Darmowy fragment publikacji:
SYSTEM OCHRONY
GRANICY PAŃSTWOWEJ
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
STAN OBECNY I PROGNOZY NA PRZYSZŁOŚĆ
Redakcja naukowa
Bernard Wiśniewski
Ryszard Jakubczak
Szczytno 2015
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzent
prof. dr hab. Waldemar Kaczmarek
Zespół autorski
prof. dr hab. Ryszard Jakubczak — Wprowadzenie, 5, Załącznik 2, Bibliografi a
prof. dr hab. Bernard Wiśniewski — Wprowadzenie, 1–3, 5, Załączniki, Bibliografi a
dr Aleksander Babiński
dr Janusz Falecki
dr Jarosław R. Truchan
dr Andrzej Wawrzusiszyn
— 1.3, 3.1, Załącznik 2
— 4
— 2.3, Załączniki, Bibliografi a
— 1.4, 2.4, 3.2, 3.7
Projekt okładki
Agnieszka Kamińska
Redakcja Wydawcy
Anna Bryczkowska
Aleksandra Kiełczykowska
Adam Rogala
© Wszelkie prawa zastrzeżone — WSPol Szczytno 2015
ISBN 978-83-7462-500-5
e-ISBN 978-83-7462-501-2
Skład, druk i oprawa:
Dział Wydawnictw i Poligrafi i Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
12–100 Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111
tel. 89 621 51 02, fax 89 621 54 48
e-mail: wwip@wspol.edu.pl
Objętość: 10,13 ark. wyd. (1 ark. wyd. = 40 tys. znaków typografi cznych)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
SPIS TREŚCI
5
WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. ZAKRES PRZEDMIOTOWOPODMIOTOWY ROZWAŻAŃ . . . . . . . . . .
9
1.1. Ochrona granicy państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
1.2. Zasady ochrony granicy państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.3. Straż Graniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.4. Organizacja i kontrola ruchu granicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.5. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2. ZAGROŻENIA PRZESTĘPCZOŚCIĄ GRANICZNĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.1. Przebieg granicy państwowej i jej ukształtowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.2. Źródła i podział zagrożeń związanych z ochroną granicy państwowej 48
2.3. Charakterystyka zagrożeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.4. Przestępczość graniczna — przeciwdziałanie i zwalczanie . . . . . . . . . . . . 52
2.5. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3. SYSTEM OCHRONY GRANICY PAŃSTWOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.1. Założenia funkcjonowania systemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.2. System zarządzania granicą państwową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
3.3. Koncepcja zarządzania granicami Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.4. Krajowy wymiar współpracy elementów systemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
74
3.5. Współpraca w ramach Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.6. Współpraca bilateralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3.7. Współpraca w ramach projektów realizowanych na rzecz
państw trzecich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.8. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
4. SYSTEM ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO STRAŻY GRANICZNEJ 95
4.1. Założenia systemu zarządzania kryzysowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
4.2. Rola Straży Granicznej w krajowym systemie zarządzania kryzysowego 101
4.3. Zarządzanie kryzysowe w Straży Granicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
4.4. Współdziałanie w ramach zarządzania kryzysowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.5. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
5. WNIOSKI I REKOMENDACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
5.1. Priorytety wynikające ze zmian w rozwiązaniach stosowanych
i przewidywanych w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
5.2. Wymagania wobec systemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5.3. Zalecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
5.4. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
WYKAZ RYSUNKÓW, TABEL, WYKRESÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
ZAŁĄCZNIKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
1
2
Załącznik 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Załącznik 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WPROWADZENIE
Państwo jawi się jako niezwykle złożona organizacja społeczna. Takie postrze-
ganie go nie pozwala na obojętność w kontekście czynników zagrażających jego
żywotnym interesom. Państwo powinno być nieustanie przygotowywane na wypa-
dek wystąpienia zagrożeń, a w przypadku ich wystąpienia — uprawnione do użycia
środków wyjątkowych dla usunięcia niebezpieczeństwa lub jego skutków, nie spo-
sób bowiem przewidzieć wydarzeń nadzwyczajnych, które mogą mieć miejsce
nawet w najbardziej demokratycznym państwie. Z tego też powodu system prawny
musi być przygotowany na tego rodzaju sytuacje1.
Każde państwo spełnia siedem funkcji: wewnętrzną, zewnętrzną, gospodarczo-
-organizatorską, socjalną, adaptacyjną, regulacyjną oraz innowacyjną2.
Funkcja wewnętrzna sprowadza się do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa
wewnątrz kraju, co osiąga się poprzez działanie organów administracyjnych pań-
stwa. Funkcja zewnętrzna spełniana jest poprzez działalność prowadzoną w zakre-
sie stosunków z innymi państwami oraz organizacjami międzynarodowymi, której
istotą jest ochrona interesów państwa, prowadzona głównie przez służbę dyplo-
matyczną. Funkcja gospodarczo-organizatorska przejawia się w organizowaniu
gospodarki oraz wpływie na procesy gospodarcze. Funkcja adaptacyjna sprowa-
dza się do przystosowania państwa do zmieniających się uwarunkowań cywiliza-
cyjnych. Funkcja regulacyjna to całokształt działalności polegającej na wpływaniu
na zachodzące procesy społeczne. Funkcja innowacyjna polega na wprowadzaniu
przez państwo nowych procesów i przeobrażeń społecznych3.
Z przedstawionych powyżej rozważań w sposób jednoznaczny wynika, że pro-
blematyka ochrony granic pozostaje w ścisłym związku z państwem jako organi-
zacją społeczną i realizowaną przez nie funkcją wewnętrzną.
Zarówno ochrona granicy państwowej, jak i szereg innych sfer odpowiedzial-
ności państwa mają związek z zapewnieniem bezpieczeństwa, które jest pod-
stawowym gwarantem rozwoju i stanowi w niniejszym opracowaniu sytuację
problemową.
1 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca 2001 r. (sygn. akt S 1/01, OTK
2001/2/35) przywołane przez: M. Paździor, Konstytucyjne organy administracji publicznej
właściwe w sprawach bezpieczeństwa narodowego oraz obrony narodowej [w:] Z. Piątek,
B. Wiśniewski, A. Osierda (red.), Administracja publiczna a bezpieczeństwo państwa, War-
szawa–Bielsko-Biała 2006, s. 108.
2 Tamże, s. 22–24.
3 B. Wiśniewski, System bezpieczeństwa państwa. Konteksty teoretyczne i praktyczne,
Szczytno 2013, s. 17.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
SYSTEM OCHRONY GRANICY PAŃSTWOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
W tym kontekście należy zauważyć, że bezpieczeństwo to stan (proces), który
daje poczucie pewności i gwarancję jego zachowania oraz szansę na nieustanne
doskonalenie. Jedną z podstawowych potrzeb człowieka jest sytuacja odznaczająca
się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład zdro-
wia, pracy, szacunku, uczuć4.
Problematyka funkcjonowania systemu ochrony granicy państwowej w ujęciu
zaprezentowanym w niniejszym opracowaniu nie znalazła jeszcze swego ostatecz-
nego rozstrzygnięcia. Niewątpliwą zachętę do podjęcia badań w przedmiotowym
zakresie stanowią: dorobek pracowników Akademii Obrony Narodowej, Wyższej
Szkoły Policji oraz innych uczelni (prowadzących prace badawcze w sposób roz-
łączny), ćwiczenia przeprowadzone w ostatnich latach na różnych poziomach orga-
nizacyjnych państwa, a także działania podejmowane w tym zakresie przez Mini-
sterstwo Spraw Wewnętrznych oraz Straż Graniczną.
W odniesieniu do stanu wiedzy o systemie ochrony granicy państwowej należy
stwierdzić, że z jednej strony, w ocenie naukowców oraz osób zajmujących się zawo-
dowo wspomnianymi zagadnieniami, stworzono prawne podwaliny dla sprawnego
działania tego systemu. Z drugiej zaś nadal poszukuje się racjonalnych rozwiązań
naukowych.
W związku z przedstawioną sytuacją problemową założono, że głównym
celem badań będzie dokonanie diagnozy prognostycznej funkcjonowania sys-
temu ochrony granicy państwowej i zaproponowanie stosownych rekomendacji
na rzecz zwiększenia jego skuteczności. Założono jednocześnie, że osiągnięcie tak
sformułowanego celu badawczego będzie możliwe dzięki rozwiązaniu problemów
szczegółowych:
— określenie tendencji zmian w zakresie zagrożeń przestępczością graniczną;
— dokonanie analizy i oceny przepisów prawa określających odpowiedzialność
oraz regulujących rozwiązania organizacyjne stosowane w ochronie granicy
państwowej i kontroli ruchu granicznego;
— określenie potrzeb i wynikającego z nich zakresu niezbędnych zmian w syste-
mie ochrony granicy państwowej.
Należy zauważyć, że ostatnie lata okazują się w piśmiennictwie nauko-
wym „okresem obfitującym, zgodnie zresztą z oczekiwaniami, w prace dwoja-
kiego rodzaju: podsumowania, syntezy i oceny dokonań XX w. oraz prognozy
tego, co wnieść może wiek XXI. Takie właśnie ukierunkowanie daje się zauwa-
żyć zarówno w dorobku centrów studiów, prognoz i analiz, jak i w publikacjach
(…) ośrodków naukowo-badawczych oraz uczelni (…) całego świata. Zróżnico-
wana perspektywa i odmienny charakter publikacji są jednak tylko pozornie
ostre, wyraźne. Oprócz historyków (…), zdecydowaną większość autorów łączy
jednakowe, diagnostyczno-prognostyczne podejście, pragmatyczne ukierunkowa-
nie na to, by badając przeszłość, formułować wnioski na przyszłość. (…) Potrzeba
4 B. Balcerowicz, Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa
2009, s. 11.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
WPROWADZENIE
7
praktyczna jest więc w zasadzie jedna, wspólna, niezależnie od dziedziny. Można
ją wyrazić pytaniem skierowanym jednoznacznie w przyszłość: co powinniśmy
mieć, móc, jacy powinniśmy być (w mniej lub bardziej dokładnie określonej przy-
szłości), by po pierwsze przetrwać, a po drugie — być możliwie blisko spełnienia
swoich marzeń, oczekiwań, aspiracji i planów, możliwie najpełniej wypełnić swoją
misję? Potrzeba tej właśnie wiedzy jest, jak łatwo zauważyć, pochodną pierwotnych
motywów naszej ludzkiej aktywności — potrzeby bytu i bezpiecznego rozwoju
konkretyzowanych dodatkowo naszymi jednostkowymi lub zbiorowymi standar-
dami bytu i rozwoju: jakości, tempa, skali, relacji itp. Potrzeba ta jest też uniwer-
salna, wspólna dla jednostek, grup, organizacji, niezależnie od ich wielkości, poło-
żenia, dziedziny aktywności”5.
Podstawą niniejszych rozważań są: dostępna literatura naukowa i popularno-
-naukowa, przepisy prawa (głównie powszechnie obowiązującego) oraz konsulta-
cje przeprowadzone przez autorów opracowania z funkcjonariuszami Straży Gra-
nicznej, zwłaszcza z dyrektorem Zarządu Granicznego Komendy Głównej Straży
Granicznej płk. SG Andrzejem Daugielewiczem, dyrektorem Sztabu Komendanta
Głównego Straży Granicznej płk. SG mgr. Mariuszem Kaźmierczakiem, komen-
dantem Bieszczadzkiego Oddziału Straży Granicznej płk. SG dr. Piotrem Patlą,
b. komendantem Sudeckiego Oddziału Straży Granicznej płk. SG dr. Markiem
Waszczukiem. Nieocenionym źródłem informacji w tym zakresie były również
konsultacje przeprowadzone w urzędach obsługujących terenowe organy admi-
nistracji publicznej w kilku województwach granicznych. Poszukiwania warto-
ściowych rozwiązań ułatwiły również informacje uzyskane od instytucji współ-
pracujących ze Strażą Graniczną, przede wszystkim od Policji Rzeczypospolitej
Polskiej. Nie można w tym miejscu nie wspomnieć także o dyskusjach prowadzo-
nych w trakcie seminariów organizowanych przez Komendę Wojewódzką Policji
we Wrocławiu oraz Szkołę Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie.
Niemożliwa do przecenienia jest również pomoc okazana autorom niniejszej pracy
przez p. Edytę Czarny oraz p. Pawła Kobesa.
Zakres badań objął system ochrony granicy państwowej na podstawie obo-
wiązujących przepisów prawa. Praca składa się z pięciu rozdziałów, zakończenia,
bibliografii i załączników.
Z uwagi na mnogość interpretacyjną rozdział pierwszy został poświęcony
wyjaśnieniu zasadniczych dla zagadnienia pojęć „granicy państwowej” oraz
„ochrony granicy państwowej”. Dokonano tego we wszystkich kontekstach miesz-
czących się w przyjętej konwencji wypowiedzi oraz założonych ograniczeniach
badawczych. Rozdział drugi poświęcono problematyce zagrożeń przestępczością
graniczną, a w szczególności źródłom tych zagrożeń, ich typologii i charaktery-
styce. Rozdział trzeci dotyczy systemu ochrony granicy państwowej. W tej części
pracy najistotniejsze okazały się założenia funkcjonowania systemu oraz relacji
5 C. Rutkowski (red.), Nowe cechy i zdolności sił zbrojnych w kontekście wyzwań XXI
wieku, Warszawa 2008, s. 5.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
SYSTEM OCHRONY GRANICY PAŃSTWOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
zachodzących między jego elementami. Czwarta część pracy poświęcona została
problemom miejsca i roli Straży Granicznej w systemie zarządzania kryzysowego
RP oraz organizacji działań tej formacji w sytuacjach kryzysowych. Natomiast
rozdział piąty, stanowiący zgodnie ze swym charakterem zwieńczenie pracy, pre-
zentuje tendencje zmian w zakresie zagrożeń przestępczością graniczną, a także
potrzeby i możliwości modyfikacji organizacji systemu ochrony granicy państwo-
wej dla zapewnienia jego najwyższego poziomu skuteczności.
Niniejsza rozprawa jest twórczą kontynuacją prac prowadzonych
w ramach realizacji projektu pt. „System Bezpieczeństwa Narodowego RP”,
Nr O ROB/0076/03/00 kierowanego przez prof. dr. hab. Waldemara Kitlera, finan-
sowanego ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.
Na zakończenie należy zauważyć, że niniejsze opracowanie nie mogłoby
powstać bez zaangażowania wielu osób reprezentujących zarówno uczelnie wyż-
sze, głównie Wyższą Szkołę Policji i Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Straż Gra-
niczną, jak i urzędy administracji rządowej oraz samorządowej.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. ZAKRES PRZEDMIOTOWO-PODMIOTOWY
ROZWAŻAŃ
Ochrona granicy państwowej należy do podstawowych zadań państwa. Każde
państwo posiada określoną organizację ochrony swoich granic, jest to bowiem
jeden z ważniejszych czynników mających bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo
zewnętrzne i wewnętrzne. Uznaje się, że „dobrze i skutecznie strzeżona granica jest
odbierana przez społeczeństwo jako świadectwo siły i sprawności państwa, jako
wyraz bezpieczeństwa jego obywateli”6.
Sprostanie wymogom stawianym opracowaniom naukowym wymaga między
innymi stworzenia podwalin pod zaprezentowane wyniki badań. Jest to możliwe
dzięki wyjaśnieniu podstawowych pojęć, czemu poświęcono niniejszy rozdział.
1.1. Ochrona granicy państwowej
Podstawowym elementem każdego państwa jest jego terytorium, które
postrzega się jako przestrzeń egzystencji i możliwości rozwojowych dla zmie-
niającego ją społeczeństwa. Terytorium państwa obejmuje powierzchnię ziemi
w swych granicach, razem z wodami wewnętrznymi i położonym pod nimi wnę-
trzem ziemi, wody przybrzeżne oraz terytorialne wraz z wchodzącymi w ich skład
głębinami morskimi, przestrzeń powietrzną położoną nad terytorium lądowym
i morskim7. Stosunek państwa do jego terytorium określa się mianem suweren-
ności lub zwierzchnictwa terytorialnego. Treścią tego zwierzchnictwa jest podle-
głość wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na terytorium państwa jego prawu
i jurysdykcji. Jest to niezbędny element suwerenności państwa, bez którego nie
mogłoby ono istnieć8.
W myśl przepisów prawa terytorium państwa jest przestrzenią wielowymia-
rową, która obejmuje swym zasięgiem obszar lądowy, morski i powietrzny. Kla-
syczna nominalna definicja tego terminu za granicę uznaje linię, na której kończy
6 S. Ziółkowski, W ochronie granicy państwowej, „Polska Zbrojna” 12 czerwca 1995 r.,
7 M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce,
s. 6.
Warszawa 2003, s. 173.
8 H. Lach, Współpraca polsko-rosyjska na rzecz zarządzania wspólnym odcinkiem gra-
nicy państwowej w sytuacjach kryzysowych [w:] A. Urban (red.), Zarządzanie kryzysowe
wyzwaniem dla edukacji, Szczytno 2007, s. 63.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
SYSTEM OCHRONY GRANICY PAŃSTWOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
się władza państwowa, lub linię oddzielającą dwa terytoria9. Można także przyjąć,
iż granica państwa jest „płaszczyzną prostopadłą do linii granicznej, wyznaczonej
na powierzchni ziemi, oddzielającą terytorium jednego państwa od obszaru innych
państw lub terenów niemających niczyjej suwerenności (np. pełnego morza)”10.
Obecnie możemy mówić o podziale granic, zarówno w Polsce, jak i w Euro-
pie, na wewnętrzne i zewnętrzne. Granice wewnętrzne oznaczają wspólne granice
lądowe państw członkowskich, w tym granice na rzekach i jeziorach, porty lotnicze
państw członkowskich przeznaczone do lotów wewnętrznych oraz porty morskie,
rzeczne i porty na jeziorach służące do regularnych połączeń promowych. Z kolei
granice zewnętrzne oznaczają granice lądowe, w tym granice na rzekach i jezio-
rach oraz granice morskie państw członkowskich, a także ich porty lotnicze, porty
rzeczne, porty morskie i porty na jeziorach, pod warunkiem, że nie stanowią one
granic wewnętrznych11.
Granice państw zasadniczo kształtowane są w drodze traktatów i umów mię-
dzynarodowych. Dotyczy to przede wszystkim granic lądowych, które uwzględ-
niać powinny czynnik etnograficzny (ludnościowy) oraz gospodarczy. Jak wia-
domo, w historii znaczenie tych elementów przy ustalaniu granic państwowych
było zmienne12.
Zasady wytyczenia granicy państwowej wyznacza traktat międzynarodowy —
działanie to nosi nazwę technicznego określenia granicy. Po uszczegółowieniu prze-
biegu granicy następuje jej delimitacja, czyli dokładny opis zawarty w akcie prawa
międzynarodowego. Następnym etapem jest demarkacja polegająca na szczegóło-
wym wytyczeniu granic w terenie i naniesieniu znaków na mapę13.
Ochrona granicy państwowej należy do podstawowych funkcji państwa. Każde
państwo posiada określoną organizację ochrony swoich granic, jest to bowiem
jeden z ważniejszych czynników mających bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo
zewnętrzne i wewnętrzne kraju.
To zadanie wielopłaszczyznowe, polegające na organizacji „zespołu przed-
sięwzięć administracyjno-politycznych, sanitarnych oraz militarnych, o różnym
zakresie rygorów, podejmowanych przez każde suwerenne państwo w celu niedo-
puszczenia do nielegalnego przekraczania granicy państwowej i przewożenia bez
zezwolenia określonych towarów (…), zapobiegania przenikaniu przez granicę cho-
rób zakaźnych”14.
Problematykę ochrony granicy określają źródła powszechnie obowiązują-
cego prawa, w tym umowy międzynarodowe z państwami sąsiadującymi oraz
9 J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toruń 1999, s. 170.
10 W. Głuch (red.), Słownik encyklopedyczny. Geografia, Wrocław 1997–1998, s. 181.
11 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 562/2006 z 15 marca
2006 r. ustanawiające wspólnotowy kodeks zasad regulujących przepływ osób przez granice
(kodeks graniczny Schengen), DzU UE z 13 kwietnia 2006 r., L 105/3.
12 W. Głuch (red.), Słownik encyklopedyczny..., wyd. cyt., s. 48.
13 Tamże, s. 50.
14 M. Laprus (red.), Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979, s. 250.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. ZAKRES PRZEDMIOTOWO-PODMIOTOWY ROZWAŻAŃ
11
porozumienia zawarte między ministrem spraw wewnętrznych i ministrem obrony
narodowej, między Strażą Graniczną a dowódcami rodzajów sił zbrojnych, Policją
i Agencją Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz inne akty prawne15.
Przebieg granicy państwowej na lądzie i na polskich wodach wewnętrznych
oznacza się znakami granicznymi16.
Granica państwowa na morzu przebiega w odległości 12 mil morskich od linii
podstawowej lub po zewnętrznej granicy red włączonych do morza terytorialnego17.
Granicę państwową ustala się na:
— odcinkach lądowych oraz w miejscach, w których granica państwowa przecina
wody stojące lub wody płynące, przechodzące na drugi brzeg — według linii
prostej biegnącej od jednego znaku do drugiego;
— rzekach, potokach, strumieniach i kanałach nieżeglownych — według linii
środkowej koryta;
— rzekach żeglownych — według linii środkowej głównego toru wodnego lub
linii środkowej głównego nurtu18.
Długość granic zewnętrznych Rzeczypospolitej Polskiej z państwami sąsiadu-
jącymi wynosi odpowiednio:
— granice z Federacją Rosyjską — 232 km, w tym odcinek 22 km rozgraniczający
morze terytorialne Rzeczypospolitej Polskiej i Federacji Rosyjskiej;
— granica z Republiką Białorusi — 418 km;
— granica z Republiką Ukrainy — 535 km;
— zewnętrzna granica morza terytorialnego — 395 km.
Granica na lądzie ma długość ok. 1163 km i jest w Europie jednym z najdłuż-
szych odcinków o tym charakterze, strzeżonym przez państwo członkowskie Unii
Europejskiej.
Z kolei łączna długość granicy wewnętrznej wynosi ok. 1930 km.
W celu ochrony granicy państwowej ustanowiono pas drogi granicznej i strefę
nadgraniczną. Pas drogi granicznej to obszar o szerokości 15 metrów, licząc w głąb
kraju — od linii granicy państwowej lub od brzegu wód granicznych albo brzegu
morskiego19. Strefa nadgraniczna obejmuje zaś cały obszar gmin przyległych
do granicy państwa. Jeżeli szerokość strefy nadgranicznej nie osiąga 15 km, włą-
cza się do niej również sąsiednie gminy, których obszar leży — w całości lub w czę-
ści — w odległości 15 km od granicy państwowej20.
15 Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 29 grudnia
2004 r. w sprawie zasad współdziałania Straży Granicznej z Siłami Powietrznymi i Mary-
narką Wojenną Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie ochrony granicy pań-
stwowej, DzU z 2005 r., nr 6, poz. 50.
16 Tamże.
17 Tamże.
18 Tamże.
19 Tamże.
20 Tamże.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
SYSTEM OCHRONY GRANICY PAŃSTWOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Drogowe, kolejowe i rzeczne przejścia graniczne oraz rodzaje ruchu dozwolo-
nego na tych przejściach ustala się w umowach międzynarodowych. Morskie i lot-
nicze przejścia graniczne ustalane są natomiast w drodze rozporządzenia Rady
Ministrów. Przejścia morskie i lotnicze obsługują również ruch wewnętrzny strefy
Schengen.
Organami zobowiązanymi do stałego utrzymywania przejść granicznych w sta-
nie umożliwiającym przeprowadzenie skutecznej kontroli granicznej, celnej, sani-
tarnej, weterynaryjnej, fitosanitarnej, chemicznej i radiometrycznej — w odniesie-
niu do przejść granicznych kolejowych, drogowych, lotniczych i morskich, a także
rzecznych przejść granicznych oraz punktów nocnego postoju na rzekach granicz-
nych — są właściwi terytorialnie wojewodowie.
Za ochronę granicy państwowej na lądzie i morzu oraz za kontrolę ruchu gra-
nicznego odpowiada minister spraw wewnętrznych. W ochronie granicy państwo-
wej na morzu oraz w przestrzeni powietrznej uczestniczą Siły Powietrzne i Mary-
narka Wojenna Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej21.
Ochrona granic na lądzie i morzu oraz kontrola ruchu granicznego powie-
rzona została Straży Granicznej stanowiącej jednolitą, umundurowaną i uzbro-
joną formację quasi-policyjną. Odpowiada ona m.in. za rozpoznawanie i wykry-
wanie przestępstw i wykroczeń granicznych, zapobieganie im oraz ściganie ich
sprawców w zakresie określonym stosownymi ustawami. Ustawodawca nie spre-
cyzował jednak katalogu przestępstw stanowiących przedmiot zainteresowania tej
formacji. Niemniej na podstawie pewnych zapisów ustawy o Straży Granicznej22
można stwierdzić, iż obszarem jej zainteresowań są przestępstwa i wykroczenia
mające bezpośredni związek z osobowym bądź towarowym ruchem granicznym.
W związku z tym przyjmuje się, że do przestępczości granicznej zalicza się trzy
główne kategorie przestępstw: szeroko rozumianą nielegalną migrację, przemyt
towarów oraz fałszerstwa dokumentów uprawniających do przekroczenia granicy
państwowej. Tak określony zakres przedmiotowy nie wyklucza jednak możliwości
ścigania przez Straż Graniczną innych przestępstw i wykroczeń, także w formach
zorganizowanych.
Przyjmuje się że „ [p]aństwo chroni granicę, obiekty i dobra przed niebezpie-
czeństwami, aby uniemożliwić lub co najmniej utrudnić ich rozmyślną destrukcję,
a w wypadku granicy — jej przekraczanie poza miejscami do tego przeznaczonymi
i bez dokumentów uprawniających do jej przekraczania. Wszelkie podejmowane
działania ochronne mają charakter prewencyjny — polegają na przewidywaniu
możliwych niebezpieczeństw (przestępstw) i zapobieganiu im przez przeszka-
dzanie w urzeczywistnieniu zamiarów. Wskazane jest organizowanie ochrony
21 Uczestnictwo wyżej wymienionych sił jest regulowane rozporządzeniem ministra
spraw wewnętrznych i administracji z 29 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad
współdziałania Straży Granicznej z Siłami Powietrznymi i Marynarką Wojenną Sił Zbroj-
nych Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie ochrony granicy państwowej.
22 Ustawa z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, DzU nr 78, poz. 462.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. ZAKRES PRZEDMIOTOWO-PODMIOTOWY ROZWAŻAŃ
13
z nadmiarem, co może kompensować możliwe przypadki i zabezpiecza przed
zaskoczeniem”23.
1.2. Zasady ochrony granicy państwowej
„Ochrona granicy państwowej stanowi jedną z podstawowych funkcji pań-
stwa. Jej nienaruszalność jest ważnym czynnikiem zapewnienia bytu narodowego
i suwerenności kraju. Powszechnie uznaje się, że dobrze i skutecznie strzeżona gra-
nica jest odbierana przez społeczeństwo jako świadectwo siły i sprawności pań-
stwa, jako wyraz bezpieczeństwa jego obywateli.
Ochrona granicy państwowej obejmuje ogół czynności podejmowanych
w kraju i poza nim przez organy konstytucyjne w celu zachowania suwerenności
i ładu konstytucyjnego oraz przeciwdziałania wszelkim zjawiskom ograniczającym
jego rozwój. Forma jej realizacji uzależniona jest przede wszystkim od relacji, jakie
występują pomiędzy państwami sąsiadującymi”24. Z kolei funkcje ochrony zdeter-
minowane są przez różnorodne interesy państwa i grożące im niebezpieczeństwa.
Dlatego też wyróżnia się ochronę polityczną, gospodarczą, ekologiczną i wojskową.
Tworzą one system ochrony granicy, który warunkuje zewnętrzne i wewnętrzne
bezpieczeństwo państwa. Rozwiązania przyjęte w Polsce są pochodną doświad-
czeń, trady cji, zobowiązań międzynarodowych (sojuszniczych) itp.
Zmiany ustrojowe po 1989 r. spowodowały otwarcie Polski na Europę i świat,
a w następstwie — gwałtowną falę ruchu osobowego i towarowego we wszystkich
kierunkach. Towarzyszą mu dwa negatywne zjawiska — nielegalna migracja i prze-
myt. Zwalczanie pierwszej jest domeną Straży Granicznej, drugiego — admini-
stracji celnej.
Zakres i formy przestępczości granicznej są zróżnicowane w zależności od kie-
runku i odcinka granicy państwowej. Dla bezpieczeństwa publicznego najpoważ-
niejszą formą przestępczości granicznej jest nielegalna migracja25. Jej podłoże
stanowią konflikty zbrojne i napięcia społeczne powodowane sprzecznościami
narodowościowymi, etnicznymi i religijnymi, niestabilną sytuacją polityczną lub
problemami natury ekonomicznej.
Po 11 września 2001 r. wielkiego znaczenia nabrało zapobieganie przemiesz-
czaniu bez zezwolenia materiałów niebezpiecznych (np. broni i materiałów
23 R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek (red.), Obrona narodowa w tworzeniu bezpie-
czeństwa Polski w XXI wieku: podręcznik do przysposobienia obronnego dla studentek i stu-
dentów, Warszawa 2008, s. 348.
24 Za H. Szafranem; por. R.K. Jakubczak (red.), Obrona narodowa w tworzeniu bezpie-
czeństwa III RP. Podręcznik dla studentek i studentów, Warszawa 2003, s. 381.
25 Nielegalna migracja generuje „wtórną” falę przestępstw. Należą do nich czyny prze-
stępcze motywowane „chęcią przeżycia”: kradzieże, handel i przemyt narkotyków, a także
stręczycielstwo i prostytucja. Skutkiem nielegalnej migracji jest też łamanie przepisów prawa
pracy zarówno przez osoby pracujące na czarno, jak i zatrudniających je pracodawców.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
SYSTEM OCHRONY GRANICY PAŃSTWOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
wybuchowych), szkodliwych substancji chemicznych oraz materiałów jądrowych
i promieniotwórczych.
Czynnikiem utrudniającym monitorowanie zagrożeń, zapewnienie ochrony
oraz zarządzanie granicą jest jej długość. Łączna długość granic Rzeczypospolitej
Polskiej z siedmioma krajami wynosi 3 424 km, z tego granica morska liczy 423
km na 12-milowej granicy wód terytorialnych (długość linii brzegowej polskiej
części Morza Bałtyckiego wynosi 524 km). O skali problemów związanych z moni-
torowaniem zagrożeń granicy świadczy również statystyka ruchu granicznego —
tylko w 2002 r. granicę Polski przekroczyło blisko 189 mln osób oraz odprawiono
prawie 57 mln pojazdów.
W ochronie granicy i monitoringu jej zagrożeń uczestniczy szereg organów
wypełniających różne, komplementarne zadania (Załącznik 2.). Kontrolują one
dwie podstawowe domeny — ruch graniczny oraz przepływ towarów, stosownie
do właściwości przypisanych im w ustawach.
Straż Graniczna (SG) odgrywa główną rolę w monitorowaniu granicy, zapew-
niając jej nienaruszalność. Funkcjonariusze pełnią służbę graniczną, prowa-
dzą działania graniczne, wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze i inne,
które wiążą się z rozpoznawaniem, zapobieganiem i wykrywaniem przestępstw,
co można określić ogólnie mianem zwalczania przestępczości granicznej.
Do zadań Straży Granicznej należy m.in. organizowanie i dokonywanie kon-
troli ruchu granicznego; zapobieganie przemieszczaniu przez granicę bez zezwole-
nia środków odurzających, substancji psychotropowych, broni, amunicji, materia-
łów wybuchowych oraz odpadów, szkodliwych substancji chemicznych, materiałów
jądrowych i promieniotwórczych, a także przemieszczaniu się zanieczyszcze-
nia wód granicznych; ochrona granicy w przestrzeni powietrznej RP polegająca
na obserwacji obiektów przelatujących przez granicę na małych wysokościach
i informowanie o powyższym Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej; groma-
dzenie i przetwarzanie informacji z zakresu ochrony granicy państwowej i kon-
troli ruchu granicznego oraz udostępnianie ich właściwym organom państwowym.
W ochronie granicy morskiej SG prowadzi obserwację polskich obszarów
morskich oraz przestrzeni powietrznej nad nimi, korzystając z systemu obserwacji
wzrokowo-technicznej (punkty nadbrzeżne) oraz sprzętu obserwacyjno-nawiga-
cyjnego na jednostkach pływających.
Podstawowym sposobem ochrony jest kontrola graniczna podczas przekra-
czania granicy państwowej przez przejścia graniczne na podstawie dokumentów
uprawniających do jej przekraczania. Jej specyficzną odmianą jest kontrola statku
na obszarach morskich
Na podstawie odrębnych porozumień i upoważnień udzielonych przez Ministra
Finansów SG realizuje niektóre zadania (Załącznik 2.) organów celnych w zakre-
sie obrotu towarowego, zwłaszcza jeśli przywóz lub wywóz towarów nie ma cha-
rakteru handlowego i jest związany z turystyką, pływaniem sportowym i rybo-
łówstwem morskim. Straż Graniczna ma ponadto uprawnienia do tzw. powtórnej
kontroli, po kontroli urzędnika celnego, za przejściem granicznym.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. ZAKRES PRZEDMIOTOWO-PODMIOTOWY ROZWAŻAŃ
15
Partnerem SG w monitorowaniu zagrożeń granicy jest Policja działająca
wewnątrz państwa. Nie podejmuje ona żadnych czynności związanych z fizyczną
ochroną granicy, natomiast współpracuje i wymienia potrzebne informacje, a także
współdziała z siłami policyjnymi krajów sąsiednich w zakresie zwalczania wszel-
kiej przestępczości.
Kontrolę przepływu towarów przez granicę sprawują służby celne. Obecnie
bezpośredni nadzór nad strukturami terenowymi administracji celnej sprawuje
Minister Finansów26.
1.3. Straż Graniczna
Zadania ochrony granic Rzeczypospolitej Polskiej i kontroli ruchu granicz-
nego powierzono formacji o charakterze policyjnym, jaką jest Straż Graniczna,
którą powołano do życia ustawą z 12 października 1990 r. Formacja rozpoczęła swą
działalność 16 maja 1991 r. Jest ona również spadkobierczynią Korpusu Ochrony
Pogranicza i Straży Granicznej —organizacji stojących na straży naszych granic
w okresie międzywojennym — a także Wojsk Ochrony Pogranicza. Od 1 maja
2004 r. Straż Graniczna odpowiada nie tylko za bezpieczeństwo granic państwa
polskiego, lecz także, w ograniczonym zakresie, całej zjednoczonej Europy.
Straż Graniczna odpowiada również za wydawanie zezwoleń na przekracza-
nie granicy państwowej, w tym wiz, rozpoznawanie i wykrywanie przestępstw
i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców — w zakresie właściwości Straży Gra-
nicznej. Do zakresu właściwości tej formacji zaliczamy zwalczanie takich zjawisk
jak: przestępstwa i wykroczenia dotyczące zgodności przekraczania granicy pań-
stwowej z przepisami, związane z jej oznakowaniem oraz dotyczące wiarygodno-
ści dokumentów uprawniających do przekraczania granicy państwowej; przestęp-
stwa skarbowe i wykroczenia skarbowe wymienione w art. 134 § 1 pkt 1 kodeksu
karnego skarbowego27; przestępstwa i wykroczenia pozostające w związku z prze-
kraczaniem granicy państwowej lub przemieszczaniem przez granicę państwową
towarów oraz przedmiotów określonych w przepisach o oznaczaniu wyrobów
znakami skarbowymi akcyzy, o broni i amunicji, o materiałach wybuchowych,
o ochronie dóbr kultury, o narodowym zasobie archiwalnym, o przeciwdziała-
niu narkomanii oraz o ewidencji ludności i dowodach osobistych. Straż Graniczna
zapobiega przestępstwom i wykroczeniom określonym w ustawie o cudzoziemcach
26 R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek (red.), Obrona narodowa w tworzeniu bezpie-
czeństwa..., wyd. cyt., s. 348–350.
27 Art. 134 § 1 pkt 1 kodeksu karnego skarbowego stanowi, że SG może prowadzić
dochodzenia w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe określone
w art. 63–65, art. 67–71, art. 85–96 oraz art. 106e–106h, ujawnione przez Straż Graniczną
w ramach jej działania.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
SYSTEM OCHRONY GRANICY PAŃSTWOWEJ RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
z 13 czerwca 2003 r., która weszła w życie 1 września 2003 r.28, oraz wykrywa tego
typu przestępstwa i wykroczenia.
Kolejnymi zadaniami SG jest osadzanie i utrzymywanie znaków granicznych
na lądzie oraz sporządzanie, aktualizacja i przechowywanie granicznej dokumen-
tacji geodezyjnej i kartograficznej, a także ochrona nienaruszalności tych znaków
i urządzeń służących do ochrony granicy państwowej.
Do zadań Straży Granicznej należy również zapewnienie bezpieczeństwa
w komunikacji międzynarodowej i porządku publicznego w zasięgu terytorial-
nym przejścia granicznego, a w zakresie właściwości Straży Granicznej — także
w strefie nadgranicznej.
W ramach powierzonych prawem zadań Straż Graniczna gromadzi i przetwa-
rza informacje z zakresu ochrony granicy państwowej i kontroli ruchu granicznego
oraz udostępnia je właściwym organom państwowym.
Należy również zwrócić uwagę na fakt, że SG realizuje takie zadania jak nadzór
nad eksploatacją polskich obszarów morskich oraz przestrzeganiem przez statki
przepisów obowiązujących na tych obszarach, ochrona granicy państwowej w prze-
strzeni powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej poprzez prowadzenie obserwacji
statków powietrznych i obiektów latających pokonujących granicę państwową
na małych wysokościach oraz informowanie o tych przelotach właściwych jedno-
stek Sił Powietrznych.
Ponadto Straż Graniczna ma za zadanie zapobiegać transportowaniu, bez
zezwolenia wymaganego w myśl odrębnych przepisów, przez granicę państwową
odpadów, szkodliwych substancji chemicznych oraz materiałów jądrowych i pro-
mieniotwórczych, a także zanieczyszczaniu wód granicznych. Ma również zapo-
biegać przemieszczaniu, bez zezwolenia wymaganego w myśl odrębnych przepi-
sów, przez granicę państwową środków odurzających i substancji psychotropowych
oraz broni, amunicji i materiałów wybuchowych.
Do zadań Straży Granicznej należy również prowadzenie postępowań w spra-
wach rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw określonych w art.
228, 229 i 231 kodeksu karnego, popełnionych przez funkcjonariuszy i pracowni-
ków Straży Granicznej w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych29.
W okresie wojny Straż Graniczna będzie realizowała zadania okresu pokojo-
wego, poszerzone o te, które są niezbędne do wykonania w ramach współdziała-
nia z Siłami Zbrojnymi RP. Straż Graniczna będzie zatem współdziałała „z siłami
zbrojnymi (...) w strefie nadgranicznej, utrzymując stałą łączność z jednostkami
wojsk obrony terytorialnej. Jej zadania polegać będą na wykonywaniu niszczeń
28 Ustawa o cudzoziemcach z 13 czerwca 2003 r., DzU nr 128, poz. 1175.
29 Przywołane artykuły kodeksu karnego dotyczą kar, jakie mogą spotkać funkcjonariusza,
który w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą
albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, lub przekraczając swoje uprawnienia działa na szkodę
interesu publicznego lub prywatnego, oraz kar, jakie mogą spotkać osobę, która udziela lub
obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)