwalifikacje zawodowe. Tym samym regulacja ta wykracza poza ramy prawa pracy, jednak bezsprzecznie wpływa na stosunek pracy, umożliwiając migrującym specjalistom podjęcie pracy w Polsce. Inaczej mówiąc, jeżeli dany zawód jest w Polsce regulowany, to osoba, która uzyskała kwalifikacje do jego wykonywania w innym państwie członkowskim, musi uzyskać oficjalne potwierdzenie ich uznania. Analogiczne postępowanie jest konieczne w przypadku osoby, która nabyła kwalifikacje w Polsce, jeśli zamierza podjąć pracę w innym państwie członkowskim w zawodzie, który tam należy do katalogu za- wodów regulowanych. Możliwość skierowania na staż adaptacyjny 28 2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych przewidziana jest przez dyrektywę nr 2005/36/UE12, która w pkt 15 przewiduje, że w przypadku braku harmonizacji minimalnych wymo- gów w zakresie wykształcenia wymaganego do dostępu do zawodów objętych systemem ogólnym przyjmujące państwo członkowskie po- winno mieć możliwość wprowadzenia środka wyrównawczego. Środek ten, zgodnie z cytowaną dyrektywą, powinien być przede wszystkim proporcjonalny i uwzględniać, w szczególności, doświadczenie zawo- dowe wnioskodawcy. Ustawodawca europejski proponuje wprowadze- nie – dla zbadania kwalifikacji osoby starającej się o ich uznanie – testu umiejętności albo stażu adaptacyjnego. Artykuł 3 lit. g dyrektywy nr 2005/36/UE zawiera definicję stażu adaptacyjnego, rozumiejąc przez to pojęcie „wykonywanie zawodu re- gulowanego w przyjmującym państwie członkowskim pod nadzorem wykwalifikowanego przedstawiciela tego zawodu, gdzie takiej praktyce odbywanej pod nadzorem powinno towarzyszyć dalsze kształcenie. Powyższy okres nadzorowanej praktyki podlega ocenie. Szczegółowe zasady regulujące kwestie stażu adaptacyjnego i jego oceny, jak również status migranta objętego nadzorem, określa właściwy organ przyjmują- cego państwa członkowskiego”. Zgodnie z art. 14 wskazanego instru- mentu prawnego staż adaptacyjny nie może trwać dłużej niż 3 lata. W Polsce dyrektywa została wdrożona ustawą o zasadach uznawa- nia kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej13. Zgodnie z jej zapisami postępowanie w sprawie uznania kwalifikacji powinno się zakończyć wydaniem decyzji nie później niż w terminie trzech miesięcy od dnia przedłożenia przez wnioskodawcę wszystkich niezbędnych dokumentów. W szczególnych przypadkach termin wydania decyzji może być przedłużony o miesiąc. Co do zasady, wybór pomiędzy testem umiejętności a stażem adap- tacyjnym należy, zgodnie z regulacją ustawową, do wnioskodawcy. Wyjątkowo, gdy wykonywanie zawodu wymaga dokładnej znajomości 12 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2005/36/UE z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych, Dz. Urz. UE L 255 z 30.09.2005, s. 22. 13 Ustawa z dnia 18 marca 2008 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej, Dz. U. Nr 63, poz. 394 z późn. zm. Ustawa ta nie jest kompleksowa i zasady uznawania kwalifikacji do wykony- wania zawodów m.in. lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki, położnej, farmaceuty, lekarza weterynarii i architekta zostały uregulowane odrębnie w ustawach dotyczących każdej z wymienionych specjalności. 29 Rozdział 1. Instytucja stażu w ustawodawstwie polskim systemu prawnego w danym państwie członkowskim, opisane wyżej uprawnienie do wyboru jest wyłączone14. Należy zatem stwierdzić, że staż adaptacyjny został wprowadzony przez organy Unii Europejskiej w celu dbałości o jakość wykonywanych usług na terenie całej Wspól- noty. Umożliwienie poszczególnym państwom członkowskim spraw- dzania kwalifikacji migrujących specjalistów chroni ich rynek pracy przed spadkiem jakości usług świadczonych przez imigrantów. Regulację tę należy ocenić jako należycie odczytującą zapatrywania gospodarki całej Unii Europejskiej, jak również poszczególnych jej członków. Jed- nak z drugiej strony należy uważnie przyglądać się poszczególnym, rzeczywiście wprowadzonym rozwiązaniom obowiązującym w pań- stwach członkowskich, aby nie doprowadziły one do quasi-legalnego ograniczenia napływu specjalistów z innych państw, a w konsekwencji do sztucznego regulowania i spadku konkurencji, co mogłoby prowadzić do tzw. dyskryminacji pośredniej. 2.3. Staż podyplomowy Kolejnym wyodrębnionym rodzajem stażu występującym w prze- pisach prawa jest „staż podyplomowy”, który przewiduje ustawa o za- wodzie lekarza i lekarza dentysty15. Co ciekawe, ustawodawca wprost posługuje się pojęciem stażu podyplomowego w tekście ustawy. Okres stażu podyplomowego lekarza nie może być krótszy niż 12 miesięcy, lekarza dentysty natomiast wynosi 12 miesięcy. Lekarz odbywający staż podyplomowy wykonuje zawód na podstawie ograniczonego prawa wykonywania zawodu lekarza albo ograniczonego prawa wykonywania zawodu lekarza dentysty, pod nadzorem lekarza posiadającego specja- lizację albo tytuł specjalisty w określonej dziedzinie medycyny lub leka- rza dentysty wykonującego zawód przez okres co najmniej 5 lat, który zgodnie z nomenklaturą ustawową nazywany jest „opiekunem”. Lekarz 14 Kwestie dotyczące działalności prawników z państw członkowskich UE, tj. adwo- katów i radców prawnych, reguluje ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 134. Zob. również rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 18 września 2009 r. w sprawie zawodów regulowanych, w przypadku których jest wyłączone uprawnienie do wyboru stażu adaptacyjnego albo testu umiejęt- ności, Dz. U. Nr 164, poz. 1311. 15 Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm. 30 2. Staż jako metoda nabywania lub sprawdzania kwalifikacji zawodowych stażysta jest uprawniony do wykonywania zawodu wyłącznie w miejscu odbywania stażu, a także w sytuacji, gdy prowadzi prace badawcze w dziedzinie nauk medycznych pod kierunkiem lekarza posiadającego prawo wykonywania zawodu. Ustawa określa również zakres uprawnień lekarza stażysty. Przy- kładowo lekarz odbywający staż nie jest uprawniony do wystawiania recept oraz wydania opinii i orzeczeń lekarskich. Ustawodawca określa podstawę odbywania stażu podyplomowego – jest nią umowa o pracę na czas określony w celu przygotowania zawodowego obejmującego realizację programu stażu podyplomowego. W jakimś sensie ta umowa przypomina pod względem konstrukcyjnym umowę stażową regulowa- ną w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Mam tutaj na myśli szczególnie konieczność odwołania się w niej do progra- mu stażu, który, jak się wydaje, jest essentialia negotii tych umów16. Staż podyplomowy lekarza i lekarza dentysty jest obowiązkowy i każda z wymienionych wyżej osób musi go odbyć, gdyż jest to warunek konieczny, przewidziany przez ustawy regulujące poszczególne specjal- ności. Jest to podyktowane dbałością ustawodawcy o wysoki poziom wiedzy zarówno teoretycznej, jak i praktycznej osób zajmujących się dbaniem o zdrowie innych. Jego wprowadzenie należy uznać za słuszne, gdyż tylko w warunkach szpitalnych można zdobyć należyte i bardzo przydatne w tych zawodach doświadczenie. Przewidziany przez usta- wodawcę 12-miesięczny okres jego odbywania wydaje się wystarczający. Przytoczone wyżej przykłady jednoznacznie wskazują, jak dużą rolę odgrywa staż w regulacjach szczegółowych dotyczących poszcze- gólnych zawodów. Zarówno staż adaptacyjny, jak i podyplomowy ma za zadanie właściwie przygotować osobę do podjęcia pracy w danym zawodzie lub w danym państwie. Niezbędny okres praktyki, jaki prze- widuje ustawodawca, jest konieczny, gdyż wszystkie wyżej prezentowane profesje należą to tzw. zawodów zaufania publicznego – gdzie oprócz profesjonalizmu i odpowiedniej wiedzy wymagany jest także nieskazi- telny charakter i przestrzeganie zasad moralnych. Praca w danym za- wodzie czy odbycie obowiązkowego stażu wpływa nie tylko na praktycz- ny rozwój umiejętności, ale pomaga także w zdobyciu niezbędnego doświadczenia. Liczba przedstawionych przykładów pokazuje, jak 16 Szczegółowo kwestię stażu podyplomowego lekarza i lekarza dentysty określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 września 2012 r. w sprawie stażu podyplo- mowego lekarza i lekarza dentysty, tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 474. 31
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Staż pracy
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: