Publikacja porusza ważne kwestie dotyczące historii sztuki Afryki prezentowanej z perspektywy tradycji i nowoczesności. Autorzy podjęli próbę diagnozy najważniejszych zagadnień powstających na styku tych dwóch perspektyw. a także poruszyli problematykę sztuki i polityki oraz spraw społecznych i tożsamościowych Afryki. Teksty odnoszą się zarówno do przeszłych. jak i współczesnych osiągnięć sztuki Afrykanów - tworzonej na terenie Afryki i poza jej granicami. Czytelnik w toku rozważań ma szansę wkroczyć w szerokie spektrum zagadnień współczesnej afrykanistyki. w tym np. skonfrontować się z tezą. że kierunek przemian kulturowych w Afryce wyznacza proces zatracania sakralnego charakteru współcześnie tworzonych obiektów sztuki na rzecz ich funkcji estetycznych i przejmowania przez sztukę roli narzędzia manifestowania postaw i sygnalizacji współczesnych problemów (sztuka jako sprzeciw społeczny. jako manifestacja tożsamości).
Darmowy fragment publikacji:
Aneta Pawłowska, Julia Sowińska-Heim – Uniwersytet Łódzki
Wydział Filozoficzno-Historyczny, Katedra Historii Sztuki
90-219 Łódź, ul. A. Kamińskiego 27a
RECENZENT
Małgorzata Szupejko
REDAKTOR INICJUJĄCY
Urszula Dzieciątkowska
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ
Bogusław Pielat
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
PROJEKT OKŁADKI
Katarzyna Turkowska
Na okładce wykorzystano zdjęcie maski kapeluszowej
Nigeria I połowa XX wieku (z prywatnej kolekcji rodziny Bojarskich)
Publikacja dofinansowana przez Fundację Uniwersytetu Łódzkiego
oraz Katedrę Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego
© Copyright by Authors, Łódź 2016
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07210.15.0.K
Ark. wyd. 7,1; ark. druk. 11,5
ISBN 978-83-8088-321-5
e-ISBN 978-83-8088-322-2
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
SPIS TREŚCI
Aneta Pawłowska, Julia Sowińska-Heim, Afryka – tradycja czy
nowoczesność? Wprowadzenie
7
SZTUKA W KONTEKŚCIE TRADYCJI KULTUROWEJ
Olatunji Alabi Oyeshile – Re-teoretyzowanie rodzimej sztuki i estetyki
w rozwoju Afryki – na przykładzie ludu Joruba
Andrzej Rozwadowski – Powrót do „afrykańskości” w interpretacji
południowoafrykańskiej sztuki naskalnej i jego implikacje teoretyczne
39
Magdalena Podsiadły – Maski ludu Nuna w rytuale inicjacji – symbolika i sztuka 71
19
21
WSPÓŁCZESNA SZTUKA AFRYKI
Aneta Pawłowska – Inspiracje, imitacje i zapożyczenia ze sztuki prymitywnej
przez artystów południowoafrykańskich w I połowie XX wieku
Renata Díaz-Szmidt, Jakub Jankowski – Pędzel zamiast karabinu – sztuka
jako sprzeciw polityczny. Niepokorna twórczość Ramona Esono Ebalé
z Gwinei Równikowej
Małgorzata Baka-Theis – Postkolonialne hybrydy. Współcześni artyści
nigeryjscy wobec problemu tożsamości i historii
WYKAZ ILUSTRACJI
93
95
121
157
181
5
Aneta Pawłowska
Julia Sowińska-Heim
Katedra Historii Sztuki
Uniwersytet Łódzki
Afryka – tradycja czy nowoczesność?
Wprowadzenie
Sztuka Afryki. Wprowadzenie
Tom, który oddajemy do rąk czytelnika jest monografią powstałą z inicjatywy
Katedry Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego oraz Polskiego Instytutu Studiów
nad Sztuką Świata. Sztuka Afryki. Afrykańska tradycja – afrykańska nowoczesność
zawiera rozprawy poświęcone różnym aspektom tradycyjnych i współczesnych
kultur Afryki. Polska literatura dotycząca kontynentu afrykańskiego wciąż budzi
niedosyt. Zbyt mało jest również dyskusji toczonych na arenie międzynarodowej.
Mając to na uwadze, redaktorki niniejszej publikacji zaprosiły do zaprezentowania
swoich przemyśleń i pokazania ujęcia problematyki z odmiennej perspektywy za-
równo badawczej, jak i geograficznej również wybitnego naukowca spoza Europy
– prof. Olatunji Alabi Oyeshile z University of Ibadan w Nigerii1.
Bogate i różnorodne kultury Afryki pociągają od wieków Europejczyków
swoją odmiennością i niepowtarzalnym charakterem. Jednakże zarówno tra-
dycyjna – historyczna, jak i współczesna Afryka wciąż stanowią nie lada wy-
zwanie dla badaczy kultur tego kontynentu tak ze względu na ich swoistość,
jak i bogactwo (wystarczy wspomnieć, że samych języków jest w Afryce około
dwóch tysięcy). Wiek XXI przynosi odmienne spojrzenie na kontynent afry-
kański. To czas, w którym świat zachodni podejmuje próbę wykorzystania
zgromadzonej wiedzy antropologicznej o Afryce, równocześnie odcinając się
od perspektywy kolonialnej. To także moment, gdy następuje znaczne przewar-
tościowanie jednostronnego widzenia tzw. plemiennych kultur afrykańskich,
które długo w zachodnim rozumieniu jakoby nie posiadały sztuki. Założenie
owo opierało się na bezkrytycznie powielanym kantowskim koncepcie sztuki
i estetyki rozumianych jako formy symboliczne i autonomiczne2. Takie uję-
cie sztuki, charakterystyczne dla historycznej perspektywy wieków XIX i XX,
1
2
Inne teksty anglojęzyczne dotyczące międzynarodowych spotkań badaczy kul-
tur Afryki ukażą się w roczniku „The Artistic Traditions of Non-European Cul-
tures” wydawanym przez Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata.
B. Dziemidok, Główne kontrowersje estetyki współczesnej, Warszawa 2002,
s. 64–64.
9
Aneta Pawłowska, Julia Sowińska-Heim
stanowiło przez lata krzywdzący wzorzec interpretacyjny dla odmiennych ar-
tystycznie kultur3.
W powstanie publikacji Sztuka Afryki. Afrykańska tradycja – afrykańska
nowoczesność zaangażowane były instytucje naukowe prowadzące szeroko
zakrojone badania nad sztuką i historią sztuki, ujęte z globalnej perspekty-
wy, łączące studia historyczne z antropologiczną refleksją, a także akcentujące
międzykulturowe, jak również międzydyscyplinarne aspekty4. Właśnie tym
zagadnieniom poświęcono najwięcej uwagi.
O zmianach kulturowych w Afryce, związanych z procesem odchodzenia
od tradycyjnych wartości m.in. pod wpływem globalizacji oraz kreolizacji kul-
turowej5, napisano już wiele tomów. Wydaje się, że zmiany te często prowadzą
do faktycznej „dekulturacji”, tj. dekompozycji i upadku rodzimego systemu
kulturowego wskutek zaniku istotnych treści rodzimej tradycji. Odchodzenie
od tradycyjnych wartości wpływa przede wszystkim na przemiany w struktu-
rze społecznej i podtrzymującym ją systemie gospodarczym oraz religijnym,
jak również redefinicji zmysłu wspólnoty i solidarności. Prowadzi to do zmian
w wielu aspektach życia w Afryce, w tym w życiu codziennym, relacjach społecz-
nych, a także znajduje odzwierciedlenie w sztuce. Pomimo to kultury afrykań-
skie pozostają wciąż żywotne i nie tracąc swojej specyfiki potrafią się twórczo
dostosować do nowych warunków, a nawet adaptować je i zmieniać zgodnie
ze swymi tradycjami. Interesujący głos w tej dyskusji zabierają także sami Afry-
kanie, np. zdaniem filozofa ghaneńskiego, Kwame Anthony Appiaha, „specyfika
afrykańskiej tożsamości jest produktem zapatrzenia się w Europejczyków”6.
3
4
5
6
Zagadnienie to analizuje książka A. Kisielewskiego, Prymitywizm w sztuce
awangardy pierwszej połowy XX wieku. Mitologie i obrazy pierwotności, Biały-
stok 2011, zwłaszcza rozdział II Co to jest prymitywizm, s. 47–81.
K. Zijlmans, W. van Damme, World Art Studies: Art History and Visual Studies
in Europe, ed. M. Rampley, Leiden 2010.
Ciekawie o tym zjawisku pisze Jacek Jan Pawlik, Kreolizacja kulturowa we współ-
czesnym Togo, „Forum Politologiczne. Z Problemów Społeczno-Politycznych
Współczesnej Afryki Subsaharyjskiej” 2004, nr 1, s. 15–37.
K. A. Appiah, In My Father’s House. Africa in the Philosophy of Culture, Oxford
1993, s. 6.
10
Sztuka Afryki. Wprowadzenie
Jednakowoż z poglądem tym polemizowali liczni goście konferencyjni, którzy
przybyli z krajów afrykańskich na łódzką konferencję.
Szwedzki antropolog społeczny Ulf Hannerz wprowadza pojęcie „global-
nej ekumeny”, definiując je jako obszar ciągłych interakcji kulturowych, wza-
jemnej penetracji i wymiany kulturowych treści7. Kultury tradycyjne, za jakie
często uważa się kultury afrykańskie, to „ekumeny zamknięte”, zlokalizowa-
ne w wyraźnych ramach przestrzennych i czasowych. Są wytwarzane, mani-
festowane i reprodukowane w bezpośrednich interakcjach społecznych, przy
współobecności swoich uczestników. Kultura nowoczesna natomiast to „eku-
mena otwarta”, przekraczająca ramy przestrzenne i czasowe, zwłaszcza dzięki
technikom komunikacji i transportu. Współczesna ekspansja kultury spra-
wia, że ekumena nabiera charakteru prawdziwie globalnego: interakcje i prze-
pływy kulturowe występują w skali całej społeczności ludzkiej. Zdaniem
redaktorek niniejszego tomu zjawiska przepływów kulturowych w obrębie
ekumeny globalnej są doskonale widoczne na przykładzie postrzegania kul-
tur afrykańskich w Europie i nie są to jedynie przepływy jednokierunkowe.
Przykłady fascynacji afrykańską kulturą wizualną przez modernistów są tego
najlepszym dowodem.
Istotną kwestią, nurtującą wielu autorów tomu, jest powracające w trakcie
polskich kongresów afrykanistycznych pytanie o to, czy sami Afrykanie sta-
ją się (czy już są?) „uczestnikami naszego świata”8. Globalizacja kulturowa, jako
zjawisko, stała się bowiem faktem silnie wpływającym na kontakty między-
ludzkie. Rozwój współczesnej polskiej afrykanistyki świadczy o rosnącym za-
interesowaniu kontynentem afrykańskim samych badaczy, jak również o spo-
łecznym zapotrzebowaniu na ich prace. Zainteresowanie to nie jest ograniczone
jedynie do kręgów akademickich. Dowodzą tego coraz liczniejsze inicjatywy
podejmowane przez tzw. animatorów życia kulturalnego, organizujących wy-
stawy, koncerty, festiwale filmowe.
7
8
Zob. U. Hannerz, Powiązania transnarodowe. Kultura, ludzie, miejsca, Kraków
2007.
J. J. Pawlik, M. Szupejko, Wstęp, [w:] J. J. Pawlik, M. Szupejko (red.), Afryka
na progu XXI wieku. Kultura i społeczeństwo, t. 1, Warszawa 2009, s. 13.
11
Aneta Pawłowska, Julia Sowińska-Heim
W książce Sztuka Afryki. Afrykańska tradycja – afrykańska nowoczesność
prezentowane są teksty autorów z różnorodnych polskich ośrodków badaw-
czych i akademickich oraz instytucji kultury: Uniwersytetu Łódzkiego, Uni-
wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego,
Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Do zbioru analiz i propozycji interpretacyjnych przedstawionych przez bada-
czy z polskich uczelni i instytucji kulturalnych, włączony został również tekst
uznanego badacza nigeryjskiego, ukazujący niezwykle ciekawe pozaeuropej-
skie ujęcie problematyki.
Monografia Sztuka Afryki. Afrykańska tradycja – afrykańska nowoczesność
podzielona została na dwa główne działy tematyczne – z myślą o czytelniku, któ-
ry w ten sposób z większą swobodą będzie mógł korzystać z zawartości książki.
Pierwszy z działów, zatytułowany Sztuka w kontekście tradycji kulturowej, doty-
czy problematyki z zakresu estetyki afrykańskiej. Otwiera go artykuł wybitnego
naukowca prof. Olatunji Alabi Oyeshile z University of Ibadan w Nigerii, pt.
Re-teoretyzowanie rodzimej sztuki i estetyki w rozwoju Afryki – na przykładzie
ludu Joruba. Tekst ten wprowadza czytelnika w tematykę estetycznej aprecjacji
bogatej i różnorodnej kultury afrykańskiej, a ponadto jest spojrzeniem na Afry-
kę wyzbytym kolonialnego uprzedzenia. Oyeshile w swoich rozważaniach
podkreśla rolę i znaczenie współgrania afrykańskiej tradycji i afrykańskiej no-
woczesności. Synergia ta odgrywa znaczącą rolę w procesie kształtowania kul-
tury i sztuki kontynentu. Jednocześnie Olatunji Alabi Oyeshile podkreśla wagę
badań dotyczących sztuki i estetyki afrykańskiej prowadzonych w powiązaniu
z procesem rozwoju Afryki. Zdaniem profesora ujęcie to, choć niezwykle istot-
ne, jest marginalizowane na rzecz silnie uwypuklonych aspektów i problemów
ekonomicznych oraz politycznych. Olatunji Alabi Oyeshile dotyka również tak
fundamentalnych problemów, jak sposoby definiowania pojęcia „sztuka afry-
kańska”. Artykuł stanowi ważny głos w dyskusji, odnosząc się jednocześnie
do dwóch zjawisk – neokolonializmu i transkulturowości w estetyce9.
9
Szerzej o zjawisku transkulturowości w estetyce: K. Wilkoszewska (red.), Este-
tyka transkulturowa, Kraków 2004.
12
Sztuka Afryki. Wprowadzenie
Il. 1. Skrzyżowanie ulic Loveday Street i Commissioner Street w centrum Johannesburga
1968 r., fot. anonimowa
Problem „afrykańskości” w kontekście południowoafrykańskiej sztuki
naskalnej porusza Andrzej Rozwadowski. Poddając analizie obecne od lat sie-
demdziesiątych wieku XX modele badawcze i interpretacyjne malowideł na-
skalnych ukazuje on zmienność pola widzenia, a także znaczenie spojrzenia
przez pryzmat lokalnej tradycji i ujęcia symbolicznego. Ważnym aspektem jest
konstatacja, iż redefinicja i nowe rozumienie południowoafrykańskiej sztuki
naskalnej wywarły istotny wpływ na badania nad sztuką naskalną w znacznie
szerszej, globalnej perspektywie. Problemu zrozumienia fenomenu sztuki afry-
kańskiej przez badaczy spoza kontynentu, wynikającego ze znaczących różnic
kulturowych, dotyka Magdalena Podsiadły, która w odniesieniu do własnych
badań terenowych szczegółowo przeanalizowała maski ludu Nuna z miejsco-
wości Zawara oraz ich rolę w rytuale inicjacji. Omawia ona maski, które niczym
„wielka księga życia” są ucieleśnieniem najważniejszych dla Afrykanina warto-
ści i mają istotne znaczenie dla konstytuowania jego tożsamości.
13
Aneta Pawłowska, Julia Sowińska-Heim
Druga część monografii poświęcona została w całości zagadnieniom zwią-
zanym z fenomenem Współczesnej sztuki Afryki. Aneta Pawłowska przedstawi-
ła złożone zagadnienie Inspiracji i zapożyczeń ze sztuki prymitywnej przez arty-
stów południowoafrykańskich w I połowie XX wieku. Problematyka ta ukazana
została na szerszym tle rozumienia i sposobów definiowania pojęcia prymity-
wizmu w sztuce na kontynencie europejskim. Przykłady dzieł twórców funk-
cjonujących na terenie Afryki Południowej ukazują ciekawy aliaż tradycyjnej
ikonografii, stylistyki, jak również sposobów budowania artystycznej narracji
z modernistyczną koncepcją sztuki. Ważny aspekt stanowi też znacząca rola,
jaką mocarstwa kolonialne przypisywały sztuce w budowaniu tożsamości na-
rodowej osadników.
Renata Díaz-Szmidt oraz Jakub Jankowski w artykule Pędzel zamiast ka-
rabinu ‒ sztuka jako sprzeciw polityczny. Niepokorna twórczość Ramona Eso-
no Ebalé z Gwinei Równikowej, przybliżają dokonania współczesnego artysty,
dla którego źródłem inspiracji jest przede wszystkim trudna postkolonialna
historia jego rodzimego kraju. W swoich sugestywnych i niejednokrotnie bez-
kompromisowych grafikach, rysunkach i komiksach podejmuje on krytyczny
dyskurs dotyczący czasów niepodległości, paradoksalnie naznaczonych pięt-
nem terroru i dyktatorskich rządów. Rysunki satyryczne i komiksy Ramona
Esono Ebalé mają stanowić pozytywny impuls dla działań podejmowanych
na rzecz demokratyzacji. Monografię zamyka artykuł Małgorzaty Baka-Theis,
która również podjęła temat współczesnej twórczości artystycznej. Jej tekst, pt.
Postkolonialne hybrydy. Współcześni artyści nigeryjscy wobec problemu tożsa-
mości i historii porusza ważną kwestię korelacji kultury afrykańskiej i euro-
pejskiej, jakiej podlega wielu artystów młodego pokolenia. Przede wszystkim
są to twórcy, którzy urodzili się i wychowali w Afryce, natomiast swoje dorosłe
życie związali z Zachodem. Historia odciska silne piętno na podejmowanych
przez nich tematach odnoszących się do zagadnień takich, jak kolonializm,
problem tożsamości czy też kulturowa autentyczność.
Sztuka afrykańska w ujęciu autorów, których teksty publikujemy w mo-
nografii, zaprezentowana została w sposób wielopłaszczyznowy, ukazujący
różnorakie ujęcia i konteksty. Naukowcy z różnych ośrodków badawczych, re-
14
Sztuka Afryki. Wprowadzenie
prezentujący rozmaite szkoły i perspektywy, również kulturowe, podjęli próbę
diagnozy najważniejszych zagadnień powstających na styku tradycji i nowo-
czesności, a także sztuki i polityki bądź problemów społecznych i tożsamościo-
wych dotyczących Afryki. Teksty odnoszą się do minionych oraz współczes-
nych osiągnięć sztuki Afrykanów, tworzonej tak na terenie Afryki, jak i poza jej
granicami. Dotyczą one między innymi hybrydowości tych realizacji oraz no-
wych form i politycznych przesłań. W tomie poruszono szeroki krąg zagadnień
ukazujących specyfikę sztuki afrykańskiej, a także wskazane zostały narzędzia
metodologiczne potrzebne do jej lepszej i głębszej analizy.
Pracę nad publikacją poprzedzono szeregiem ważnych spotkań naukowych
i dyskusji prowadzonych zarówno podczas seminariów naukowych Polskie-
go Instytutu Studiów nad Sztuką Świata w latach 2012–2015, jak i cyklicznymi
konferencjami organizowanymi na Uniwersytecie Toruńskim. Pierwsze takie
spotkanie odbyło się w roku 2007 w czasie Festiwalu Kultur Afryki, w ramach
którego zorganizowana została, między innymi, konferencja naukowa po-
święcona szeroko pojętym kulturom kontynentu10. Do kolejnego spotkania
doszło w roku 2010 w Szczecinie. Muzeum Narodowe zorganizowało wówczas
konferencję zatytułowaną Sztuka Afryki w kolekcjach i badaniach polskich11.
W listopadzie roku 2015 spotkanie przygotowano na Uniwersytecie Łódzkim
w Katedrze Historii Sztuki pod hasłem Afrykańska tradycja – Afrykańska no-
woczesność12. Ponadto na ostateczny kształt monografii duży wpływ miały
kontakty nawiązane pomiędzy badaczami kultur Afryki podczas międzyna-
rodowej konferencji 1st Central European African Studies Conference (CEASC)
w czeskim Pilznie w maju roku 2014.
10
11
12
Organizatorami tej konferencji były Pracownia Sztuki Orientu i Katedra Etno-
logii i Antropologii Kulturowej UMK, a jej efektem czwarty tom „Toruńskich
Studiów o Sztuce Orientu”. Zob. A. Nadolska-Styczyńska (red.), Kultury Afryki.
W świecie tradycji, przemian i znaczeń, Toruń 2009.
S. Szafrański et al. (red.), Sztuka Afryki w kolekcjach i badaniach polskich,
Szczecin 2014.
Szerzej o konferencji: A. Pawłowska, A. Nadolska-Styczyńska, Międzynarodo-
wa konferencja „Afrykańska tradycja – Afrykańska nowoczesność”, „Afryka”
2015, nr 42, s. 177–179.
15
Aneta Pawłowska, Julia Sowińska-Heim
Istotnym elementem współpracy europejskich i pozaeuropejskich ośrod-
ków naukowych jest list intencyjny dotyczący wspólnych przedsięwzięć, pod-
pisany między Uniwersytetem Łódzkim, reprezentowanym przez prorektor
prof. dr hab. Zofię Wysokińską, a Wasit University w Iraku, reprezentowanym
przez profesora Abedalrazaka Al-Nasira. Planowana kooperacja akademicka
zakłada wymianę pracowników naukowych oraz studentów, a także wspólne
organizowanie konferencji.
Wyrazem zainteresowania tematem zawierającym się w tytule książki są tak-
że inicjatywy związane z przygotowywaniem w polskich przestrzeniach muzeal-
nych wystaw, takich jak np. ekspozycja W służbie władców i czarowników. Sztuka
Nigerii, którą zaprezentowano w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym
w Łodzi13. Wystawa ukazywała przykłady tradycyjnej afrykańskiej plastyki ob-
rzędowej (maski, figury i fetysze) oraz dzieła współczesnych twórców z tego kon-
tynentu (m.in. 35 grafik, wyobrażających scenki rodzajowe i mitologiczne).
Il. 2. Ekspozycja pt. W służbie władców i czarowników. Sztuka Nigerii, z Muzeum
Enograficznego w Łodzi, fot. A. Barczyk
13
Wystawa była prezentowana w dniach 09.10.2015 – 29.02.2016, jej zaś kuratorem
był Dariusz Skonieczko. Szczegółowa relacja z wystawy w biuletynie „Afryka”
z czerwca 2016 r.
16
Pobierz darmowy fragment (pdf)
