Darmowy fragment publikacji:
(cid:52)(cid:69)(cid:67)(cid:72)(cid:78)(cid:73)(cid:75)(cid:73)(cid:0)(cid:90)(cid:66)(cid:73)(cid:79)(cid:82)(cid:85)(cid:12)
(cid:52)(cid:69)(cid:67)(cid:72)(cid:78)(cid:73)(cid:75)(cid:73)(cid:0)(cid:90)(cid:66)(cid:73)(cid:79)(cid:82)(cid:85)(cid:12)
(cid:52)(cid:69)(cid:67)(cid:72)(cid:78)(cid:73)(cid:75)(cid:73)(cid:0)(cid:90)(cid:66)(cid:73)(cid:79)(cid:82)(cid:85)(cid:12)
(cid:85)(cid:84)(cid:82)(cid:87)(cid:65)(cid:76)(cid:65)(cid:78)(cid:73)(cid:65)(cid:0)(cid:73)(cid:0)(cid:75)(cid:79)(cid:78)(cid:83)(cid:69)(cid:82)(cid:87)(cid:65)(cid:67)(cid:74)(cid:73)
(cid:85)(cid:84)(cid:82)(cid:87)(cid:65)(cid:76)(cid:65)(cid:78)(cid:73)(cid:65)(cid:0)(cid:73)(cid:0)(cid:75)(cid:79)(cid:78)(cid:83)(cid:69)(cid:82)(cid:87)(cid:65)(cid:67)(cid:74)(cid:73)
(cid:85)(cid:84)(cid:82)(cid:87)(cid:65)(cid:76)(cid:65)(cid:78)(cid:73)(cid:65)(cid:0)(cid:73)(cid:0)(cid:75)(cid:79)(cid:78)(cid:83)(cid:69)(cid:82)(cid:87)(cid:65)(cid:67)(cid:74)(cid:73)
(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:90)(cid:87)(cid:73)(cid:69)(cid:82)(cid:90)(cid:150)(cid:84)
(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:90)(cid:87)(cid:73)(cid:69)(cid:82)(cid:90)(cid:150)(cid:84)
(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:0)(cid:90)(cid:87)(cid:73)(cid:69)(cid:82)(cid:90)(cid:150)(cid:84)
(cid:33)(cid:78)(cid:68)(cid:82)(cid:90)(cid:69)(cid:74)(cid:0)(cid:38)(cid:65)(cid:76)(cid:78)(cid:73)(cid:79)(cid:87)(cid:83)(cid:75)(cid:73)
(cid:33)(cid:78)(cid:68)(cid:82)(cid:90)(cid:69)(cid:74)(cid:0)(cid:38)(cid:65)(cid:76)(cid:78)(cid:73)(cid:79)(cid:87)(cid:83)(cid:75)(cid:73)
(cid:33)(cid:78)(cid:68)(cid:82)(cid:90)(cid:69)(cid:74)(cid:0)(cid:38)(cid:65)(cid:76)(cid:78)(cid:73)(cid:79)(cid:87)(cid:83)(cid:75)(cid:73)
(cid:33)
(cid:33)
(cid:33)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:68)
(cid:68)
(cid:68)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:74)
(cid:74)
(cid:74)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:76)
(cid:76)
(cid:76)
(cid:38)
(cid:38)
(cid:38)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:79)
(cid:79)
(cid:79)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:83)
(cid:83)
(cid:83)
(cid:75)
(cid:75)
(cid:75)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:52)
(cid:52)
(cid:52)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:67)
(cid:67)
(cid:67)
(cid:72)
(cid:72)
(cid:72)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:75)
(cid:75)
(cid:75)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:66)
(cid:66)
(cid:66)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:79)
(cid:79)
(cid:79)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:85)
(cid:85)
(cid:85)
(cid:12)
(cid:12)
(cid:12)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:85)
(cid:85)
(cid:85)
(cid:84)
(cid:84)
(cid:84)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:76)
(cid:76)
(cid:76)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:75)
(cid:75)
(cid:75)
(cid:79)
(cid:79)
(cid:79)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:78)
(cid:83)
(cid:83)
(cid:83)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:65)
(cid:67)
(cid:67)
(cid:67)
(cid:74)
(cid:74)
(cid:74)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:0)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:87)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:69)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:82)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:90)
(cid:150)
(cid:150)
(cid:150)
(cid:84)
(cid:84)
(cid:84)
(cid:73)
(cid:73)
(cid:73)
www.uw.edu.pl/ksiegarnia
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
FalniwskiTechnikiUtrwalaniaKonserwacji.indd All Pages
15/12/15 14:08
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Warszawa 2016
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
strFalniwskiTechnikiUtrwalaniaKonserwacji.indd 1
15/12/15 14:08
Techniki sklad:Techniki sklad 12/14/15 11:19 PM Page 4
Recenzenci
prof. dr hab. Czesław Błaszak
doc. dr hab. Dariusz Iwan
Projekt okładki
Katarzyna Jarnuszkiewicz
Projekt graficzny ksià˝ki
Zofia Kosiƒska
Ilustracja na okładce
Robert Dzwonkowski
Redakcja i korekta
Irena Zienkiewicz
Skład i łamanie
Julia Adamska
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007
ISBN 978-83-235-2766-4 (PDF)
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Âwiat 4
www.wuw.pl
e-mail: wuw@uw.edu.pl
Ksi´garnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie 1, dodruk 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 5
Spis treÊci
Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Cz´Êç ogólna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1. Ogólne zasady zbierania zwierzàt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2. Techniki zbioru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1. Bentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2. Mejofauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.3. Plankton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.4. Fauna glebowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.5. Paso˝yty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Hodowla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.1. Zwierz´ta wodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.2. Zwierz´ta làdowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
4. Narkotyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
5. Utrwalanie i konserwacja utrwalonych zwierzàt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
6. Techniki specjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
7. Utrwalanie na cele genetyki i taksonomii molekularnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
8. Sekcja drobnych zwierzàt pod mikroskopem stereoskopowym . . . . . . . . . . . . . . . 59
9. Gromadzenie, ewidencjonowanie i przechowywanie
zbiorów zoologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Cz´Êç systematyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
1. Gàbki (Porifera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Jamoch∏ony (Coelenterata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2. Parzyde∏kowce (Cnidaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.1. Stu∏biop∏awy (Hydrozoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.2. Krà˝kop∏awy (Scyphozoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.3. Koralowce (Anthozoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 6
6
Rozwój nicienia Caenorhabditis elegans
3. ˚ebrop∏awy (Ctenophora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Zwierz´ta dwubocznie symetryczne (Bilateralia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4. P∏aziƒce (Platyhelminthes) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.1. Wirki (Turbellaria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.2. Przywry (Trematoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.3. Tasiemce (Cestoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
5. Mesozoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
6. Wst´˝nice (Nemertini) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
7. Nicienie (Nematoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
8. Nitnikowce (Nematomorpha) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
9. Wrotki (Rotatoria) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
10. Kolcog∏owy (Acanthocephala) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
11. Szczotkoryjce (Kinorhyncha) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
12. Bruchorz´ski (Gastrotricha) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
13. Niezmogowce (Priapulida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
14. Sikwiaki (Sipunculida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
15. Szczetnice (Echiurida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
16. Kielichowate (Entoprocta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
17. Kryzelnice (Phoronida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
18. Mszywio∏y (Bryozoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
19. Ramienionogi (Brachiopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
20. PierÊcienice (Annelida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
20.1. Wieloszczety (Polychaeta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
20.2. Skàposzczety (Oligochaeta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
20.3. Pijawki (Hirudinea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
21. Mi´czaki (Mollusca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
21.1. Ig∏oskóre (Aculifera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
21.1.1. Bruzdobrzuchy (Solenogastres) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
21.1.2. Tarczonogie (Caudofoveata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
21.1.3. Chitony (Polyplacophora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
21. 2. Muszlowce (Conchifera) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
21.2.1. Jednotarczowce (Tryblidiida, Monoplacophora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
21.2.2. ¸ódkonogi (Scaphopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
21.2.3. G∏owonogi (Cephalopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
21.2.4. Ma∏˝e (Bivalvia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
21.2.5. Âlimaki (Gastropoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
22. Pratchawce (Onychophora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
23. Niesporczaki (Tardigrada) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
24. Wrz´chy (Pentastomida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
25. Stawonogi (Arthropoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
25.1. Szcz´koczu∏kowce (Chelicerata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
25.1.1. Paj´czaki (Arachnida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
25.1.2. Ostrogony (Merostomata, Xiphosura) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
25.1.3. Kikutnice (Pycnogonida, Pantopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 7
Spis treÊci
7
25.2. Wije (Myriapoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
25.2.1. Pareczniki (Chilopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
25.2.2. Krocionogi (dwuparce, Diplopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
25.2.3. Skàponogi (Pauropoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
25.2.4. Drobnonogi (pierwowije, Symphyla) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
25.3. SzeÊcionogie (Hexapoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
25.3.1. Skrytoszcz´kie (Entognatha) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
25.3.2. Owady (Insecta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
25.3.2.1. Owady bezskrzyd∏e (Apterygota) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
25.3.2.1. Owady uskrzydlone (Pterygota) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
25.4. Skorupiaki (Crustacea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
25.4.1. Skrzelonogie (Branchiopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
25.4.2. ¸opatonogie (Remipedia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
25.4.3. Podkowiastog∏owe (Cephalocarida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
25.4.4. Szcz´konogie (Maxillopoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
25.4.5. Ma∏˝oraczki (Ostracoda) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
25.4.6. Pancerzowce (Malacostraca) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
26. Szkar∏upnie (Echinodermata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
26.1. Liliowce (Crinoidea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
26.2. Rozgwiazdy (Asteroidea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
26.3. W´˝owid∏a (Ophiuroidea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
26.4. Je˝owce (Echinoidea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
26.5. Strzykwy (Holothurioidea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
27. Szczecioszcz´kie (Chaetognatha) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
28. Przedstrunowce (Hemichordata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
29. Strunowce (Chordata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
29.1. Os∏onice (Urochordata, Tunicata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
29.2. Bezczaszkowce (Cephalochordata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
29.3. Kr´gowce (Vertebrata) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
29.3.1. Bez˝uchwowce (Cephalaspidomorphi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
29.3.2. Ryby (Pisces) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Czworonogi (Tetrapoda) – szkielety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Czworonogi (Tetrapoda) – preparaty suche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
29.3.3. P∏azy (Amphibia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
29.3.4. Gady (Reptilia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
29.3.5. Ptaki (Aves) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
29.3.6. Ssaki (Mammalia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Receptury (Opracowa∏a Magdalena Szarowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 8
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 9
Wst´p
Prowadzenie jakichkolwiek badaƒ zoologicznych wymaga materia∏u, czyli zwie-
rzàt lub ich cz´Êci. Wiele badaƒ prowadzi si´ na zwierz´tach laboratoryjnych, po-
chodzàcych z hodowli. W innych przypadkach zwierz´ta trzeba z∏owiç, niejedno-
krotnie przetrzymaç ˝ywe przez pewien czas albo te˝ utrwaliç i przechowaç we
w∏aÊciwy sposób. Wymaga to odpowiedniej wiedzy i umiej´tnoÊci. Wydawaç by si´
mog∏o, ˝e powinno to stanowiç cz´Êç podstawowych kwalifikacji ka˝dego zoologa,
jednak tak nie jest. Zrozumia∏a fascynacja biologià molekularnà, a tak˝e wielu
aspektami biologii ogólnej, nie sprzyja popularyzacji wiedzy z zakresu zbierania
i utrwalania zwierzàt. Jest to tym dziwniejsze, ˝e w wielu badaniach – nawet tak
kosztownych jak w przypadku taksonomii molekularnej – zbiór materia∏u bywa naj-
ucià˝liwszym i najkosztowniejszym etapem. Niejednokrotnie du˝e nak∏ady finanso-
we wraz z zaanga˝owaniem specjalistów i kosztownej aparatury nie przynoszà
spodziewanych wyników, bowiem zabrak∏o dostatecznych umiej´tnoÊci czy
wystarczajàcej starannoÊci na prostym, zdawa∏o by si´, etapie zbierania materia∏ów.
Ju˝ powy˝sze uwagi, wydaje si´, dostatecznie uzasadniajà celowoÊç napisania i udo-
st´pnienia podr´cznika, omawiajàcego ten etap badaƒ.
Ksià˝ka ta powsta∏a w du˝ym stopniu na podstawie wyk∏adów prowadzonych
od ponad 20 lat na Uniwersytecie Jagielloƒskim. Wyk∏ady zaÊ podj´liÊmy pod
wp∏ywem doÊwiadczeƒ z materia∏ami zbieranymi w tropikach przez tzw. studenc-
kie wyprawy naukowe czy w Europie, z naszym krajem w∏àcznie, przez studentów,
a tak˝e przez pracowników naukowych. Niemal zawsze materia∏y mia∏y charakter
przypadkowo zbieranych, êle zabitych i utrwalonych oraz przechowywanych
i transportowanych w nieodpowiedni sposób, s∏abo nadajàcych si´ do czegokol-
wiek szczàtków, cz´sto niedostatecznie datowanych. Zarazem, je˝eli pominàç
trudno dost´pny i mocno zdezaktualizowany „Podr´cznik do zbierania i konserwo-
wania zwierzàt nale˝àcych do fauny polskiej”, wydany pod redakcjà W∏adys∏awa
Poliƒskiego w kolejnych zeszytach w latach dwudziestych ubieg∏ego wieku (dane
bibliograficzne kolejnych rozdzia∏ów – patrz Literatura) i rozproszone wskazówki
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 10
10
Wst´p
dotyczàce niektórych grup, w polskiej literaturze brak tego typu publikacji. Ksià˝-
ka nasza ma wi´c zape∏niç t´ luk´.
Zakresem swym ksià˝ka obejmuje techniki zbierania, podstawy hodowli, meto-
dy narkotyzacji, utrwalania i przechowywania zwierzàt, a tak˝e par´ technik przy-
datnych do przygotowania okazów ekspozycyjnych. ZamieÊciliÊmy te˝ rozdzia∏y
o utrwalaniu materia∏ów do badaƒ z zakresu genetyki i taksonomii molekularnej
oraz o sekcji drobnych zwierzàt pod mikroskopem stereoskopowym, jak te˝ elemen-
tarne zasady gromadzenia, ewidencjonowania i przechowywania zbioru. Omawiane
sà wszystkie zwierz´ta wielokomórkowe, tak˝e grupy nie wyst´pujàce w Polsce.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 11
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 12
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 13
Ogólne zasady zbierania zwierzàt
Jak wspomnieliÊmy ju˝ we Wst´pie, zbieranie zwierzàt jest elementem badaƒ
zoologicznych ró˝nego typu. Zbieranie i nast´pnie oznaczanie (okreÊlanie gatun-
ków) fauny to podstawa faunistyki – dziedziny zoologii, która zajmuje si´ szczegó-
∏owym rozmieszczeniem poszczególnych gatunków zwierzàt (Poliƒski 1929). Popu-
larna jeszcze w XIX stuleciu i pierwszej po∏owie wieku XX, ta staromodna
dziedzina zyskuje na znaczeniu, bowiem rejestracja stanu bie˝àcego to warunek
mo˝liwoÊci obserwacji zmian w faunie, nast´pujàcych w zmieniajàcym si´ Êrodowi-
sku naturalnym, a to ju˝ bez wàtpienia jest wa˝ne i jak najbardziej nowoczesne.
Zbieranie zwierzàt jest te˝ niezb´dne do badaƒ z zakresu taksonomii, jeÊli wymaga-
nego materia∏u akurat nie ma w dost´pnych zbiorach muzealnych, a tak˝e do stu-
diów nad zmiennoÊcià mikro- i makrogeograficznà, filogeografià, w licznych bada-
niach ekologicznych, a tak˝e w wielu innych dzia∏ach zoologii. OczywiÊcie zbieranie
zwierzàt poprzedzone byç musi starannym przemyÊleniem, jakie zwierz´ta i w jakiej
liczbie b´dà niezb´dne. Zbieranie dla samego zbierania zupe∏nie nie ma sensu.
Pierwszym, niepomijalnym etapem zbierania w terenie jest praca w bibliotece –
zdobycie jak najbardziej wyczerpujàcej wiedzy na temat grupy, której przedstawicie-
li chcemy zbieraç. Dopiero dok∏adna znajomoÊç bionomii – wymagaƒ siedlisko-
wych, mikrorozmieszczenia, fenologii, pór aktywnoÊci dobowej, etologii, rozmiesz-
czenia geograficznego itd. – umo˝liwi efektywne znajdowanie zwierzàt, których
poszukujemy. ZnajomoÊç cech s∏u˝àcych do oznaczania umo˝liwi z kolei prawid∏o-
we utrwalenie okazu, a dane o zmiennoÊci pozwolà okreÊliç potrzebnà liczebnoÊç
materia∏u. Ogólnie mówiàc, im wi´cej b´dziemy wiedzieli o danych zwierz´tach,
tym efektywniej b´dziemy je zbieraç i utrwalaç. Niezb´dna jest tak˝e wiedza o tere-
nie, w którym przyjdzie nam zbieraç. Konieczne jest te˝ zapoznanie si´ z przepisa-
mi prawnymi dotyczàcymi zbierania fauny w danym kraju/na danym terenie. Nale-
˝y uzyskaç odpowiednie zezwolenia na zbieranie, jak te˝ umo˝liwiajàce wywiezienie
zebranych materia∏ów z kraju, w którym je z∏owiono. Coraz bardziej restrykcyjne
przepisy obowiàzujà w coraz wi´kszej liczbie paƒstw.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 14
14
Ogólne zasady zbierania zwierzàt
Istotne znaczenie ma pora zbierania. Dobrze jest zbieraç w czasie, gdy spotyka si´
osobniki dojrza∏e p∏ciowo. W innych przypadkach – jak gàbek czy mszywio∏ów – do
oznaczenia gatunku konieczny jest zbiór w porze wyst´powania struktur przetrwalni-
kowych. Rzecz jasna trudno zbieraç choçby w Arktyce zimà bàdê na Karaibach w po-
rze cyklonów albo podziemnà faun´ wyp∏ukiwanà ze êróde∏ w porze suchej.
Istotna jest tak˝e liczebnoÊç zbieranych materia∏ów. Gdy zbieramy puste muszle
mi´czaków czy inne martwe struktury pochodzenia zwierz´cego, mo˝emy ich wziàç
ile chcemy. W innych przypadkach tak nie jest. Po pierwsze, ze wzgl´dów etycznych
powinniÊmy z∏apaç i zabiç jak najmniej osobników – to przecie˝ ˝ywe zwierz´ta i zu-
pe∏nie niedopuszczalne jest zabijanie bez powodu. Istniejà ró˝ne prawne ogranicze-
nia, dotyczàce od∏awiania i zabijania zwierzàt. Inna rzecz, ˝e nie zawsze zgodne ze
zdrowym rozsàdkiem – zabicie choçby ryby do celów badawczych wymaga stosow-
nych zezwoleƒ, podczas gdy ∏owienie siecià czy w´dkà na te ograniczenia nie natra-
fia; zabicie myszy w laboratorium tak˝e obwarowane jest koniecznoÊcià uzyskania
zezwolenia, lecz bez ograniczeƒ mo˝emy zastawiaç ∏apki na myszy w domu czy ogro-
dzie. Ponadto prawnej ochrony pozbawione sà ca∏kowicie zwierz´ta bezkr´gowe.
Nie zwalnia to nas od ograniczania do minimum liczby zabijanych bezkr´gowców.
Ponadto ograniczanie liczby zbieranych osobników wynika z koniecznoÊci ochrony
Êrodowiska naturalnego.
Jak wiemy, przyroda podlega narastajàcej antropopresji, coraz wi´cej gatunków
ginie lub staje si´ rzadkimi. Teoretycznie trudno zak∏adaç wygini´cie jakiegoÊ zwie-
rz´cia drobnych rozmiarów w nast´pstwie wyzbierania, lecz jest tak tylko dopóty,
dopóki gatunek nie jest zagro˝ony w zmienionych warunkach. W praktyce znamy
choçby pod Krakowem liczne stanowiska rzadkich chrzàszczy czy motyli ca∏kowicie
zlikwidowane przez zbieraczy. Zw∏aszcza rzadki gatunek powinien byç zbierany je-
dynie przez specjalist´, który najlepiej potrafi oceniç, czy zebranie danego osobni-
ka do celów naukowych zrównowa˝y strat´ w potencjalnie zagro˝onej populacji. Za-
równo etyka, jak i wzgl´dy ochrony przyrody nakazujà do∏o˝enie wszelkich staraƒ,
aby zebrane zwierz´ta zosta∏y jak najlepiej utrwalone, zakonserwowane i przecho-
wywane, tak by mog∏y byç jak najpe∏niej wykorzystane. OczywiÊcie niezabijanie bez
potrzeby nie oznacza, ˝e zbieraç mo˝na dowolnie ma∏o. Badania ekologiczne nie-
jednokrotnie wymagajà du˝ych liczebnoÊci, w badaniach taksonomicznych, filoge-
ograficznych czy nad zmiennoÊcià zwykle wystarcza zebranie kilku do kilkunastu
(do 30) okazów na stanowisko. Pami´tajmy, ˝e u zwierzàt rozdzielnop∏ciowych mo-
˝emy mieç samca na, powiedzmy, 20 samic, rzadziej bywa odwrotnie. Niekiedy na-
wet specjalista nie rozpozna w terenie – jak choçby u krocionogów – czy mamy do
czynienia z jednym, czy z wi´kszà liczbà gatunków, wi´c i wtedy trzeba zbieraç wi´-
cej. W praktyce jednak liczebnoÊç materia∏u rzadko przekracza kilka okazów na sta-
nowisko; dalsze wskazówki podamy w cz´Êci systematycznej.
Nawet najdoskonalej zebrane i utrwalone zwierz´ta nie majà jakiejkolwiek
wartoÊci naukowej, je˝eli nie sà d a t o w a n e . Przez datowanie rozumiemy towa-
rzyszàcy okazowi opis, wskazujàcy przede wszystkim miejsce pochodzenia, a tak-
˝e i inne informacje, jak dat´ zbierania, nazwisko zbieracza itd. Wszystkie te da-
ne muszà byç wypisane w sposób staranny, dok∏adny, jednoznaczny i trwa∏y. Opis
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 15
Ogólne zasady zbierania zwierzàt
15
taki zawiera towarzyszàca okazowi e t y k i e t a . Teoretycznie etykiet´ do∏àczamy
do okazu natychmiast po jego z∏owieniu i ju˝ nigdy nie od∏àczamy jej od okazu.
Cz´sto w terenie do∏àczona zostaje etykieta z danymi, dotyczàcymi miejsca, daty,
zbieracza itd., a póêniej druga etykieta, z nazwà gatunkowà, nazwiskiem tego, kto
oznaczy∏, ewentualnym cytowaniem literatury, na podstawie której oznaczono
okaz i innymi uwagami.
Niejednokrotnie w terenie zamiast etykiet stosowano numery (na kartkach, folii
aluminiowej, wybite na monetach itp.), a pozosta∏e informacje zapisywano w note-
sie. To system wygodny i szybki, lecz niedopuszczalny. Wystarczy∏o ˝e zginà∏ zeszyt
i ca∏oÊç zbioru stawa∏a si´ bezwartoÊciowa. Ostatecznie mo˝na u˝yç numerków w te-
renie, lecz dos∏ownie tego samego dnia w pracowni nale˝y zastàpiç je etykietami.
Nie znaczy to, ˝e nie nale˝y numerowaç prób, ani prowadziç notatnika. Notatnik
jest potrzebny i wygodny, mo˝na w nim umieszczaç dane, które nie zmieÊci∏yby si´
na etykiecie, obserwacje z biologii czy fenologii, szczegó∏y dotyczàce terenu, gatun-
ków towarzyszàcych, pomiarów temperatury i in. Cz´sto prowadzi si´ wr´cz dzien-
nik terenowy, opisujàcy przebieg pracy w terenie, stanowiska, zdarzenia, a oprócz
tego sporzàdza si´ katalog zebranych prób. To wszystko jednak nie mo˝e zastàpiç
etykiet, a tylko je uzupe∏nia.
Sprawdzone i niezawodne jest pisanie etykiet na dobrej jakoÊci kalce technicz-
nej, tuszem, najwygodniej rapidografem 0,12 lub 0,18 mm. Ostatecznie i czasowo
tusz zastàpiç mo˝na o∏ówkiem 2,5H, czyli doÊç twardym. Âwie˝o wypisanà tuszem
etykiet´ przed w∏o˝eniem do etanolu nale˝y przez kilka minut wysuszyç, u˝ywaç je-
dynie tuszu kreÊlarskiego dobrej jakoÊci. Etykieta wypisywana w terenie mo˝e mieç
choçby nast´pujàcà postaç:
Zbiory zoologiczne imi´ i nazwisko zbieracza
Stanowisko
data
nr kat.
uwagi
sz.g.
d∏.g.
zebra∏
g∏./wys. n.p.m.
Stanowisko musi byç okreÊlone precyzyjnie i jednoznacznie. Nazwy typu „Wól-
ka”, „M∏ynówka”, czy „Przylasek” bàdê „Brzezina” wyst´pujà pospolicie. Trzeba
wi´c podaç najbli˝sze, jednoznacznie okreÊlone miejscowoÊci. Wiele starych dato-
waƒ to np. „W∏ochy”, co oczywiÊcie jest co najmniej niewystarczajàce. Zresztà tak-
˝e okreÊlenie „Zawoja” nie wystarcza, bo wieÊ ma kilkanaÊcie kilometrów d∏ugoÊci.
Nale˝y okreÊlaç stanowisko jak najdok∏adniej i najjednoznaczniej. Ze wszech miar
godne polecenia jest korzystanie z odbiornika GPS (Global Positioning System), któ-
ry zapewnia okreÊlenie pozycji geograficznej z dok∏adnoÊcià kilku–kilkunastu me-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 16
16
Ogólne zasady zbierania zwierzàt
trów. D∏ugoÊç (d∏.g.) i szerokoÊç (sz.g.) geograficzna, podane za okreÊleniem stano-
wiska, pozwolà uniknàç niejednoznacznoÊci i braku precyzji. Wa˝na jest te˝ data
zbierania i nazwisko zbieracza, numer katalogowy w naszym zbiorze, g∏´bokoÊç lub
wysokoÊç nad poziomem morza, a tak˝e inne dane, jak sposób zebrania (np. tra∏o-
wane dragà, siana Êció∏ka, wyrzucony na brzeg przez fale), przyp∏yw bàdê odp∏yw,
uwagi o liczebnoÊci, itd.
Na etykietach umieszcza si´ nast´pujàce skróty wyrazów ∏aciƒskich: comm.
(communicavit) – w tym kontekÊcie ofiarowa∏ lub przys∏a∏, det. (determinavit) –
oznaczy∏ (w sensie identyfikacji gatunku), don. (donavit) – da∏, ofiarowa∏, e coll. (ex
collectione) – ze zbioru, leg. (legit) – zebra∏, ver. (verificavit) – sprawdzi∏ (zwykle
w sensie sprawdzenia poprawnoÊci oznaczenia).
Pracujàc w terenie, nale˝y mieç podstawowe wyposa˝enie, w sk∏ad którego po-
winien chodziç zestaw kawa∏ków kalki technicznej na etykiety, notatnik, rapidograf
0,12 lub 0,18 mm, d∏ugopis, odbiornik GPS, dobrej jakoÊci lupa jubilerska o powi´k-
szeniach 10 × i 20 ×, d∏uga p´seta (co najmniej 20 cm), par´ p´set mniej wi´cej 10 cm,
p´seta zegarmistrzowska, p´seta entomologiczna z mi´kkiej blachy, zestaw odpo-
wiedniej wielkoÊci fiolek i innych pojemników na zbierane materia∏y. Pozosta∏e wy-
posa˝enie zale˝y od tego, co zbieramy.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 17
Techniki zbioru
Zbieranie zwierzàt prowadziç mo˝na metodami j a k o Ê c i o w y m i lub i l o Ê c i o -
w y m i . W pierwszym przypadku po prostu staramy si´ z∏apaç interesujàce nas zwie-
rz´ta, w drugim obchodzà te˝ nas ich liczebnoÊci. Metody iloÊciowe, stosowane szero-
ko w ekologii, majà na celu oszacowanie liczebnoÊci organizmów i/lub ich biomasy na
jednostk´ powierzchni, zwykle metr kwadratowy. Pobieramy próby o okreÊlonej po-
wierzchni (dla planktonu obj´toÊci) i liczymy (albo wa˝ymy) obecne w nich zwierz´ta.
Istnieje bogata literatura (patrz choçby Górny i Grüm 1981, Huflejt i Karwowski 1981),
zajmujàca si´ zagadnieniem szacowania rzeczywistych liczebnoÊci na podstawie iloÊcio-
wych prób, pobranych w odpowiedniej liczbie i odpowiedni sposób, choç zwykle wiele
mniejszych daje lepsze szacunki ni˝ mniej wi´kszych. Staranne zbieranie metodami ja-
koÊciowymi, w sposób standaryzowany na ile to mo˝liwe, mo˝e dostarczyç danych pó∏-
iloÊciowych, tzn. pozwala okreÊliç stosunki liczebnoÊci poszczególnych gatunków, a na-
wet porównaç, gdzie dany gatunek jest liczniejszy. Jednà z klasycznych metod
p ó ∏ i l o Ê c i o w y c h stosowanych do bezkr´gowców làdowych jest tzw. „zbieranie na
czas” – gdy w ró˝nych miejscach zbieramy, powiedzmy, 30 minut, starajàc si´ to robiç
wed∏ug tego samego schematu i w takim samym tempie, to raczej poprawnie ocenimy,
gdzie liczebnoÊci by∏y wieksze. W ksià˝ce tej z oczywistych wzgl´dów metody iloÊciowe
uwzgl´dnimy zupe∏nie marginalnie. Pominiemy te˝ po∏owy nektonu: poza g∏owonoga-
mi i waleniami nale˝à tu ryby. Niektóre z nich mo˝emy ∏owiç na w´dk´, podrywkà czy
nurkujàc, wi´kszoÊç wymaga sieci czy w∏oków i jednostek z odpowiednio mocnym na-
p´dem, wi´c najproÊciej do ich po∏owu po prostu wykorzystaç zawodowych rybaków.
2.1. Bentos
Wi´kszoÊç typów Êwiata zwierz´cego to organizmy morskie zamieszkujàce dno,
czyli wchodzàce w sk∏ad zoobentosu. OczywiÊcie bentos wyst´puje tak˝e i w wodach
s∏odkich. Tu nale˝y te˝ peryfiton, czyli drobne zwierz´ta naroÊlinne (ÊciÊlej: za-
mieszkujàce makrofity), choç do peryfitonu wlicza si´ i faun´ wyst´pujàcà na kamie-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 18
18
Techniki zbioru
1
3
2
4
5
Ryc. 1. Sprz´t do jakoÊciowego zbierania bentosu: 1 – drapacz dna (z Zˇadina 1966), 2 – draga bu∏garska
(z Zˇadina 1966), 3 – zarzucana draga trójkàtna (z Zˇadina 1966), 4 – grabki do zbierania makrofitów,
gàbek itp. (z Zˇadina 1966), 5 – pompa do zbierania delikatnych okazów oraz zwierzàt ryjàcych w mi´kkim
pod∏o˝u (z Lincolna i Shealsa 1979)
niach. Mo˝na by wi´c powiedzieç, ˝e znajomoÊç technik zbierania bentosu jest
szczególnie cz´sto przydatna. Wielu przedstawicieli morskiego zoobentosu da si´
zebraç, nurkujàc z akwalungiem lub choçby maskà i fajkà. Warto przeszukiwaç k´-
py glonów, odwracaç zanurzone kamienie (pami´tajàc, aby nast´pnie u∏o˝yç je
w po∏o˝eniu wyjÊciowym: pozostawienie kamienia odwróconego oznacza skazanie
na Êmierç wielu drobnych zwierzàt zamieszkujàcych ten kamieƒ), rozkopywaç ka-
myki w p∏ytkiej wodzie itp. Nale˝y te˝ przeszukiwaç dno ods∏oni´te w trakcie odp∏y-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 19
Bentos
19
wu. Regu∏à jest, ˝e najbogatsza – przynajmniej jakoÊciowo – fauna wyst´puje na
dnie twardym, wÊród ska∏ i kamieni. Na dnie piaszczystym fauna jest uboga, choç in-
teresujàca. Skorupiaki ryjàce chodniki najlepiej zbieraç, zasysajàc pod∏o˝e specjal-
nà pompà (ryc. 1.5), natomiast wydobycie niektórych ma∏˝y, zakopujàcych si´ g∏´-
biej ni˝ metr, wymaga u˝ycia ∏opaty.
W wodach s∏odkich, zw∏aszcza niewielkich – jak strumienie, rzeczki, stawy, lito-
ral jezior itp. podstawowym sprz´tem jest drapacz, czyli skrobak (ryc. 1.1). Rama,
opatrzona na dole p∏askownikiem, ma wymiary od kilku do oko∏o 30 cm i osadzona
jest na kiju. Mo˝e to byç zwyczajny kij, ale wygodnie jest u˝ywaç kijów teleskopo-
wych; najtaƒszym rozwiàzaniem sà teleskopy malarskie, dro˝sze – teleskopowe w´-
dziska z w∏ókien szklanych i ˝ywic epoksydowych, istniejà te˝ specjalne teleskopo-
we kije przeznaczone do siatek i czerpaków entomologicznych. Drapacz obszyty jest
siatkà o oczkach odpowiedniej Êrednicy. Gdy zbieramy np. mi´czaki, oka siatki mo-
gà mieç nawet milimetr i pozwala to wygodnie p∏ukaç pobrane pod∏o˝e w samym
drapaczu. OczywiÊcie czym drobniejsze zwierz´ta zbieramy, tym bardziej g´sty mu-
si byç materia∏, którym obszywamy drapacz. Tradycyjnie stosowano gaz´ m∏ynarskà
o odpowiednio dobranej g´stoÊci, czyli wymiarze oczek; obecnie gaza ta jest naj-
cz´Êciej sporzàdzona z mocnych i wodoodpornych w∏ókien sztucznych, mo˝na te˝
kupiç specjalne siatki, przeznaczone do obszywania drapaczy, drag lub czerpaków
entomologicznych.
Drapaczem pobieramy górnà warstw´ osadu, wraz z roÊlinami, kamieniami, ka-
wa∏kami drewna itp. G∏´bokoÊç zbieranej warstwy zale˝y od tego, jakie zwierz´ta
zbieramy – oczywiÊcie Êlimaki czy pijawki wymagajà pobierania znacznie cieƒszej
warstwy pod∏o˝a ni˝ na przyk∏ad ma∏˝e i skàposzczety. Pobrany materia∏ p∏uczemy.
P∏ukanie najlepiej prowadziç w naczyniu o soczewkowatym profilu dna – tradycyj-
nie u˝ywano aluminiowych kocio∏ków, obecnie nietrudno kupiç plastikowe naczynia
takiego kszta∏tu, najlepiej o Êrednicy 30–50 cm. Z naczynia wyciàgamy odp∏ukane
roÊliny, kamienie i inne obiekty. Kamienie mo˝na te˝ myç nylonowà szczoteczkà
nad siatkà. To, co zostaje, p∏uczemy, raz po raz nalewajàc wody, mieszajàc kolistymi
ruchami i odlewajàc górnà warstw´ zamieszanej zawiesiny – w ten sposób frakcjo-
nujemy osad na cz´Êç lekkà i ci´˝kà. Odlewanà frakcj´ lekkà przelewamy przez sito
o odpowiedniej Êrednicy oczek; to, co zostaje, wyk∏adamy na kuwet´ (najlepiej bia-
∏à) i przebieramy, w miar´ potrzeby u˝ywajàc mikroskopu stereoskopowego. Po-
dobnie przebieramy pozosta∏à w naczyniu frakcj´ ci´˝kà. Niekiedy odp∏ukanà cz´Êç
osadu wraz z zamieszkujàcà jà faunà trzeba po prostu utrwaliç w ca∏oÊci, zwykle for-
malinà, by przebraç materia∏ póêniej, w pracowni.
Gdy zbieramy materia∏ z bardzo drobnych wód, jak êród∏a, strumyczki, oczka ba-
gienne, nawet drapacz bywa za du˝y, cz´sto wi´c najprzydatniejsze okazuje si´ zwy-
czajne sitko do herbaty, z odpowiednio g´stà siatkà, uzupe∏nione ma∏à kuwetkà.
W wi´kszych rzekach czy jeziorach natomiast przydatny bywa zestaw sit frakcjonu-
jàcych – od najgrubszego, o oczkach 2 cm, poprzez 10 mm, 5 mm, 2 mm, po 1 mm
i 0,5 mm. Rzecz jasna sita mogà byç choçby dwa: najrzadsze i najg´Êciejsze. Delikat-
nie przelewamy materia∏, umieszczony na górnym sicie, porcjami wody o tempera-
turze takiej jak w miejscu zebrania materia∏u. Sam materia∏ zbieramy wówczas dra-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 20
20
Techniki zbioru
1
2
3
4
Ryc. 2. Dragi i w∏oki do zbierania bentosu: 1 – draga z´bata (z Zˇadina 1966), 2 – draga no˝owa
(z Zˇadina 1966), 3 – draga przyrodnicza czyli prostokàtna (z Lincolna i Shealsa 1979), 4 – w∏ok Agassisa
(z Zˇadina 1966)
gà – mo˝e to byç choçby draga bu∏garska (ryc. 1.2), która jest w∏aÊciwie du˝ym dra-
paczem, osadzonym na mocnym kiju, lecz dodatkowo ciàgni´tym za uzd´. Draga ta
ma pazury, zbierajàce roÊliny denne, kamienie, gàbki czy ma∏˝e. Wygodna te˝ jest
draga trójkàtna (ryc. 1.3), którà zarzuca si´ z ∏odzi, pomostu czy po prostu stojàc na
p∏yciênie lub na brzegu, po czym Êciàga si´ u˝ywajàc liny. Grabki (ryc. 1.4) pozwa-
lajà wyciàgaç roÊliny, gàbki, zanurzone pnie i inne tego rodzaju obiekty.
W du˝ych rzekach i jeziorach, a tak˝e w morzu, najwi´cej materia∏u dostarcza
draga (Demel 1929, Zˇadin 1966). Niekiedy u˝ywa si´ ryjàcej g∏´boko w dnie dragi
z´batej (ryc. 2.1), cz´Êciej dragi no˝owej (ryc. 2.2), której wersjà jest draga przyrod-
nicza (ryc. 2.3). O ile stosowanie dragi w morzu jest rutynowe, o tyle stosunkowo
rzadko u˝ywa si´ jej w wodach s∏odkich. Tymczasem jest to w∏aÊciwie jedyny sprz´t,
pozwalajàcy zebraç wi´kszy materia∏ z profundalu czy choçby sublitoralu jezior.
W∏aÊciwie ju˝ g∏´bokoÊci poni˝ej 2–3 m sà dost´pne tylko w ten sposób. Draga wy-
maga precyzyjnego opuszczenia na dno, tak aby jej w∏ok nie skr´ci∏ si´ ani nie za-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 21
Bentos
21
o
1
z
z
3
0
o
2
z
z
o
4
Ryc. 3. Czerpaki do iloÊciowego pobierania prób bentosu (po lewej – zamkni´te, po prawej – otwarte):
1 – czerpak Eckmana–Birge’a, 2 – czerpak Petersena, 3 – czerpak rurowy Szczepaƒskiego, 4 – czerpak
rurowy Morduchaj-Bo∏towskiego (z Zˇadina 1966)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 22
22
Techniki zbioru
plàta∏. Nast´pnie musi byç ciàgni´ta na tyle szybko, aby w∏ok by∏ wyprostowany,
a zarazem na tyle wolno, aby nie szybowaç nad dnem i systematycznie zdrapywaç
odpowiedniej gruboÊci warstw´ pod∏o˝a. Wymaga to precyzji, lecz i odpowiedniej si-
∏y – ∏odzi z silnikiem, bowiem np. ponton z wios∏ami nawet ma∏ej dragi nie pociàg-
nie. Mo˝na jednak radziç sobie inaczej. Nale˝y mieç 50–100 m mocnej liny – naj-
lepiej plecionej nylonowej liny asekuracyjnej. Drag´ wywozi si´ pontonem, albo
wr´cz p∏ynàc w p∏etwach, na pe∏nà d∏ugoÊç liny, w miejscu odpowiednim do tra∏o-
wania. Takie miejsce zwykle znajduje si´ nie dalej ni˝ 100 m od brzegu, bàdê miej-
sca, gdzie jeszcze mo˝na staç w wodzie. Tam w∏aÊnie druga osoba trzyma koniec li-
ny. Po napi´ciu liny drag´ puszcza si´ w dó∏, jednoczeÊnie doÊç szybko wybierajàc
lin´ z drugiego koƒca. Gdy draga ju˝ znajdzie si´ na dnie, zwalnia si´ tempo wybie-
rania liny – wolno i równo wybiera si´ lin´, a˝ pe∏na osadu draga dotrze do brzegu.
Technik´ t´ stosowaliÊmy z powodzeniem w wielu jeziorach.
Zwierz´ta ˝yjàce na powierzchni dna – lub tu˝ ponad nià – najlepiej zbieraç ró˝-
nego rodzaju w∏okami, jak w∏ok Agassisa (ryc. 2.4). Mo˝na je wlec nad dnem z wi´k-
szymi pr´dkoÊciami ni˝ drag´, pozwalajà wi´c z∏owiç szybciej poruszajàce si´ zwie-
rz´ta, które przed dragà mog∏yby uciec. W∏oki znakomicie nadajà si´ do po∏owów
nektobentosu, czyli zwierzàt p∏ywajàcych tu˝ nad dnem.
Do iloÊciowego zbioru bentosu s∏u˝à ró˝nego rodzaju czerpaki (ryc. 3.1, 3 i 4). Kla-
syczny, przez lata najpopularniejszy z nich to czerpak Eckmana–Birge’a (ryc. 3.1),
spuszczany na linie i zamykany pos∏aƒcem, czyli ci´˝arkiem spuszczanym po tej˝e li-
nie. Niezwykle wra˝liwy na wszelkiego rodzaju cia∏a obce, nie zamyka si´ niekiedy ju˝
w nast´pstwie znalezienia si´ pojedynczego ziarna piasku w odpowiednim miejscu
pod szcz´kami. Problemów takich nie ma z wa˝àcym kilkaset kilogramów czerpakiem
Petersena (ryc. 3.2), lecz to sprz´t stosowany wy∏àcznie przez wi´ksze jednostki oce-
anograficzne. Natomiast czerpak rurowy Szczepaƒskiego (ryc. 3.3) jest niewielki,
umieszczony na kiju i przeznaczony do pracy w p∏ytkich, niewielkich wodach. Mocne
spr´˝yny pozwalajà mu si´ zamknàç na wielu pod∏o˝ach, lecz nie zawsze. W∏aÊnie do
zbioru z pod∏o˝y zwartych, zawierajàcych piasek i drobny ˝wir, zaprojektowano czer-
paki zamykajàce si´ od góry, jak przedstawiony na rycinie 3.4 czerpak rurowy Mordu-
chaj-Bo∏towskiego. Zamkni´cie od góry stwarza podciÊnienie, przeciwdzia∏ajàce wy-
padaniu osadu z czerpaka. To urzàdzenie do pracy w p∏ytkich wodach, osadzone na
kiju, lecz istniejà tak˝e drapacze zamykane od góry opuszczane na linie na wi´ksze
g∏´bokoÊci. Czerpaki rurowe pozwalajà te˝ pobieraç próbki przekroju osadów na g∏´-
bokoÊç kilkunastu, a nawet parudziesi´ciu centymetrów. W pobranym rdzeniu mo˝na
Êledziç pionowe mikrorozmieszczenie drobnej fauny w osadzie.
2.2. Mejofauna
Mejofauna bywa ró˝nie definiowana – w ka˝dym razie jest to coÊ poÊredniego
mi´dzy normalnà makrofaunà a mikrofaunà; obejmuje zwierz´ta widzialne go∏ym
okiem, o najwi´kszym wymiarze oko∏o milimetra, na tyle drobne, aby przemieszczaç
si´ pomi´dzy ziarnami osadu i przejÊç przez 1-milimetrowe oka siatki. Mejofauna
zamieszkuje przestrzenie w osadzie – zwykle piasku i ˝wirze – na dnie zbiorników
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 23
Plankton
23
(mórz, jezior) rzek i tu˝ nad nim. Jest s∏abo poznana, a cz´sto interesujàca. W trak-
cie odp∏ywu mo˝na w wilgotnym piasku wykopaç niewielkà studni´ i zestaw promie-
niÊcie rozchodzàcych si´ z niej p∏ytkich kana∏ów o d∏ugoÊci 2–3 m. Gdy w wykopa-
nej studni zgromadzi si´ woda, mo˝na jà wyczerpywaç choçby kubkiem, przelewajàc
przez sito o okach 0,05–0,06 mm i przeglàdajàc materia∏ zatrzymany na sicie pod
mikroskopem stereoskopowym. W ten sposób jednak nie zbierze si´ form przycze-
piajàcych si´ mocniej do czàstek osadu.
Mejofauna wyst´puje bardzo licznie, wi´c próbka pobieranego pod∏o˝a mo˝e
byç niewielka. Wygodnie pobraç jà czerpakiem rurowym – rura mo˝e byç metalowa
lub plastikowa – o Êrednicy 30–40 mm i d∏ugoÊci 400 mm, wbijana w pod∏o˝e na od-
powiednià g∏´bokoÊç. Pobrane pod∏o˝e nale˝y intensywnie p∏ukaç kolejnymi porcja-
mi wody i zlewaç wod´ przez sito o okach 0,05–0,06 mm. Mo˝na te˝ dodaç jakiegoÊ
Êrodka narkotyzujàcego (jak chlorek magnezu, etanol, formalina lub 3-fenoksypro-
panol), po 10–20 minutach zlaç unieruchomione zwierz´ta na sito. Próbk´ mu∏u na-
le˝y zalaç wodà z Êrodkiem narkotyzujàcym, odczekaç, po czym pompowaç (choçby
pompkà do opon) od dna powietrze – zwierz´ta wyp∏ynà na powierzchni´ wraz
z rozmaitymi czàstkami organicznymi, mo˝na je zbieraç kartkà papieru. Kolejna
metoda to umieszczenie próbki osadu w wysokim cylindrze, na nylonowym sicie
o okach 0,14 mm. Na próbce k∏adzie si´ warstw´ waty, a na niej lód uzyskany przez
zamro˝enie wody morskiej. Woda z topniejàcego lodu z wolna przesàcza si´ przez
osad, wyp∏ukujàc mejofaun´ do naczynia podstawionego pod cylinder. Zamiast lo-
du stosuje si´ te˝ wod´ o temperaturze 40oC, co bywa wygodne w tropikach.
2.3. Plankton
Organizmów planktonowych jest du˝o mniej ni˝ nale˝àcych do bentosu; jak je
zbieraç, omawia bogata literatura (Lityƒski 1922a, Starmach 1955, Zˇadin 1966,
Griffiths i inni 1976, Fraser 1979, Gehringer i Aron 1979). Tutaj poprzestaniemy
na podstawowych wskazówkach. W morzu wyst´puje makroplankton – od centy-
metrowych Êlimaków czy skorupiaków, po parometrowe meduzy, który trzeba zbie-
raç du˝ymi w∏okami, siatkami osadzonymi na kiju albo po prostu wyjmujàc z wody
czym si´ da. Zarówno w morzu, jak i w wodach s∏odkich wyst´puje plankton drob-
nych lub wr´cz mikroskopijnych rozmiarów. Podstawowym przyrzàdem do jego
zbierania jest siatka planktonowa (ryc. 4). Mo˝e byç cylindryczna (ryc. 4.1) albo
sto˝kowa (ryc. 4.4). Lina za poÊrednictwem uzdy ∏àczy si´ z pierÊcieniem wlotowym
o Êrednicy najcz´Êciej 30–45 cm. Do pierÊcienia umocowana jest sama siatka – wy-
konana tradycyjnie z jedwabnej gazy m∏ynarskiej, a obecnie raczej ze specjalnej
nylonowej tkaniny – w postaci cylindrycznego lub sto˝kowego r´kawa, w dalszej
cz´Êci zw´˝ajàcego si´ sto˝kowato, do po∏àczenia z lejkiem (ryc. 4.2). Na drugi
koniec lejka nasuni´ty jest plastikowy w´˝yk z zaciskiem (ryc. 4.1) – t´dy zlewa si´
zebrany plankton. W siatkach lepszej klasy lejek jest metalowy, z kranem i bocznymi
powierzchniami filtrujàcymi (ryc. 4.3). Je˝eli ∏owimy plankton wÊród roÊlin, to wlot
siatki powinien byç zabezpieczony drucianà siatkà, w postaci nasadki sto˝kowej
(ryc. 4.4 i 5) lub p∏askiego cedzid∏a (ryc. 4.5).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 24
24
Techniki zbioru
1
3
4
2
5
Ryc. 4. Siatki planktonowe: 1 – cylindryczna siatka Langhansa (z Zˇadina 1966), 2 – lejki do siatek
planktonowych (po lewej z mocowaniem siatki za pomocà opaski z grubej nici, po prawej z mocowa-
niem siatki za pomocà opaski metalowej; ze Starmacha 1955), 3 – lejek z kranem i bocznymi p∏aszczyz-
nami filtrujàcymi z gazy m∏ynarskiej (ze Starmacha 1955), 4 – siatka planktonowa Birge’a z drucianà
siatkà we wlocie i naczynkiem zbiorczym na koƒcu (z Zˇadina 1966), 5 – nasadka sto˝kowa (po lewej),
oprawa siatki przystosowana do mocowania nasadek (w Êrodku) i nasadka p∏aska (cedzid∏o) do po∏owu
planktonu i innej drobnej fauny wÊród roÊlin wodnych (ze Starmacha 1955)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 25
Plankton
25
1
2
3
4
Ryc. 5. Batometry do pobierania iloÊciowych prób planktonu z okreÊlonej g∏´bokoÊci: 1 – Patalasa
(widoczne uchylne wieczka górne i dolne, zatrzask spr´˝ynowy wieczka górnego, okienko, zaczep liny
i umieszczony w Êrodku termometr; z Zˇadina 1966), 2–4 – Nansena: 2 – opuszczany na zadanà g∏´-
bokoÊç, 3 – po osiàgni´ciu zadanej g∏´bokoÊci spuszczono po linie pos∏aƒca, który odczepia górne
mocowanie batometru, zamykajàc çwierçobrotowe kurki na obu jego koƒcach; batometr odwraca si´
pod w∏asnym ci´˝arem o 180°, 4 – batometr odwrócony i nape∏niony wodà z zadanej g∏´bokoÊci, z którà
wyciàgni´ty zostanie na powierzchni´ (z Zˇadina 1966)
W zooplanktonie spotykamy organizmy tak drobne, jak pierwotniaki czy wrot-
ki, ale te˝ osiàgajàce milimetr, a nawet wi´cej, aktywnie p∏ywajàce, jak skorupia-
ki. Stàd wa˝ny jest dobór g´stoÊci siatki, bowiem nie ma siatki uniwersalnej. Im
bardziej g´sta, o drobniejszych okach, tym drobniejsze organizmy mo˝na nià ∏o-
wiç. Zarazem jednak tym szybciej jej oka si´ zatkajà, a nawet niezatkane, tym
mniej wody przepuszczà. Tak wi´c czym drobniejsza siatka, tym wolniej trzeba jà
ciàgnàç, tote˝ tym wi´cej przedstawicieli planktonu zdo∏a z niej uciec. Istnieje
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 26
26
Techniki zbioru
wiele systemów numeracji gazy m∏ynarskiej (patrz choçby Starmach 1955). Naj-
proÊciej stosowaç liczb´ nici na centymetr. Najmniej g´sta to 10 nici na centymetr,
najbardziej g´sta – 240 nici na centymetr. G´stoÊç siatki dobieramy do wielkoÊci
zwierzàt, które chcemy ∏owiç. Zwykle nale˝y mieç wi´cej ni˝ jednà siatk´, aby
zapewniç dostatecznà ró˝norodnoÊç ∏owionych zwierzàt. Siatk´ planktonowà mo-
˝emy oczywiÊcie ciàgnàç pod samà powierzchnià, albo na zadanej g∏´bokoÊci,
przyczepiajàc jà odpowiednio do liny, obcià˝onej na tyle, aby przy pr´dkoÊci ho-
lowania siatki zwisa∏a niemal pionowo. Siatk´ planktonowà, gdy jest niewielka,
mo˝na te˝ zarzucaç i przyciàgaç.
Po∏ów siatkà planktonowà zwykle prowadzimy z pr´dkoÊcià 1–2 w´z∏ów, czyli
0,5–1,0 m/sekund´. Przy wi´kszej pr´dkoÊci nast´powa∏oby wyp∏ukiwanie zawartoÊ-
ci z siatki o przeci´tnej g´stoÊci nici. Wykazano, ˝e nawet jeÊli pierÊcieƒ wlotowy ma
2 m Êrednicy przy takiej pr´dkoÊci wi´ksze i szybciej p∏ywajàce zwierz´ta planktono-
we sà w stanie uciec. Stosuje si´ wi´c siatki z prostokàtnym wlotem, o przekàtnej
3 m, które sà obszyte g´Êciejszà gazà tylko na samym koƒcu, a w przedniej cz´Êci ga-
zà o wielkich okach, aby zmniejszyç opór przep∏ywajàcej wody. Ponadto przed wlo-
tem umieszczona jest V-kszta∏tna owiewka. Takà sieç mo˝na holowaç z pr´dkoÊcià
4–5 w´z∏ów.
Inna technika zbierania planktonu to przelewanie wody, pobieranej np. kub∏em,
przez siatk´. Znajàc obj´toÊç kub∏a, mo˝na okreÊlaç obj´toÊç przelanej wody – b´-
dzie to wi´c metoda iloÊciowa. IloÊciowo mo˝na te˝ pobieraç materia∏ holowanà siat-
kà, gdy znamy odleg∏oÊç jej holowania. OczywiÊcie pr´dkoÊç holowania powinna
byç nie za du˝a i zawsze taka sama – inaczej êród∏em du˝ego b∏´du b´dzie, ˝e przez
siatk´ przepuÊcimy tylko cz´Êç – w dodatku za ka˝dym razem ró˝nà – wody teore-
tycznie zagarnianej przez pierÊcieƒ wlotowy. Istniejà rozmaite, mniej lub bardziej
z∏o˝one systemy zamykania siatek po pokonaniu okreÊlonej odleg∏oÊci. Próby iloÊcio-
we mo˝na pobieraç, holujàc siatk´ na odleg∏oÊç, powiedzmy, 100 m, okreÊlanà przez
odbiornik GPS. Do pobierania próbek wody – wraz z planktonem – z okreÊlonej g∏´-
bokoÊci s∏u˝à ró˝nego rodzaju batometry, jak batometr Patalasa (ryc. 5.1) lub bato-
metr Nansena (ryc. 5.2–4). Problemem jest to, ˝e obj´toÊç batometrów jest zwykle za
ma∏a, aby pobrane nimi iloÊciowe próbki planktonu by∏y wiarygodne. Dobry bato-
metr do pobierania planktonu powinien mieç pojemnoÊç 10, a przynajmniej 5 litrów,
tymczasem wiele batometrów ma pojemnoÊç mniejszà. Wówczas pozostaje pobiera-
nie wielu ma∏ych prób. Dobrze te˝, aby zamykajàc si´ batometr nie p∏oszy∏ plankto-
nu. Najlepiej, gdy zamyka si´ p∏ynnie, jak batometr Patalasa.
2.4. Fauna glebowa
Jako faun´ glebowà rozumiemy oczywiÊcie zwierz´ta zamieszkujàce ró˝nego ro-
dzaju gleby, tak˝e uprawne, lecz równie˝ faun´ Êció∏ki. Fauna glebowa obejmuje
wi´c najwi´ksze bogactwo zwierzàt làdowych, przynajmniej bezkr´gowców. Wi´k-
szych zwierzàt mo˝emy po prostu wypatrywaç w terenie. Warto przewracaç kamie-
nie, opad∏e kawa∏ki kory, czy pnie (póêniej umieszczajàc je w pozycji wyjÊciowej).
Nale˝y przeszukiwaç zag∏´bienia w rejonie szyi korzeniowych drzew i inne miejsca
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 27
Fauna glebowa
27
Ryc. 6. Sk∏adane sito entomologiczne do przesiewania Êció∏ki
(z Simma 1924)
gromadzenia pok∏adów Êció∏ki. Mo˝na te˝ u˝yç czerpaka entomologicznego – p∏ó-
ciennego worka rozpi´tego na obr´czy osadzonej na kiju. Czerpakiem przesuwamy
wahad∏owo po roÊlinach, niezbyt mocno, starajàc si´ wykonywaç ruchy zagarniajàce
ku górze. Z worka wybieramy z∏owione zwierz´ta – to szybka metoda z∏owienia
wi´kszych iloÊci zwierzàt, zamieszkujàcych np. dolne powierzchnie liÊci runa leÊne-
go. Po˝yteczne jest sito entomologiczne (ryc. 6). Pozwala ono szybko odsiaç liÊcie,
patyki i inne wi´ksze obiekty od drobniejszej Êció∏ki, którà nast´pnie zabieramy do
pracowni, najlepiej w p∏óciennym worku. Nie nale˝y u˝ywaç worków foliowych, ani
te˝ uszytych z lnianej surówki, bowiem ta ostatnia po nawil˝eniu nie przepuszcza
powietrza. Sito entomologiczne bardzo przyspiesza przebieranie Êció∏ki, lecz nie na-
le˝y go u˝ywaç do prób iloÊciowych, bowiem w górnej, odrzucanej frakcji zawsze
mogà pozostaç zwierz´ta.
Faun´ glebowà ∏owiç te˝ mo˝na w pu∏apki Barbera. Sà to s∏oiki lub puszki wko-
pane w ziemi´, niekiedy u góry zabezpieczone przed drapie˝nikami czy padlino˝er-
cami przez cz´Êciowe przykrycie lejkiem lub specjalnà pokrywkà, umo˝liwiajàcà
wpadanie drobnych zwierzàt do pu∏apki. Mo˝na do pu∏apki wlaç nieco 0,5 forma-
liny, je˝eli odwiedzamy pu∏apki co par´ dni. W pu∏apkach mo˝na te˝ umieszczaç
przyn´ty, odpowiednie dla ∏apanych zwierzàt. Dla niektórych bezkr´gowców, jak Êli-
maki, mo˝na porozk∏adaç kawa∏ki kory z drzew liÊciastych lub kawa∏ki tektury i od
czasu do czasu zbieraç zwierz´ta z ich dolnych powierzchni.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 28
28
Techniki zbioru
1
2
3
4
5
Ryc. 7. Przyrzàdy do pobierania iloÊciowych prób gleby: 1 – rama wbijana w Êció∏k´ lub gleb´,
2 – cylinder z t∏okiem, do pobierania prób z mi´kkiej gleby bàdê Êció∏ki, 3–4 – rury do pobierania prób
z mi´kkiej gleby, 5 – Êwider do pobierania prób z twardej gleby (z Kaczmarek 1981)
Faun´ glebowà iloÊciowo zbiera si´, pobierajàc odpowiednio g∏´boko gleb´
(Êció∏k´) ze znanej powierzchni. Mo˝na wbiç w ziemi´ ram´ (ryc. 7.1) i wybraç z niej
wszystko do g∏´bokoÊci kilku centymetrów. Taka rama jest najlepszym rozwiàza-
niem, gdy badamy liczebnoÊci zwierzàt o wi´kszych rozmiarach. Dla najdrobniejszej
fauny wystarczajà próby z mniejszej powierzchni. Pobiera si´ je czerpakami rurowy-
mi ró˝nej konstrukcji, niekiedy zbli˝onymi do stosowanych dla bentosu. Mo˝e to
byç czerpak zamykany od góry (ryc. 7.2), do pobierania mi´kkiej gleby lub Êció∏ki.
Do mi´kkiej gleby u˝ywa si´ te˝ prostych czerpaków rurowych (ryc. 7.3 i 7.4), a do
twardej Êwidra (ryc. 7.5), który wkr´ca si´ w gleb´, po czym wykr´ca wraz z rdze-
niem pobranym w Êrodku rury. Przyrzàdy do pobierania prób iloÊciowych i ekstrak-
cji fauny glebowej omawia szczegó∏owo Kaczmarek (1981).
Gleb´ pobranà jakoÊciowo bàdê iloÊciowo zabieramy do pracowni. Tam przyst´-
pujemy do ekstrakcji zamieszkujàcej jà fauny. Istnieje wiele technik wyp∏aszania
zwierzàt z próbek gleby. Zwykle ogrzewanie zwi´ksza ich aktywnoÊç, a wysychanie
powoduje przemieszczanie w warstwy nadal wilgotne, a˝ zwierz´ta wypadajà ze
Êció∏ki i po Êcianach lejka zsuwajà si´ do naczynia z utrwalaczem. Zapewne najstar-
sze urzàdzenie tego typu to lejek Tullgrena lub Berlesego (ryc. 8.1–3): klasycznie by∏
to metalowy baniak, w Êrodku podzielony skoÊnà Êcianà. Na górze by∏a siatka, na
której le˝a∏a próbka Êció∏ki, na dole rurka wchodzàca do epruwetki z utrwalaczem.
Ca∏oÊç ogrzewa∏a lampa naftowa (ryc. 8.1 i 2). Wspó∏czeÊnie metalowy lub plastiko-
wy lejek u góry przykrywa siatka, na której stoi metalowy cylinder z próbkà (ryc.
8.3). Od góry Êwieci ˝arówka, zwierz´ta w miar´ wysychania schodzà coraz ni˝ej, a˝
wpadajà do lejka i z niego do epruwetki nape∏nionej etanolem. Takich lejków usta-
wia si´ na najcz´Êciej drewnianym statywie kilka–kilkadziesiàt. Proces wyp∏aszania
zwykle zajmuje 1–2 dni. Podobnie dzia∏a aba˝ur uszyty z bisioru (ryc. 8.4), jak te˝
aparat Tanaki (ryc. 8.6–8). Dla odmiany lejek O’Connora (ryc. 8.5), u˝ywany do eks-
trakcji wazonkowców (Enchytraeidae) jest wype∏niony wodà: ciep∏o ˝arówki powo-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 29
Fauna glebowa
29
3
1
2
6
7
8
9
4
5
Ryc. 8. Ró˝ne typy urzàdzeƒ do ekstrakcji drobnych zwierzàt z gleby: 1–3 – lejki Berlesego: 1 – widok
zewn´trzny klasycznego, metalowego aparatu ogrzewanego od do∏u lampà naftowà, 2 – ten sam aparat
w przekroju (z Simma 1924), 3 – wspó∏czesna wersja, ogrzewana od góry ˝arówkà (z Mahoneya 1971);
4 – aba˝ur (lejek) z bisioru do ekstrakcji makrofauny glebowej (z Kaczmarek 1981); 5 – lejek O’Connora
(O’Connor 1962); 6–8 – aparat Tanaki (za Kaczmarek 1981): 6 – statyw z lejkami z glebà ogrzewanymi od
góry przez ˝arówki, 7 – przekrój pojedynczego lejka z siatkà, 8 – pojedynczy lejek z siatkà; 9 – lejki
Baermanna do ekstrakcji nicieni z gleby lub materia∏u roÊlinnego (z Mahoneya 1971)
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Techniki sklad 03/09/2007 0:35 Page 30
30
Techniki zbioru
1
2
3
4
6
5
5
Ryc. 9. Aparat Kempsona i Lloyda z podczerwienià: 1– termoregulator, 2 – promiennik podczerwieni
250 W w∏àczany przemiennie ze zwyk∏à ˝arówkà 100 W, 3 – siatka, 4 – próbki gleby w naczyniach
o dnach z rzadkiej kraty plastikowej, pokrytych dwiema warstwami tiulu bawe∏nianego; 5 – naczynia z roz-
tworem kwasu pikrynowego; 6 – kàpiel wodna (wg Kempson, Lloyd i Ghelardi 1963, za Kaczmarek 1981)
duje przechodzenie skàposzczetów g∏´biej, a˝ wpadajà do lejka; zwalniajàc zacisk na
rurce, zlewamy zgromadzone tam zwierz´ta do epruwetki. Lejki Baermanna z kolei
(ryc. 8.9) s∏u˝à do wydobywania nicieni z gleby lub materia∏u roÊlinnego. Tutaj ma-
teria∏ umieszczamy w muÊlinowych woreczkach, a te z kolei w lejkach nape∏nionych
wodà i grzanych od góry.
Wiele aparatów do ekstrakcji fauny glebowej osiàga znaczny stopieƒ komplika-
cji, jak aparat Kempsona i Lloyda (ryc. 9). Choç wymyÊlono wiele metod wyp∏asza-
nia fauny z gleby, nie zawsze sà one wystarczajàce. Zwykle choçby mi´czaki pozo-
stajà w wi´kszoÊci w Êció∏ce. Istniejà te˝ rozmaite metody wyp∏ukiwania czy flotacji,
dzia∏ajàce lepiej lub gorzej. Dopóki nie planujemy szerzej zakrojonych, iloÊciowych
badaƒ nad rzeczywiÊcie drobnà faunà glebowà (powiedzmy wielkoÊci od roztoczy
w dó∏), zwykle najpewniejszà i dostatecznà metodà jest zwyk∏e r´czne przebranie
Êció∏ki czy gleby. Mo˝na to robiç na bia∏ej p∏achcie, lepiej na bia∏ej kuwecie fotogra-
ficznej. Przebieranà gleb´ nale˝y dobrze oÊwietliç, najlepiej lampà halogenowà. Ku-
weta powinna te˝ byç ogrzewana od spodu, mo˝na jà umieÊciç choçby na poduszce
elektrycznej, aby zwierz´ta by∏y aktywne, przez co ∏atwiejsze do zauwa˝enia. Gleb´
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Pobierz darmowy fragment (pdf)
