Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00492 008238 20948274 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Tanatos w literaturze dziecięcej i jego pedagogiczny wymiar - ebook/pdf
Tanatos w literaturze dziecięcej i jego pedagogiczny wymiar - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 320
Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-8220-037-9 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie
Porównaj ceny (książka, ebook (-20%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Wśród wielu, często niejednoznacznych, odpowiedzi na pytanie, kim jest człowiek (które ma rudymentarny charakter dla pedagogiki), jedna jest jednoznaczna i wytyczająca granicę oddziaływań edukacyjnych – człowiek jest istotą śmiertelną. Świadomość własnej śmiertelności czyni człowieka istotą szczególną i wyjątkową, ponieważ ma on możliwość wybrania własnej drogi i realizowania swoich celów w obliczu skończonego czasu, jakim dysponuje. Taki punkt widzenia wskazuje na potrzebę podejmowania badań z zakresu tanatopedagogiki, stawiania trudnych, ale niezwykle ważnych pytań dotyczących w istocie sensu naszego życia. […\ Celem podjętych badań jest poznanie i (z)rozumienie wymiarów obecności problematyki śmierci w literaturze dziecięcej o charakterze tanatycznym.

Śmierć jako niezbywalna część ludzkiego życia powinna być w nim obecna świadomie. Skupienie się na literaturze wynika natomiast z uznania jej za jedno z podstawowych źródeł kontaktu z kulturą i stanowi ważny poznawczo środek oddziaływania edukacyjnego.

Ze Wstępu

Autorka podejmuje temat ciekawy poznawczo i ważny społecznie, a jednocześnie rzadko eksplorowany w ramach badań pedagogicznych. Obszerność i różnorodność analizowanego materiału oraz wielość prezentowanych postaw i sposobów podejścia do fenomenu końca życia czyni z tej monografii pracę wyjątkową.

Z recenzji prof. dr. hab. Stanisława Gałkowskiego

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Justyna Sztobryn-Bochomulska – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk o Wychowaniu Katedra Andragogiki i Gerontologii Społecznej, 91-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48 RECENZENT Stanisław Gałkowski REDAKTOR INICJUJĄCY Urszula Dzieciątkowska OPRACOWANIE REDAKCYJNE Piotr Sanetra SKŁAD I ŁAMANIE AGENT PR KOREKTA TECHNICZNA Leonora Gralka PROJEKT OKŁADKI Polkadot Studio Graficzne Aleksandra Woźniak, Hanna Niemierowicz Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/Cristina Conti © Copyright by Justyna Sztobryn-Bochomulska, Łódź 2020 © Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2020 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.09852.20.0.M Ark. wyd. 22,2; ark. druk. 20,0 ISBN 978-83-8220-036-2 e-ISBN 978-83-8220-037-9 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. 42 665 58 63 Hani, Lence i Igorkowi Ludzie boją się śmierci, bo nie umieją cenić życia Janusz Korczak Spis treści Wstęp ...................................................................................................................... Rozdział I Teoretyczne podstawy pracy ................................................................................ 1. Polisemiczny charakter śmierci .......................................................................... 1.1. Śmierć jako fakt biologiczny ........................................................................ 1.2. Ku osobowemu wymiarowi śmierci – fenomen mojej i twojej śmierci ......... 1.3. Śmierć we współczesnej kulturze – wybrane aspekty ................................. 2. Geneza i kształtowanie się tanatopedagogiki .................................................... 2.1. Myśl tanatologiczna we współczesnej humanistyce .................................... 2.2. Stan badań tanatopedagogicznych w Polsce .............................................. 2.3. Rozumienie zjawiska śmierci przez dzieci .................................................. Rozdział II Metodologia badań własnych ............................................................................... 1. Założenia teoretyczno-metodologiczne badań ................................................... 1.1. Czym jest tekst? Perspektywa hermeneutyczna ......................................... 1.2. Tekst i interpretacja w ujęciu Paula Ricoeura .............................................. 1.3. Świat tekstu i świat czytelnika w ujęciu Paula Ricoeura .............................. 1.4. Narracja jako sposób rozumienia świata ..................................................... 2. Ogólne założenia metody analizy treści ............................................................. 2.1. Koncepcja badań własnych ......................................................................... 2.1.1. Wybór materiału badawczego oraz wybór jednostek analizy .............. 2.1.2. Wielokrotna lektura tekstów w celu opracowania kategorii anali- tycznych ...................................................................................... 2.1.3. Konstruowanie klucza kategoryzacyjnego .......................................... 2.1.4. Definiowanie kategorii w kluczu .......................................................... Rozdział III Zjawisko umierania i śmierci w literaturze dziecięcej o charakterze tana- tycznym .................................................................................................................. 1. Obraz umierania, śmierci i żałoby obecny w literaturze dziecięcej o charakte- rze tanatycznym ................................................................................................. 1.1. Śmierć jako element ludzkiej egzystencji .................................................... 1.1.1. Antropomorficzne obrazy śmierci ....................................................... 11 17 17 18 29 39 48 48 58 72 87 87 95 98 103 111 113 119 120 126 127 128 129 129 129 129 10 Spis treści 1.1.2. Przyczyny śmierci ............................................................................... 1.1.3. Metaforyczne formy śmierci ............................................................... 1.2. Śmierć jako element burzący egzystencję człowieka .................................. 1.2.1. Dziecko wobec śmierci innego ........................................................... 1.2.2. Dziecko wobec śmierci własnej .......................................................... 1.3. Zewnętrzne oznaki żałoby i symbolika pogrzebów ..................................... 1.4. Podsumowanie ............................................................................................ 2. Sposób przeżywania umierania, śmierci i żałoby w literaturze dziecięcej o cha- rakterze tanatycznym ......................................................................................... 2.1. Dziecko wobec możliwej lub realnej sytuacji granicznej ............................. 2.2. Świat zewnętrzny wobec przeżywających żałobę ....................................... 2.3. Proces wychodzenia z żałoby ..................................................................... 2.4. Podsumowanie ............................................................................................ 3. Sposób przedstawiania wymiaru eschatologicznego śmierci w literaturze dzie- cięcej o charakterze tanatycznym ...................................................................... 3.1. Zmarli w zaświatach .................................................................................... 3.2. Życie w pamięci i wierzeniach innych .......................................................... 3.3. Sposoby „istnienia” po śmierci .................................................................... 3.4. Nieobecność piekła w literaturze dla dzieci ................................................. 3.5. Rodzaje bytów pośmiertnych ...................................................................... 3.6. Podsumowanie ............................................................................................ 4. Życie w obliczu śmierci w literaturze dziecięcej o charakterze tanatycznym ..... 4.1. Finalizm ludzkiej egzystencji ....................................................................... 4.2. Życie jest silniejsze od śmierci .................................................................... 4.3. Niepowtarzalność życia ............................................................................... 4.4. Życie i jego subiektywny wymiar ................................................................. 4.5. Poszukiwanie sensu życia ........................................................................... 4.6. Wymiary obecności drugiej osoby ............................................................... 4.7. Podsumowanie ............................................................................................ Zakończenie ........................................................................................................... Bibliografia ............................................................................................................. Aneks ...................................................................................................................... 135 141 154 154 158 165 175 186 186 198 202 208 216 218 224 228 230 231 236 245 245 248 256 259 263 268 272 277 283 299 Wstęp Problematyka śmierci jest permanentnym składnikiem życia i choćby już z tego powodu powinna budzić zainteresowanie pedagogiki, która ma za swój przedmiot pełną, całościową egzystencję człowieka i jego zdolność – ugruntowaną w edukacji – radzenia sobie ze wszystkimi zjawiskami, któ- re należą nie tylko do jego teraźniejszości, ale także przeszłości i przyszło- ści. Bliskie założeniom mojej pracy jest stanowisko Dory Incotri i Franklina S. Santosa, wyrażone w słowach: […] śmierć jest jedną z przypadłości życia. Chociaż połączona ze stratą, bólem – często fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym cierpieniem – śmierć może być wielką wartością, gdy jest użyta jako środek do nauczania i uczenia się o zadaniach i celach życia. Z uwagi na cierpienie, które towarzyszy śmierci, zaczęliśmy wierzyć w iluzję, że jeśli odrzucimy myślenie o niej, to będziemy w stanie ją opóźnić lub jej uniknąć. Usuwa- jąc ją ze społeczeństwa, przemieniliśmy ją w tabu. Żaden z sensów śmierci się nie ostał. My jednak będziemy niniejszym twierdzić, że śmierć suwerenna, gdy wkracza w nasze życie, bezpośrednio lub pośrednio, zaprasza i zmusza nas do zastanowienia się nad ostatecznym celem życia i nad naszą własną istotą1. Wśród wielu, często niejednoznacznych, odpowiedzi na pytanie: kim jest człowiek? – pytanie, które ma rudymentarny charakter dla pedagogiki – jedna jest jednoznaczna i zarazem wytyczająca granicę oddziaływań edu- kacyjnych: człowiek jest istotą śmiertelną. Świadomość własnej śmiertelno- ści czyni człowieka istotą szczególną, jeśli nie wyjątkową, ponieważ ma on możliwość wybrania własnej drogi i realizowania swoich celów w obliczu 1 D. Incontri, F.S. Santos, Edukacja do życia i śmierci od szkoły podstawowej po uniwer- sytet, [w:] Ars moriendi. Ars vivendi. Ars educandi, red. Z. Rudnicki, Wydawnictwo Uniwersy- tetu Adama Mickiewicza, Poznań 2012, s. 461. 12 skończonego czasu, jakim dysponuje. Wiele więc zależy od tego, jak poj- muje własne życie i jego schyłek, jak zostanie przygotowany do rozumie- nia i akceptowania własnej oraz cudzej śmiertelności. Taki punkt widzenia wskazuje na potrzebę podejmowania badań z zakresu tanatopedagogiki, stawiania trudnych, ale niezwykle ważnych pytań dotyczących w istocie sensu naszego życia. Śmierć, która zamyka nasze biologiczne trwanie, jest jednocześnie zjawiskiem obserwowalnym i rzutującym na naszą świado- mość. Potrzeba jej zrozumienia, zinterpretowania, emocjonalnego oswo- jenia, stworzenia rytuałów i ukształtowania wobec niej określonych postaw towarzyszy ludzkości od zarania jej dziejów. Współczesne marginalizowa- nie śmierci, jak również zjawisk jej towarzyszących, nie usuwa tej potrzeby, która jednak wciąż drzemie w człowieku. Celem podjętych badań, zaprezentowanych w tej pracy, jest pozna- nie i (z)rozumienie wymiarów obecności problematyki śmierci w litera- turze dziecięcej o charakterze tanatycznym. Tak sformułowany cel wy- nika przede wszystkim z założenia, że śmierć jako niezbywalna część ludzkiego życia powinna być w nim obecna świadomie. Skupienie się na literaturze wynika natomiast z uznania jej za jedno z podstawowych źró- deł kontaktu z kulturą i ważny poznawczo środek oddziaływania eduka- cyjnego. Pomimo dynamicznego rozwoju tanatopedagogiki badania nad problematyką umierania i śmierci w kontekście literatury dziecięcej nie są szczególnie rozwinięte. Od tego, jak ta literatura jest nasycana treściami, zależeć będzie interioryzacja wartości i kształtowanie się postaw dzieci zarówno wobec śmierci, jak i wobec życia. W swojej rozprawie patrzę na literaturę dziecięcą z dwóch perspek- tyw: z jednej strony rozpatruję ją szeroko jako przestrzeń kultury, w orbi- cie której będzie funkcjonowała jednostka, a z drugiej – jako przestrzeń edukacyjną, stanowiącą ważny środek oddziaływania socjalizującego i wychowawczego. Tytułowy Tanatos, który symbolicznie reprezentuje śmierć, zostanie zaprezentowany wieloaspektowo, adekwatnie do jego zróżnicowanych opisów w materiale źródłowym. W pierwszym rozdziale pracy przybliżona zostanie kategoria śmierci jako zdarzenia wielowymiarowego. W tej perspektywie śmierć, z jednej strony, zostanie ujęta jako daleka człowiekowi, z drugiej zaś – jako bli- ska. Podejście to jest bezpośrednim nawiązaniem do myśli Vladimira Jan- kélévitcha czy Ireneusza Ziemińskiego, którzy w swoich pracach rozpa- trywali śmierć jako zdarzenie bezosobowe i osobowe. Stąd też w oglądzie śmierci dalekiej, w oparciu o nauki medyczne, zostanie podjęta próba przybliżenia – niejednoznacznej i szerokiej – definicji śmierci oraz reflek- sja nad jej możliwymi rodzajami. Na tej podstawie śmierć będzie rozwa- żana zarówno jako zdarzenie nieosobowe, będące przedmiotem badań różnych dyscyplin naukowych, jak i jako konkretne wydarzenie, fakt wy- darzający się w ludzkim życiu i mający swoje zindywidualizowane oblicze. Wstęp 13 Każda z tych perspektyw ma swoje znaczenie dla refleksji tanatycznej w pedagogice. Dopełnieniem dla takiego obiektywnego postrzegania śmierci jest śmierć bliska, czyli jej doświadczenie w pierwszej i drugiej osobie, pozwalające uchwycić osobisty, egzystencjalny wymiar śmier- ci. Taki sposób rozumienia tego zjawiska otwiera człowieka na refleksję nad własną egzystencją i stawia przed nim konieczność uzmysłowienia sobie własnej śmiertelności. Rozważania nad faktem i fenomenem śmierci zostaną zakończone re- fleksją o śmierci we współczesnej kulturze. Przedstawiony tam obraz zmie- niającego się na przestrzeni dziejów stosunku człowieka do śmierci oraz specyfika postrzegania jej we współczesnej kulturze wskazują na to, że śmierć – ten stały i pewny element ludzkiej egzystencji – została wyrzucona na margines życia społecznego. Współczesny świat, celebrujący młodość, nie pozostawia miejsca na myślenie o starości, niedołężności, a tym sa- mym o końcu własnego życia. Ma to daleko idące konsekwencje dla sfery edukacji, gdyż nie tylko buduje postawę niechętną słabszym, innym – nie spełniającym ogólnie przyjętych standardów bycia młodym i aktywnym – ale też nie wpływa korzystnie na samowychowanie, kształtowanie siebie samego w odniesieniu do i z uwzględnieniem własnych możliwości i ogra- niczeń. Trzeba zauważyć, że również coraz częściej dostrzegane postawy i działania społeczne na rzecz człowieka chorego i umierającego, które są widoczne w działalności opieki paliatywnej i mają na celu dbać o godność osób umierających, choć przyciągają uwagę społeczeństwa, to jednocze- śnie zawężają problem rozumienia śmierci do wydarzenia, które dotyka lu- dzi z chorobą terminalną. W dalszej części pracy zostaną pokazane zjawiska mające wpływ na kształtowanie się najpierw myśli tanatologicznej, a następnie tworzenie zrębów tanatopedagogiki. W rozwoju tanatologii światowej można wyróżnić dwa główne nurty. Jeden z nich to nurt hospicyjny, wywodzący się z nauk medycznych i powiązany z pomocą chorym i umierającym, reprezentowa- ny głównie przez angielskojęzyczne kraje, jak Stany Zjednoczone czy Wiel- ka Brytania (Elisabeth Kübler-Ross, Cicely Saunders). Drugi nurt, francu- ski, wiąże ją z filozoficzno-antropologicznymi rozważaniami o życiu ludzkim (Philippe Ariès, Louis-Vincent Thomas, Edgar Morin, Vladimir Jankélévitch, Michelle Vovell). Niemniej myśl tanatologiczna jest powiązana nie tylko z an- tropologią czy medycyną, ale sięga i do innych nauk, jak pedagogika, psy- chologia, filozofia, teologia, ekonomia, prawo czy demografia. Stąd też, jak zauważa Louis-Vincent Thomas, tanatologia to nauka, która jest „inter- lub multidyscyplinarnym zestawieniem całej wiedzy o śmierci”2, a mając na uwadze to, że śmierć dla człowieka pozostaje niezrozumiała i nie ma dla 2 L.V. Thomas, Tworzenie tanatologii, [w:] Wymiary śmierci, wybór S. Rosiek, Wydaw- nictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2002, s. 11. Wstęp 14 niej jednej uniwersalnej wykładni ani odpowiedzi w kwestii jej przyczyn3, należy założyć, że tanatologia pozostanie nauką, którą cechować będzie „wybitnie mnogościowy charakter”4. Tę wielowymiarowość przedstawiam również w swojej pracy. Od teoretycznych rozważań nad nauką o śmierci przechodzę do po- kazania genezy i kształtowania się tanatopedagogiki w Polsce jako jednej z subdyscyplin pedagogiki. Tutaj zostanie wyeksponowany fakt, iż tanatope- dagogika podejmuje badania z pogranicza wielu nauk. Bliżej zostaną scha- rakteryzowane wykładnie tanatopedagogiki w ujęciu Józefa Binnebesela, Przemysława Grzybowskiego, Józefa Makselona czy Agnieszki Zamarian. Myśl tantopedagogiczna w Polsce w swoich najważniejszych założeniach koncentruje się na problematyce godności ludzi umierających, na kształto- waniu świadomości i rozumienia śmiertelności. Przegląd tych teoretycznie istotnych stanowisk paradoksalnie pokazał brak gotowości do realizacji zało- żeń tanatopedagogiki na polu praktyki wychowawczej. Jest to wynik różnych obaw obserwowanych w postawach zarówno indywidualnych, jak i społecz- nych, mających swe źródło we współczesnym stosunku ludzi wobec śmierci. Jednocześnie daje się dostrzec brak szerszego przygotowania akademickie- go środowiska edukatorów. Na zakończenie rozważań teoretycznych zaprezentowany zostanie sposób rozumienia zjawiska śmierci przez dzieci. Z dokonanego przeglądu badań innych autorów wynika, że dzieci pojmują śmierć w takim zakresie, na jaki pozwala im aktualny etap ich rozwoju poznawczego. Nie jest to jed- nak jedyne kryterium; badania wykazały, że należy tu uwzględnić również takie czynniki, jak doświadczanie śmierci i działania wychowawcze rodzi- ców. Dostrzegając gotowość do „uczenia się” śmierci przez dzieci, a jedno- cześnie biorąc pod uwagę ich niedojrzałość, jasne staje się to, że edukacja tanatologiczna jest coraz większym wyzwaniem dla dorosłych – nauczycie- li, wychowawców, rodziców. Czynnikiem sprzyjającym takiej edukacji jest literatura dziecięca o charakterze tanatycznym lub zawierająca takie wątki. Rozdział drugi pracy jest poświęcony przyjętej w tej rozprawie meto- dologii. Badania podjęte przeze mnie mają charakter badań jakościowych i będą opierały się na koncepcji hermeneutyki Paula Ricoeura. W bada- niach przyjmuję za nim koncepcję tekstu, który w rozumieniu tego filozofa jest miejscem odzwierciedlającym ludzkie działania, otwiera przed czy- telnikiem ukryty w sobie głęboki sens, wychodzący poza sam sens wy- artykułowanych treści. Drogą do odkrycia tego sensu jest interpretacja, 3 I. Ziemiński, Dlaczego śmierć. Filozofia i mity wobec śmierci, [w:] Problematyka umie- rania i śmierci w perspektywie medyczno-kulturowej, red. J. Hartman, M. Szabat, Wolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 33. 4 S. Cichowicz, Śmierć: gwałt na idei lub reakcja życia, [w:] Antropologia śmierci. Myśl francuska, wybór i przekład S. Cichowicz, J. Godzimirski, Państwowe Wydawnictwo Nauko- we, Warszawa 1993, s. 13. Wstęp 15 która prowadzi do (z)rozumienia. Tekst stanowi więc najpełniejszy wymiar świata, w którym człowiek odnajduje odpowiedź na różne, egzystencjalne pytania. Tylko dzięki tekstom człowiek może rozumieć świat, a co za tym idzie – ostatecznie zrozumieć samego siebie. Ten sposób myślenia został zaimplementowany do rozumienia i interpretacji literatury dziecięcej, do- strzegając w niej czynnik mający moc sprawczą w procesie kształtowania własnej postawy wobec śmierci, z której wyrastać może głębsze poznanie otaczającego świata, jak również samego siebie, sprzyjające w później- szym, dorosłym życiu dążeniom transgresyjnym. Celem rozdziału trzeciego jest przedstawienie wyników przeprowa- dzonych badań oraz rozważenie, jakie mogą one mieć znaczenie dla pe- dagogiki. Wyniki zostały ujęte w czterech podrozdziałach i pokazują, jak w literaturze dziecięcej została przedstawiona śmierć, emocje związane z tym doświadczeniem granicznym, wyobrażenie tego, co czeka nas po śmierci, oraz uchwycenie życia w opozycji do śmierci, ale jednocześnie nie- odzownie z nią związanego w hermeneutycznym kole ludzkiej egzystencji. Przyjęta w tym rozdziale struktura stanowi wieloaspektową i szczegółową analizę literackich obrazów śmierci wraz z ich filozoficzno-pedagogiczną interpretacją. Każdy z podrozdziałów zakończony jest podsumowaniem, w którym Czytelnik odnajdzie odpowiedź na postawione wcześniej pytanie o pedagogiczny wymiar Tanatosa w literaturze dziecięcej. Wychodząc od tezy, że „fenomen nieuniknionej śmierci należy do prawdy o życiu i jako taki nie może być pomijany ani spychany do pod- świadomości, ani ukrywany w procesie wychowawczym człowieka”5, nale- ży stwierdzić, że pedagogika nie może się uwolnić od odpowiedzialności za to, jak kolejne pokolenia będą postrzegały i rozumiały śmierć. Wynika to zarówno z rozszerzania się obszaru zainteresowań pedagogiki wszystkimi etapami ludzkiego życia, jak i z praktycznych zadań tej nauki zmierzają- cych do przygotowania człowieka do pełni egzystencji6. W tym kontekście praca stanowi próbę wzbogacenia tanatopedagogiki o wartości edukacyjne tkwiące w literaturze dziecięcej podejmującej tę problematykę. Pracę uzupełnia aneks, w którym zawarte są króciutkie noty informu- jące o fabule analizowanych i interpretowanych tekstów. Niektóre z nich są autorstwa Leny Sztobryn, dziesięcioletniej pasjonatki literatury. Na zakończenie chciałam podziękować wszystkim tym, którzy w trak- cie badań wspierali mnie i w jakikolwiek sposób przyczynili się do powsta- nia tej rozprawy. Najbardziej moim bliskim. 5 J. Makselon, Podstawy tanatologii, [w:] Jak rozmawiać z uczniami o końcu życia i wo- lontariacie hospicyjnym, red. J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak, Fundacja Hospicyjna „Via Medica”, Gdańsk 2009, s. 4. 6 „Człowiek winien być przygotowany do tego etapu życia [śmierci]. Jak we wszystkich innych wymiarach jego rozwoju i tutaj powinien pomóc mu wychowawca” (W. Chudy, Odcho- dzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, „Ethos” 2007, nr 3–4 [79–80], s. 26). Wstęp Rozdział i Teoretyczne podstawy pracy 1. Polisemiczny charakter śmierci Nauki, które są najbliżej natury człowieka, specyfiki jego funkcjonowa- nia, myśli czy zachowań, podejmują również zagadnienia dotyczące jego śmiertelności. Śmierć może się jawić jako los, przeznaczenie, biologiczna konieczność, absurd, trauma, wyzwanie egzystencjalne, eschatologicz- ne czy emocjonalne przeżycie. W naukach medycznych zainteresowanie śmiercią skupia się wokół takich zagadnień, jak: definicja biologicznej śmier- ci, przyczyny zgonu, ustalenie punktu krytycznego, od którego człowiek zaczyna być ciałem ludzkim, i wokół bioetyki. W psychologii śmierć roz- patrywana jest z punktu widzenia: lęku przed śmiercią, przed umieraniem, głębokich doświadczeń związanych ze stratą bliskich, wsparcia w procesie żałoby itp. Antropologia kulturowa rozpatruje zagadnienia śmierci człowie- ka w ujęciu jednostek i całych społeczności, uwzględniając ramy kulturowe i historyczne życia ludzkiego. Interesuje ją dawny i dzisiejszy stosunek do śmierci, kult zmarłych. Teologia porusza eschatologiczny wymiar ludzkiej śmierci. Filozofię interesuje sens ludzkiego życia, w tym i śmierci. Również i w pedagogice, nauce o człowieku, jego wychowywaniu, edukacji – pojmowanej nie tylko jako wąska droga prowadzenia przez pe- dagoga, ale w szerszym spektrum organizacji ludzkiego życia, jego kre- acji, powinności, samowychowania, rozwoju – kategoria śmierci odnajduje swoje miejsce1. Jednak pomimo tego, że śmierć jest stałym elementem 1 Jednym z pierwszych pedagogów, który wkomponował tę kategorię w strukturę swojej koncepcji (szkoła śmierci), był Jan Amos Komeński. 18 ludzkiego życia, coraz wyraźniej dostrzeganym w kontekście dynamicznie rozwijającej się andragogiki i gerontologii, to nie stanowi ona jednego z na- czelnych obszarów zainteresowania pedagogiki. Jest tak być może dlatego, jak zauważa Grzegorz Godawa, że rodzi się pewien paradoks polegający na łączeniu pedagogiki – nauki związanej z życiem i rozwojem – ze śmier- cią, która stanowi zaprzeczenie i rozwoju, i życia2. Pedagogika jest nauką antropocentryczną, a w związku z tym należy z jej perspektywy badać człowieka wraz z wszelkimi jego sprawami – bez pomijania tematów trud- nych. Gotowość dania odpowiedzi na każde zadane pytanie, umiejętność pomocy i wsparcia w każdej chwili życia i rozwoju człowieka, więc i w tych momentach, kiedy doświadcza on – mniej lub bardziej realnie – śmierci, musi charakteryzować pedagogikę jako naukę i teoretyczną, i praktyczną. Człowiek jest jedyną istotą żyjącą świadomą własnej śmiertelności. Pytanie o śmierć pojawia się już od najmłodszych lat i kształtuje się wraz z rozwojem poznawczym człowieka3, towarzysząc mu, w różnym natęże- niu, przez całe jego życie, aż po jego kres. Śmierć współtowarzyszy jed- nostkom na co dzień – ludzie wokół chorują, umierają, giną w wypadkach, na wojnie; są to nie tylko ludzie obcy, inni, „jacyś”, ale także osoby z naj- bliższego otoczenia. Nierzadko też człowiek osobiście ociera się o śmierć, przeżywając wypadek czy zapadając na ciężką chorobę. Bazując już tylko na tej, jeszcze dość ogólnie skrojonej, refleksji, dojść można do wniosku, że nie jest dobrze, iż pytaniom o śmierć, poszukiwaniu jej sensu oraz wszel- kim doświadczeniom z nią związanym – często trudnym i traumatycznym – nie towarzyszy pedagog. Rozszerzając zakres znaczenia śmierci i ujmu- jąc ją w pewnym stopniu metaforycznie, śmiercią można nazywać każde zakończenie etapu własnego rozwoju, aktualnej drogi życiowej, żegnanie starej i wchodzenie w nową rolę społeczną, przeobrażenie się. Aby jednak móc rozumieć śmierć w taki symboliczny sposób, wpierw w świadomości człowieka musi zaistnieć jej podstawowe znaczenie, w którym pojawią się jej „stałe atrybuty, jak powszechność, nieuchronność i nieodwracalność”4. 1.1. Śmierć jako fakt biologiczny Cykl życia i śmierci jest rytmem obejmującym cały świat organiczny. Kto się urodził, kto (lub co) żyje, w końcu musi umrzeć. Śmierć więc, choć może to wywołać sprzeciw, jest elementem życia. Jest etapem do- pełniającym przeznaczenie żyjącego organizmu. Ten biologiczny wymiar 2 Zob. G. Godawa, Funkcjonowanie rodziny dziecka objętego domową opieką hospicyj- ną. Studium tanatopedagogiczne, Akapit, Toruń 2016, s. 20. 3 To zagadnienie zostanie rozwinięte w podrozdziale 2.3 tego rozdziału. 4 M. Ogryzko-Wiewiórkowska, Rodzina i śmierć, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994, s. 105. Rozdział I. Teoretyczne podstawy pracy 19 śmierci jest jednocześnie jej obiektywną postacią. Ten sam punkt końco- wy przeznaczony jest dla wszystkich żyjących. O tej obiektywności mówią też nam wspomniane stałe cechy śmierci: powszechność, nieuchronność i nieodwracalność. To one uświadamiają, że śmierć jest zdarzeniem, które z jednej strony stanowi przedmiot badań nauk ścisłych, a z drugiej sprawiają, że nie przynależy ona do nikogo osobiście, pozostaje więc bezosobowa, anonimowa i daleka. W perspektywie nauk biologicznych śmierć interesuje badaczy przede wszystkim jako proces biologiczny, w którym istotne jest ustale- nie przyczyn śmierci, ewentualnych faz umierania, dla którego poszuku- je się możliwości powstrzymania lub odwrócenia, oraz – co jest istotne, kiedy chodzi o śmierć ludzką – określenie faktycznego momentu koń- czącego życie5. Człowiek, w przeciwieństwie do innych żyjących organi- zmów, jest obdarzony jaźnią, samoświadomością, która właśnie decyduje o jego człowieczeństwie. Umierając, w pewnym sensie umiera on podwój- nie: osobniczo i osobowo. Uwagę na to zwrócił m.in. Robert Roczeń, który stwierdził: […] definicja śmierci mózgowej ustala stan, który jest organicznym fundamentem utraty cech osobowych przez osobę ludzką. Nie daje ona natomiast odpowiedzi, co to znaczy, że organizm umiera. Mówiąc o tej sytuacji, stwarzamy paradoks, w którym dysocjacja śmierci osobniczej i osobowej jest pozornie dwukrotną śmiercią: ciała i umysłu6. Na takie dychotomiczne ujęcie śmierci zwrócił również uwagę Irene- usz Ziemiński7, który wskazał, że w tradycji filozofii europejskiej wyróżnić można dwie główne koncepcje człowieka, biorące swój początek z idei sformułowanych przez Platona i Arystotelesa, a tym samym i dwie wizje śmierci. W myśl proweniencji platońskiej człowiek to komponent duszy i ciała, a śmierć definiowana jest tu jako śmierć umysłu, bo to nie materia, lecz świadomość, jaką jest ona obdarzona, stanowi o tym, kim jest czło- wiek, że w ogóle jest człowiekiem. Druga wizja człowieka to postrzeganie go jako wysoce wyspecjalizowanego organizmu, zdolnego myśleć i dzia- łać, a zdolności te są wynikiem jedynie odpowiednio ustrukturalizowanej materii. W myśl proweniencji arystotelesowskiej śmierć postrzegana bę- dzie jako ustanie funkcji biologicznych. 5 Dodatkową trudność stanowi definicja życia. Skoro ona jest nieprecyzyjna, to i z ko- nieczności definicja końca życia nie może być oczywista. 6 R. Roczeń, Neurocentryczne koncepcje śmierci człowieka. Esej medyczno-filozoficz- ny, Interdyscyplinarne Centrum Etyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, [on-line:] http://www.incet. uj.edu.pl/dzialy.php?l=pl p=32 i=3 m=22 z=0 n=2 k=4#_ftn1 (dostęp: 7.06.2016). 7 Zob. I. Ziemiński, Zagadnienie śmierci w filozofii analitycznej, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1999, s. 19–20. Polisemiczny charakter śmierci 20 Złożoność jednostki ludzkiej spowodowała, że badania dotyczące śmierci człowieka stały się działaniami wielowątkowymi. Z jednej strony możliwość dogłębnego poznania zjawiska pozwala na podjęcie ewentu- alnych działań opóźniających śmierć, z drugiej – ta pozornie dwukrotna śmierć zobligowała i obliguje do tego, by precyzyjnie dookreślić, czym jest śmierć osobowa i w jakim momencie następuje. Określenie takie ko- nieczne jest z punktu widzenia prawnego i etycznego, kiedy lekarze bądź bliscy mają do czynienia z przypadkami osób w stanie trwale wegetatyw- nym i kiedy muszą podjąć decyzję o ewentualnym dalszym sztucznym podtrzymywaniu ich przy „życiu”8. Skupiając się na procesie umierania i śmierci człowieka, krótko przeanalizujemy, jak są one widziane z per- spektywy nauk medycznych, jednocześnie mając na uwadze, że tak jak niecała jest jeszcze wiedza o wszystkich procesach, które sterują życiem, tak i reguły kierujące umieraniem i śmiercią pozostać muszą cząstkowe. Dwie główne teorie wyjaśniające fakt śmierci to teoria zużycia oraz teoria genetyczna. Teoria zużycia mówi o zużywaniu się naszych narządów w wyniku pełnienia przez nie przypisanych im funkcji. Im młodszy organizm, tym zdolność do regeneracji jest większa, z czasem sprawność ta zanika, a poszczególne komórki i tkanki tracą możliwość odbudowywania swojej struktury. W wyniku tego podupadają narządy, a wygenerowana w ten spo- sób niewydolność prędzej czy później prowadzi do śmierci. Druga z teorii natomiast mówi o zaprogramowaniu organizmu na okre- śloną ilość czasu, po którym następuje stopniowe wygaszanie życia9. Po- pierające tę teorię badania zostały przeprowadzone przez Leonarda Hyfli- cka. W warunkach laboratoryjnych wyhodował on komórki ludzkie, które po pewnym czasie życia przestawały się dzielić i obumierały10. Z pomniejszych teorii dociekających przyczyn śmierci, podanych przez Sherwinga B. Nulan- da, wymienić można powstawanie wolnych rodników, kumulację błędów genetycznych i metabolicznych, spadek odporności czy zaprogramowaną śmierć komórek, które w wyniku pozbawienia ich możliwości odżywiania się, ulegają samounicestwieniu11. Samobójstwo komórki, czyli apoptoza, 8 W Polsce kryteria śmierci mózgowej regulowane są w obwieszczeniu Ministra Zdro- wia z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia trwałego, nieodwracal- nego ustania czynności mózgu, powszechnie dostępnym na stronie Ministerstwa: http://www. poltransplant.org.pl/obw_new.html (dostęp: 1.07.2016). 9 Zob. Sh. Nuland, Jak umieramy, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 1996, s. 96 i nast. 10 Zob. tamże, s. 98. Jako ciekawostkę można podać, że maksymalna ilość tych podzia- łów wynosiła około 50 razy. Teoria genetyczna może tłumaczyć zróżnicowaną długość życia różnych gatunków. 11 Piszący w 1993 roku Nuland wymienił apoptozę jako ciekawe zjawisko, które zajmuje badaczy ostatnimi czasy. Tymczasem „odzwierciedleniem rosnącego zainteresowania bada- niami nad apoptozą było przyznanie Nagrody Nobla z fizjologii lub medycyny w roku 2002. Otrzymali ją Sydney Brenner, H. Robert Horvitz i John E. Sulston za ich odkrycia z dziedziny Rozdział I. Teoretyczne podstawy pracy 21 jako jedna z teorii przyczyn śmierci, podkreślona została również przez Wi- liama R. Clarka12. Innym powodem umierania organizmów ludzkich, według tego autora, jest nekrotyczna śmierć komórki, czyli taka, która wywołana jest czynnikami zewnętrznymi, jak niedotlenienie, przerwanie jej struktury czy zmiany chorobowe. Dla Clarka każda śmierć, niezależnie od przyczyn, jakie oficjalnie podawane są w kartach zgonu, zaczyna się właśnie śmiercią pojedynczej komórki. Powyższe przykłady stanowią, że śmierć jest wpisana w życie, zapisana w kodzie genetycznym i/lub określona procesami biochemicznymi zachodzą- cymi w komórkach organizmu. Tym samym śmierć można rozpatrywać jako jeden z procesów biologicznych. Ten istotny fakt w życiu człowieka, który ma miejsce obok innych procesów, należy do wielkiego procesu ewolucji. W naukach medycznych wyróżnia się śmierć naturalną, z przyczyn chorobowych oraz gwałtowną13. Śmierć może być również kliniczna (kiedy następuje ustanie krążenia i czynność serca, ale przy zachowaniu czynno- ści mózgu, która może być odwracalna) oraz biologiczna, która jest śmier- cią definitywną i oznacza śmierć tkanek i komórek14. W biologii i medycynie przyjmuje się, że kryterium końca bytu człowieka jest tzw. mors biologica cerebri (śmierć biologiczna mózgu), które objaśnia trwałe zatrzymanie czynno- ści psychicznych koordynujących i regulujących funkcje żywego organizmu15. Sam jednak proces umierania człowieka, jak podaje w innym miejscu Marek Adamkiewicz, jest procesem złożonym z kilku faz rozciągniętych w czasie: Oto najpierw umierają tkanki czynnościowo najbardziej wyspecjalizowane i posiadające najwyższy metabolizm. Dopiero w następnych cezurach jałowieją wszystkie inne organy. Wyróżnienie faz umierania jest wynikiem tego, że umieranie i śmierć nie są zdarzeniem punktowym, co do którego można określić precyzyjny czas, ale procesem, który jest zależny od indywidualnych przypadków, których dotyczy. W medycynie wyróżnia się przynajmniej cztery stadia umierania, a mianowicie: agonię (mors reducta, vita minima), śmierć kliniczną zwaną pozorną (mors clinica), śmierć osobniczą, która określa nieod- wracalne ustanie czynności mózgu (mors biologica cerebri), i wreszcie śmierć biologicz- ną (mors biologica), nazywaną zgonem definitywnym16. genetycznej regulacji organogenezy i zaprogramowanej śmierci komórki”. Zob. https://pl.wiki- pedia.org/wiki/Apoptoza (dostęp: 1.07.2016). 12 Zob. W.R. Clark, Płeć i śmierć, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000, 13 Zob. J. Mesjasz, Klątwa czy dar przemijania? Studium z tanatopsychologii, Difin, War- s. 27 i nast. szawa 2010, s. 30. 14 Zob. M. Pawliszyn, Obecność nieobecności. Przyczynek do opisu doświadczenia śmierci, Wydział Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2014, s. 50. 15 M. Adamkiewicz, Oblicza śmierci. Propedeutyka tanatologii, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toruń 2004, s. 139. 16 Tamże, s. 138. Polisemiczny charakter śmierci 22 Anna Szczęsna, opierając się na zachodnich badaniach, m.in. Davi- da Lamba, wyróżniła cechy, które powinny być składowymi każdej definicji śmierci, są to: nieodwracalność, selektywność, uniwersalność i całościo- wość17. Na te same własności wskazuje Mirosław Pawliszyn18. Wydaje się, że nieodwracalność śmierci jest kwestią bezdyskusyjną; jeśli coś jest nieodwracalne, znaczy to tyle, że nie można już tego cofnąć. Jednakże ta na pozór logiczna zależność wywołuje spór w świecie medycz- nym. Należy przyjąć, że nieodwracalność ta musi być oparta na przyjętej i wiarygodnej naukowej wiedzy, a samo pojęcie nieodwracalności ma być ograniczone do sfery faktów medycznych. Skąd bierze się dyskusja nad nieodwracalnością, czyżby istniała możliwość odwrócenia tego ostateczne- go stanu? A. Szczęsna podaje przykłady dyskusyjne w tym zakresie, a mia- nowicie, zdaniem Davida Cole’a, istnieje możliwość pogodzenia śmierci z odwracalnością, przy użyciu niezwykłych procedur terapeutycznych (ja- kich – nie podano). Również według D. Cole’a pojęcie nieodwracalności za jakiś czas, dzięki osiągnięciom medycznym, może być pojęciem, któ- rego dogmatyczny charakter może zostać podważony. To, co dziś wydaje się być ostateczne, w przyszłości już takie być nie musi. Jeśli natomiast przyjmuje się, że nieodwracalność to utrata funkcji życiowych, których nikt z obecnych w danym czasie nie jest w stanie przywrócić, to pojawia się py- tanie, czy w innych warunkach możliwa byłaby jednak odwracalność śmier- ci19? Dyskusja ta, aczkolwiek ciekawa, wykracza poza obszar problematyki niniejszej pracy20. Selektywność to kolejna składowa definicji śmierci. Jak podaje A. Szczę- sna, selektywność związana jest z tym, że śmierć jest zjawiskiem zdyso- cjowanym (ogarnia układy i tkanki w różnym czasie). To rozłożenie śmier- ci w czasie wygenerowało konieczność dokonania selekcji narządów na znacząco istotne dla naszego życia i mniej znaczące. Bez takiej selekcji należałoby czekać na całkowity rozkład ciała, by dopiero wtedy móc mówić o śmierci. W tradycyjnym rozumieniu śmierci selekcja ta dotyczyła układu krążenia i układu oddychania, dziś mówi się o […] zintegrowanym funkcjonowaniu organizmu jako całości i śmierć oznaczałaby nie- możność integracji czynnościowej organizmu, chociaż poszczególne organy, np. płuca czy serce, mogłyby działać albo spontanicznie, albo podtrzymywane sztucznie21. 17 Zob. A. Szczęsna, Wokół medycznej definicji śmierci, [w:] Umierać bez lęku, red. M. Gałuszka, K. Szewczyk, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Łódź 1996, s. 63–86. 18 Zob. M. Pawliszyn, Obecność nieobecności…, s. 50. 19 Zob. A. Szczęsna, Wokół medycznej definicji…, s. 66. 20 Szerzej na ten temat: K. Szymański, Transhumanizm, „Kultura i Wartości” 2015, nr 13, s. 133–152. 21 A. Szczęsna, Wokół medycznej definicji…, s. 70. Rozdział I. Teoretyczne podstawy pracy
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Tanatos w literaturze dziecięcej i jego pedagogiczny wymiar
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
17,98 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: