Darmowy fragment publikacji:
TEORIA PRACY
Implikacje dla pedagogiki pracy
Jolanta Wilsz
TEORIA PRACY
Implikacje dla pedagogiki pracy
Kraków 2009
© Copyright by O cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Recenzenci:
prof. zw. dr hab. Stefan M. Kwiatkowski
prof. zw. dr Tadeusz W. Nowacki
Redakcja wydawnicza:
Beata Bednarz
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
Publikacja nansowana przez
Akademi(cid:266) im. Jana Długosza w Cz(cid:266)stochowie
ISBN 978-83-7587-085-5
O cyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulso cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulso cyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2009
Spis tre(cid:262)ci
Wstęp ........................................................................................................ 11
Rozdział I
Problemy pracy w pedagogice pracy
1. Poj(cid:266)cie pracy .......................................................................................... 15
2. Wieloaspektowo(cid:286)ć procesu pracy .......................................................... 22
3. Tera(cid:296)niejszo(cid:286)ć i przyszło(cid:286)ć – implikacje dla człowieka i pracy ............ 33
4. Oczekiwania wobec pracowników ........................................................ 42
5. Problemy i kierunki rozwoju pedagogiki pracy ..................................... 49
Rozdział II
Podstawy teorii pracy
1. Dotychczasowy stan teorii – uwagi krytyczne ....................................... 67
2. Rygory metodologiczne teorii ................................................................ 78
3. Przyj(cid:266)ta koncepcja człowieka i jego cech .............................................. 82
4. Rozwój jako funkcja mechanizmu samoregulacji ................................. 93
5. Podstawowe zało(cid:298)enia teoretyczne ........................................................ 111
Rozdział III
Relacje w procesie pracy
1. Relacje człowieka z otoczeniem – aspekty zachodz(cid:261)cych zmian .......... 119
2. Relacja pracownik – pracownik ............................................................. 130
3. Struktura i funkcje obiektów technicznych ............................................ 137
4. Relacja człowieka z obiektami technicznymi ........................................ 143
Rozdział IV
Rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji
przez pracowników
1. Rozwi(cid:261)zywanie problemów i podejmowanie decyzji
– zagadnienia teoretyczne ...................................................................... 159
2. Podejmowanie decyzji oparte na strukturze systemu steruj(cid:261)cego ......... 172
6
Spis tre(cid:262)ci
3. Warunki i style podejmowania decyzji .................................................. 178
4. Podejmowanie decyzji przez pracowników w kontek(cid:286)cie
przyj(cid:266)tej koncepcji człowieka i jego cech ............................................. 186
Rozdział V
Teoretyczna analiza pracy z punktu widzenia potrzeb człowieka
1. Potrzeby w koncepcjach psychologicznych ........................................... 193
2. Koncepcja potrzeb sterowniczych człowieka ........................................ 210
3. Zaspokajanie potrzeb sterowniczych w procesie pracy ......................... 225
Rozdział VI
Funkcjonowanie zawodowe człowieka
1. Wybór zawodu i działalno(cid:286)ć zawodowa ze wzgl(cid:266)du na stałe
indywidualne cechy osobowo(cid:286)ci ............................................................ 235
2. Stałe indywidualne cechy osobowo(cid:286)ci jako predyspozycje zawodowe ....... 261
3. Znaczenie samosterowno(cid:286)ci człowieka w działalno(cid:286)ci zawodowej ...... 285
4. Funkcjonowanie człowieka w kontek(cid:286)cie procesów
samoregulacji i organizacji .................................................................... 297
5. Role pełnione przez pracowników ......................................................... 310
6. Podmiotowo(cid:286)ć człowieka w procesie pracy .......................................... 320
Rozdział VII
Aktywno(cid:262)ć i przedsiębiorczo(cid:262)ć człowieka w procesie pracy
1. Aktywno(cid:286)ć i jej mechanizmy ................................................................. 333
2. Przedsi(cid:266)biorczo(cid:286)ć jako cecha działa(cid:276) człowieka
i jej twórcze aspekty ............................................................................... 343
3. Wpływ stałych indywidualnych cech osobowo(cid:286)ci
na aktywno(cid:286)ć i przedsi(cid:266)biorczo(cid:286)ć człowieka ......................................... 355
4. Aktywno(cid:286)ć zawodowa człowieka
w kontek(cid:286)cie doznawanych emocji ........................................................ 359
Rozdział VIII
Przystosowanie zawodowe
1. Teoretyczne uj(cid:266)cie przystosowania ....................................................... 373
2. Przystosowanie w sytuacjach zawodowych ........................................... 383
3. Przystosowanie zawodowe w kontek(cid:286)cie przyj(cid:266)tej koncepcji
człowieka i jego cech ............................................................................. 390
Spis tre(cid:262)ci
7
Rozdział IX
Komunikowanie się w procesie pracy
1. Teoretyczne aspekty komunikowania si(cid:266) .............................................. 401
2. Funkcje i formy komunikowania si(cid:266) interpersonalnego ........................ 407
3. Przebieg i determinanty procesu komunikowania si(cid:266) w pracy .............. 420
4. Umiej(cid:266)tno(cid:286)ci komunikowania si(cid:266) w kontek(cid:286)cie koncepcji
stałych indywidualnych cech osobowo(cid:286)ci ............................................. 428
Rozdział X
Wypalenie zawodowe
1. Syndrom wypalenia zawodowego – przegl(cid:261)d bada(cid:276) i opinii ................. 439
2. Wypalenie zawodowe w kontek(cid:286)cie przyj(cid:266)tej koncepcji człowieka
i jego cech .............................................................................................. 458
Uwagi końcowe ...................................................................................... 467
Literatura ................................................................................................... 471
Indeks nazwisk ........................................................................................ 501
„Nigdy nie mo(cid:298)na wprowadzać do teorii
wielko(cid:286)ci tylko obserwowalnych. Przeciwnie,
to wła(cid:286)nie teoria rozstrzyga o tym, co mo(cid:298)na
i co nale(cid:298)y obserwować”.
Albert Einstein
Wstęp
Du(cid:298)e tempo zmian dokonuj(cid:261)cych si(cid:266) we współczesnej rzeczywisto(cid:286)ci oraz
ich zło(cid:298)ono(cid:286)ć komplikuj(cid:261) (cid:298)ycie codzienne i utrudniaj(cid:261) skuteczne funkcjono-
wanie zawodowe. Dynamiczne, bezustanne przeobra(cid:298)enia zachodz(cid:261)ce wokół
człowieka wpływaj(cid:261) na niego, a on cz(cid:266)sto nie rozumie ich i nie zawsze jest
w stanie im sprostać, porusza si(cid:266) „po omacku”. Nie jest te(cid:298) (cid:286)wiadomy tego,
jakie procesy pod wpływem tych zmian zachodz(cid:261) w nim samym, jaki jest ich
przebieg i jakie wywołuj(cid:261) skutki. Ma wi(cid:266)c problemy ze sterowaniem sob(cid:261) oraz
otoczeniem, w tym innymi lud(cid:296)mi. Zbyt cz(cid:266)sto do(cid:286)wiadczane niepowodzenia
uruchamiaj(cid:261) w nim mechanizmy destrukcyjne, utrudniaj(cid:261)ce, a nawet całkowi-
cie uniemo(cid:298)liwiaj(cid:261)ce efektywne funkcjonowanie.
Wymagania stawiane pracownikom w dzisiejszych czasach rosn(cid:261); oczekuje
si(cid:266) od nich coraz wi(cid:266)kszej aktywno(cid:286)ci, skuteczno(cid:286)ci, przedsi(cid:266)biorczo(cid:286)ci, kre-
atywno(cid:286)ci, coraz wy(cid:298)szego poziomu wielu ró(cid:298)nych umiej(cid:266)tno(cid:286)ci, mi(cid:266)dzy in-
nymi: operowania informacjami, komunikacji interpersonalnej, podejmowania
decyzji, kierowania zmianami. Czy wszyscy ludzie mog(cid:261) sprostać tym wyma-
ganiom oraz jakie czynniki i mechanizmy o tym decyduj(cid:261)? – to pytania, na
które nie mo(cid:298)na udzielić jednoznacznej odpowiedzi, opieraj(cid:261)c si(cid:266) wył(cid:261)cznie
na wiedzy empirycznej i do(cid:286)wiadczeniach zawodowych nabytych w przeszło-
(cid:286)ci. Prawidłowe odpowiedzi stanowi(cid:261) bowiem prognozy pozwalaj(cid:261)ce przewi-
dywać, jak poszczególne jednostki b(cid:266)d(cid:261) zachowywały si(cid:266) w ró(cid:298)nego rodzaju
sytuacjach zawodowych w przyszło(cid:286)ci. W przewidywaniu zjawisk, które mog(cid:261)
si(cid:266) pojawić, nic tak skutecznie nie pomaga, jak wiedza teoretyczna. Dzi(cid:266)ki
regułom zawartym w teorii mo(cid:298)na z du(cid:298)(cid:261) trafno(cid:286)ci(cid:261) okre(cid:286)lić przyszłe wydarze-
nia i w por(cid:266) wpłyn(cid:261)ć na ich przebieg, zapobiegaj(cid:261)c zdarzeniom szkodliwym.
Przy opracowywaniu teorii pracy, która jest równie(cid:298) teori(cid:261) funkcjonowania
człowieka, uwzgl(cid:266)dniłam paradygmat systemowy stosowany od wielu lat z po-
wodzeniem przy rozwi(cid:261)zywaniu problemów w technice, w zarz(cid:261)dzaniu w naj-
bardziej rozwini(cid:266)tych krajach (cid:286)wiata, na przykład na Dalekim Wschodzie,
gdzie dzi(cid:266)ki czwartej generacji zarz(cid:261)dzania, czyli zarz(cid:261)dzaniu systemowemu,
dokonuje si(cid:266) niezwykle dynamiczny rozwój, nie wspominaj(cid:261)c ju(cid:298) o zawrotnym
rozwoju informatyki, niemo(cid:298)liwym przy zignorowaniu tego paradygmatu.
Niestety, w naukach humanistycznych widoczna jest, delikatnie mówi(cid:261)c,
oboj(cid:266)tno(cid:286)ć wobec tego paradygmatu. Z niezrozumiałych przyczyn bardzo
12
Wstęp
wielu przedstawicieli nauk humanistycznych uchyla si(cid:266) od korzystania z jego
dobrodziejstw. Chocia(cid:298) przynale(cid:298)(cid:266) do grona humanistów, widz(cid:266) szereg
korzy(cid:286)ci wynikaj(cid:261)cych z tego paradygmatu, być mo(cid:298)e ze wzgl(cid:266)du na wy-
kształcenie techniczne oraz obronion(cid:261) dysertacj(cid:266) doktorsk(cid:261) w dziedzinie nauk
technicznych.
Ksi(cid:261)(cid:298)k(cid:266) sw(cid:261) kieruj(cid:266) do odbiorców interdyscyplinarnych, gdy(cid:298) człowiek,
jego funkcjonowanie i działalno(cid:286)ć zawodowa interesuj(cid:261) specjalistów z ró(cid:298)-
nych dziedzin, mi(cid:266)dzy innymi z: psychologii, pedagogiki, socjologii, prakse-
ologii, zarz(cid:261)dzania, ekonomii, a tak(cid:298)e techników, którzy mimo post(cid:266)pu w ich
dyscyplinach nie s(cid:261) w stanie skutecznie rozwi(cid:261)zywać problem niezawodno(cid:286)ci
systemu człowiek – urz(cid:261)dzenie techniczne, ze wzgl(cid:266)du na niewystarczaj(cid:261)c(cid:261)
wiedz(cid:266) o człowieku.
Zacytowałam tu wielu specjalistów z ró(cid:298)nych dziedzin zajmuj(cid:261)cych si(cid:266)
prac(cid:261) i funkcjonowaniem człowieka (w spisie literatury zamie(cid:286)ciłam ponad
500 cytowanych przeze mnie pozycji). Starałam si(cid:266) pokazać, jak przedsta-
wiciele ró(cid:298)nych dziedzin rozumiej(cid:261) i ujmuj(cid:261) problemy zwi(cid:261)zane z tematyk(cid:261)
ksi(cid:261)(cid:298)ki. Przy du(cid:298)ej liczbie cytowanej literatury mogłam zrezygnować z pozycji
starszych, pozostawiłam tylko najcenniejsze z nich, gdy(cid:298) stanowi(cid:261) aktualn(cid:261) do
dzi(cid:286) klasyk(cid:266), a wiele dzisiejszych publikacji mówi o tych samych problemach
w bardzo podobny sposób, u(cid:298)ywaj(cid:261)c tylko nieco innych sformułowa(cid:276).
Za oryginalny, własny wkład do teorii pracy uwa(cid:298)am opracowane rygory
metodologiczne teorii oraz podstawowe zało(cid:298)enia teoretyczne. Całkowite no-
vum stanowi kompletna koncepcja potrzeb sterowniczych człowieka, uwzgl(cid:266)d-
niaj(cid:261)ca wszystkie aspekty jego funkcjonowania.
Opieraj(cid:261)c si(cid:266) na zaproponowanej ju(cid:298) wcze(cid:286)niej koncepcji człowieka i jego
cech, opracowałam własne uj(cid:266)cia teoretyczne dotycz(cid:261)ce najwa(cid:298)niejszych dla
procesu pracy zagadnie(cid:276):
– wyboru zawodu i działalno(cid:286)ci zawodowej ze wzgl(cid:266)du na predyspozycje
zawodowe;
– aktywno(cid:286)ci i przedsi(cid:266)biorczo(cid:286)ci w procesie pracy;
– potrzeb sterowniczych zaspokajanych w procesie pracy;
– przystosowania zawodowego;
– komunikowania si(cid:266) w procesie pracy;
– podejmowania decyzji przez pracownika;
– wypalenia zawodowego;
– relacji w procesie pracy;
– emocji w procesie pracy;
– rozwoju b(cid:266)d(cid:261)cego funkcj(cid:261) mechanizmu samoregulacji;
– podmiotowo(cid:286)ci w procesie pracy.
Wstęp
13
Wymienione zagadnienia, w celu wyja(cid:286)nienia ich mechanizmów, przeana-
lizowałam teoretycznie, postawiłam wiele hipotez, a niektóre zaproponowane
koncepcje zwery kowałam praktycznie.
Je(cid:286)li człowiek nie radzi sobie z wymienionymi problemami, w jego funk-
cjonowaniu zawodowym pojawia si(cid:266) wiele kon iktów, a tak(cid:298)e wypalenie za-
wodowe, którego intensywno(cid:286)ć jest tym wi(cid:266)ksza, im wi(cid:266)cej popełnia bł(cid:266)dów.
Starałam si(cid:266) jasno przekazywać my(cid:286)li innych autorów oraz formułować po-
gl(cid:261)dy własne tak, by były one całkowicie zrozumiałe dla wszystkich Czytel-
ników (bez wzgl(cid:266)du na ich rodzaj i poziom wykształcenia) zainteresowanych
skuteczniejszym rozwi(cid:261)zywaniem własnych problemów w pracy i w (cid:298)yciu.
Musz(cid:266) wyznać, (cid:298)e szczególnie blisk(cid:261) memu sercu grup(cid:261) Czytelników s(cid:261)
studenci, z uwagi na ich otwarto(cid:286)ć, my(cid:286)lenie o swej przyszło(cid:286)ci w kategoriach
sukcesu i skuteczno(cid:286)ci. Mam nie tylko nadziej(cid:266), ale jestem gł(cid:266)boko przeko-
nana, (cid:298)e przetworzona przez ich umysły zawarto(cid:286)ć ksi(cid:261)(cid:298)ki pomo(cid:298)e im w ka-
rierze zawodowej i w osi(cid:261)gni(cid:266)ciu sukcesu, pozwoli szerzej ogarn(cid:261)ć problemy
otaczaj(cid:261)cej rzeczywisto(cid:286)ci, lepiej zrozumieć siebie i innych ludzi, własne oraz
ich potrzeby, d(cid:261)(cid:298)enia, preferencje, predyspozycje, emocje, ambicje, a tak(cid:298)e
przyczyny pojawiaj(cid:261)cych si(cid:266) trudno(cid:286)ci, aby skuteczniej sobie z nimi radzili
zarówno w pracy zawodowej, jak i poza ni(cid:261). Wierz(cid:266), (cid:298)e działalno(cid:286)ć osób po-
siadaj(cid:261)cych takie kompetencje zagwarantuje im samorealizacj(cid:266), zadowolenie
oraz satysfakcj(cid:266) i pozwoli, by czuły si(cid:266) osobami szcz(cid:266)(cid:286)liwymi i spełnionymi.
Rozdział I
Problemy pracy
w pedagogice pracy
1. Pojęcie pracy
Praca ludzka jest zjawiskiem i procesem bardzo (cid:286)ci(cid:286)le powi(cid:261)zanym z egzy-
stencj(cid:261) człowieka. Rola, jak(cid:261) odgrywa w jego (cid:298)yciu, jest ró(cid:298)nie postrzegana
i odmiennie okre(cid:286)lana, w zale(cid:298)no(cid:286)ci od dyscypliny podejmuj(cid:261)cej t(cid:266) problema-
tyk(cid:266), zarówno „de niowanie, jak i warto(cid:286)ciowanie pracy pozostaje w (cid:286)cisłym
zwi(cid:261)zku z przyjmowan(cid:261) koncepcj(cid:261) człowieka i wizj(cid:261) jego ludzkiego powo-
łania”1.
Poszczególne dyscypliny, opieraj(cid:261)c si(cid:266) na własnej de nicji – a nawet na
kilku – czasami le(cid:298)(cid:261)cych na przeciwległych biegunach, ujmuj(cid:261) prac(cid:266) w anali-
zowanym przez nie aspekcie.
Według Tadeusza Pszczołowskiego2, o pracy mo(cid:298)na mówić w sensie: -
zykalnym, biologicznym, psychologicznym, ekonomicznym, socjologicznym,
prawnym, lozo cznym i prakseologicznym. W zwi(cid:261)zku z funkcjonuj(cid:261)cymi
znaczeniami pracy jest ona kategori(cid:261), któr(cid:261) zajmuje si(cid:266) wiele dyscyplin na-
ukowych, mi(cid:266)dzy innymi: pedagogika, psychologia, socjologia, prakseologia,
lozo a, ekonomia, medycyna, organizacja i zarz(cid:261)dzanie, cybernetyka, nauki
techniczne, ergonomia, teologia, a tak(cid:298)e prawo.
Na przestrzeni wieków3, w zale(cid:298)no(cid:286)ci od systemów lozo cznych i religij-
nych oraz uwarunkowa(cid:276) społeczno-kulturowych, przeobra(cid:298)eniom uległy po-
1 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. IV, red. E. Ró(cid:298)ycka, Wydawnictwo Akademickie
„(cid:297)ak”, Warszawa 2005, s. 782.
2 T. Pszczołowski, Prakseologiczne sposoby usprawniania pracy, Pa(cid:276)stwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1969, s. 9–15.
3 Przemiany, jakie dokonywały si(cid:266) w pojmowaniu ludzkiej pracy na przestrzeni historii, przed-
stawiono w wielu publikacjach. Zwa(cid:298)ywszy na wnikliw(cid:261) i wyczerpuj(cid:261)c(cid:261) analiz(cid:266) tego zagad-
nienia, uwa(cid:298)am, (cid:298)e na szczególn(cid:261) uwag(cid:266) zasługuj(cid:261) tu opracowania m.in.: M. Michalskiego,
16
Teoria pracy
gl(cid:261)dy na temat roli, jak(cid:261) w (cid:298)yciu człowieka odgrywa praca. Zastanawiano si(cid:266)
w szczególno(cid:286)ci nad jej sensem. Tak(cid:298)e współcze(cid:286)nie w literaturze przedmiotu
spotykamy si(cid:266) z ró(cid:298)norodnymi sposobami jej interpretacji. Aby przybli(cid:298)yć za-
kres problemów zwi(cid:261)zanych z prac(cid:261), ich zło(cid:298)ono(cid:286)ć i jej wpływ na jednostk(cid:266)
społeczn(cid:261), przytocz(cid:266) tylko niektóre z nich.
Jak zauwa(cid:298)a Tadeusz W. Nowacki, autor Leksykonu pedagogiki pracy4,
„poj(cid:266)cie pracy cieszy si(cid:266) wieloma de nicjami, formułowanymi z ró(cid:298)nych sta-
nowisk. Poszczególne nauki posługuj(cid:261) si(cid:266) własnymi de nicjami. W ró(cid:298)nych
naukach ukształtowały si(cid:266) inne poj(cid:266)cia pracy, choć przecie(cid:298) wszystkie s(cid:261) ozna-
czone tym samym terminem”5.
W leksykonie tym pod hasłem p r a c a mo(cid:298)na przeczytać, (cid:298)e jest to: „wg
okre(cid:286)lenia T. Kotarbi(cid:276)skiego, działalno(cid:286)ć wykonywana dla uczynienia zado(cid:286)ć
czyim(cid:286) potrzebom istotnym, za(cid:286) wg J. Szczepa(cid:276)skiego: ka(cid:298)da celowa czyn-
no(cid:286)ć społecznie u(cid:298)yteczna lub społecznie doniosła i zapewniaj(cid:261)ca okre(cid:286)lon(cid:261)
pozycj(cid:266) w społecze(cid:276)stwie. P. jest działalno(cid:286)ci(cid:261) tak ró(cid:298)norodn(cid:261), (cid:298)e przyjmuje
rozmaite postacie, ujawniaj(cid:261)ce du(cid:298)e ró(cid:298)nice. Według T. W. Nowackiego, praca
jest zbiorem w y s i ł k ó w l u d z k i c h w y k o n y w a n y c h dla utrzymania
egzystencji człowieka i podwy(cid:298)szenia jej poziomu, a zawiera dostosowane do
zada(cid:276) pracowniczych układy i struktury czynno(cid:286)ci sensomotorycznych i inte-
lektualnych, prowadz(cid:261)cych do produkcji dóbr materialnych, usług i wytworów
kultury”6. Poza zacytowan(cid:261) de nicj(cid:261) pracy w leksykonie zde niowanych jest
39 rodzajów pracy ze wzgl(cid:266)du na ró(cid:298)ne jej aspekty.
Słownik pedagogiki pracy podaje inne wyja(cid:286)nienie tego poj(cid:266)cia: „prac(cid:261)
nazywamy ka(cid:298)d(cid:261) działalno(cid:286)ć, której wynikiem jest wytwór kulturowy, dobro
materialne lub usługa”7.
Zgodnie z de nicj(cid:261) podan(cid:261) w Encyklopedii Powszechnej praca jest to „ce-
lowa działalno(cid:286)ć człowieka, która polega na przekształcaniu ró(cid:298)nego typu dóbr
i przystosowywaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich”8.
Człowiek, praca, kultura. O kulturowym wymiarze pracy ludzkiej, Wydawnictwo Pozna(cid:276)skie,
Pozna(cid:276) 2005 oraz J. W. Gałkowskiego, Praca i człowiek. Próba lozo cznej analizy pracy,
Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1980.
4 T. W. Nowacki, Leksykon pedagogiki pracy, Instytut Technologii Eksploatacji, Wy(cid:298)sza Szkoła
Pedagogiczna TWP, Wy(cid:298)sza Szkoła Pedagogiczna ZNP, Wydawnictwo Instytutu Technologii
Eksploatacji w Radomiu, Radom 2004.
5 T. W. Nowacki, U. Jeruszka, Podstawy dydaktyki pracy, Wydawnictwo Wy(cid:298)szej Szkoły Peda-
gogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2004, s. 11.
6 T. W. Nowacki, Leksykon pedagogiki..., dz. cyt., s. 189–190.
7 Słownik pedagogiki pracy, red. L. Koczniewska-Zagórska, T. W. Nowacki, Z. Wiatrowski,
Zakład Narodowy im. Ossoli(cid:276)skich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – War-
szawa – Kraków – Gda(cid:276)sk – Łód(cid:296) 1986, s. 252.
8 Encyklopedia Powszechna PWN, red. nacz. W. Kryszewski, R. Marcinkowski, wyd. 2, Pa(cid:276)-
stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 729.
Rozdział I. Problemy pracy w pedagogice pracy
17
Z kolei w Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku wymienione s(cid:261) trzy ele-
menty składaj(cid:261)ce si(cid:266) na tre(cid:286)ć poj(cid:266)cia praca. S(cid:261) to:
– „(cid:286)wiadome działanie maj(cid:261)ce na celu zaspokojenie potrzeb przez tworze-
nie dóbr;
– podejmowany przez pracuj(cid:261)cego trud, ci(cid:266)(cid:298)ar towarzysz(cid:261)cy wysiłkowi -
zycznemu wzgl(cid:266)dnie umysłowemu pracuj(cid:261)cego człowieka;
– nieodł(cid:261)cznie zwi(cid:261)zany z prac(cid:261) rozwój zyczny, psychiczny, duchowy
i moralny pracuj(cid:261)cego podmiotu”9.
Encyklopedia organizacji i zarz(cid:261)dzania podaje, (cid:298)e praca ludzka to: „celowa
działalno(cid:286)ć człowieka, polegaj(cid:261)ca na przekształcaniu dóbr przyrody i przysto-
sowaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. Ze wzgl(cid:266)du na stopie(cid:276) organi-
zacyjnego zespolenia wykonawców pracy w celu zrealizowania okre(cid:286)lonych
zada(cid:276) rozró(cid:298)nia si(cid:266) prac(cid:266) indywidualn(cid:261) (wykonywan(cid:261) przez jednego wyko-
nawc(cid:266)) i zespołow(cid:261) (wykonywan(cid:261) przez grup(cid:266) wykonawców, mi(cid:266)dzy którymi
powstaj(cid:261) wi(cid:266)zy kooperacyjne). Ze wzgl(cid:266)du na stosunek wykonywanej pracy
do jej celu rozró(cid:298)nia si(cid:266) prac(cid:266) podstawow(cid:261) (prowadz(cid:261)c(cid:261) bezpo(cid:286)rednio do rea-
lizacji celu) i pomocnicz(cid:261) (która wspiera prac(cid:266) podstawow(cid:261)). Prac(cid:266) dzieli si(cid:266)
ponadto na wykonawcz(cid:261), twórcz(cid:261) i kierownicz(cid:261)”10.
Perspektywa nauk o zarz(cid:261)dzaniu i ekonomii skłania do okre(cid:286)lenia proce-
su pracy „jako celowo zorganizowanej działalno(cid:286)ci, b(cid:266)d(cid:261)cej splotem, a jed-
nocze(cid:286)nie ci(cid:261)giem czynów ludzkich, zmierzaj(cid:261)cej do uzyskania okre(cid:286)lonych
rezultatów, aby uczynić zado(cid:286)ć czyim(cid:286) istotnym interesom”11.
W Encyklopedii biznesu praca de niowana jest jako „celowa działalno(cid:286)ć
człowieka, w której procesie przekształca on z pomoc(cid:261) narz(cid:266)dzi pracy (ma-
szyn, urz(cid:261)dze(cid:276), (cid:286)rodków technicznych) przedmioty pracy i przystosowuje je
do potrzeb oraz (cid:286)wiadczy okre(cid:286)lone usługi materialne (transport, usługi remon-
towe) i niematerialne (teatr, telewizja, o(cid:286)wiata itp.)”12.
Według Marka Kozłowskiego, „praca jest kolejn(cid:261), po pieni(cid:261)dzu i ziemi,
postaci(cid:261) kapitału”13.
W Leksykonie pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego mo(cid:298)na prze-
czytać, (cid:298)e praca „[...] okre(cid:286)la celow(cid:261) działalno(cid:286)ć człowieka, w procesie której
9 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku..., dz. cyt., s. 781.
10 Encyklopedia organizacji i zarz(cid:261)dzania, kom. red. L. Pasieczny, Pa(cid:276)stwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1981, s. 378–379.
11 M. Gableta, Człowiek i praca w zmieniaj(cid:261)cym si(cid:266) przedsi(cid:266)biorstwie, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 2003, s. 9. Zacytowane okre(cid:286)lenie nawi(cid:261)zuje do
istoty pracy w uj(cid:266)ciu Tadeusza Kotarbi(cid:276)skiego.
12 Encyklopedia biznesu, red. W. Pomykało, t. I, wyd. I, Fundacja „Innowacja”, Warszawa
13 M. Kozłowski, Encyklopedia kapitału w zarysie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
1995, s. 646.
Łód(cid:296) 1994, s. 108.
18
Teoria pracy
przystosowuje on przedmioty pracy za pomoc(cid:261) narz(cid:266)dzi pracy do swoich po-
trzeb materialnych i pozamaterialnych”14.
Zgodnie z de nicj(cid:261) podan(cid:261) w Encyklopedii psychologicznej „praca to system
czynno(cid:286)ci wyró(cid:298)nionych i ukierunkowanych na przekształcanie otoczenia, wy-
konywanych wzgl(cid:266)dnie stale, gdy jej wykonawca ma odpowiednie kwali kacje
formalne”15.
Według Słownika psychologii praca to „aktywno(cid:286)ć zyczna lub intelektu-
alna, której wymaga społecze(cid:276)stwo lub któr(cid:261) narzuca si(cid:266) sobie w okre(cid:286)lonym
celu”16. Praca wykonywana samorzutnie i ch(cid:266)tnie wzbogaca osobowo(cid:286)ć czło-
wieka, wykonywana za(cid:286) pod przymusem mo(cid:298)e si(cid:266) stać (cid:296)ródłem udr(cid:266)ki i gł(cid:266)-
bokiego niezadowolenia. W opracowaniach psychologicznych na temat pracy
szczególn(cid:261) uwag(cid:266) po(cid:286)wi(cid:266)ca si(cid:266) zadowoleniu i satysfakcji z pracy, jak równie(cid:298)
zjawiskom negatywnym, na przykład wypaleniu zawodowemu.
W rozumieniu psychologów społecznych praca jest to aktywno(cid:286)ć ukierun-
kowana na osi(cid:261)ganie po(cid:298)(cid:261)danych celów, wykraczaj(cid:261)cych poza przyjemno(cid:286)ć
płyn(cid:261)c(cid:261) z samej aktywno(cid:286)ci. Chocia(cid:298) termin p r a c a cz(cid:266)sto odnosi si(cid:266) do płat-
nego zaj(cid:266)cia czy posady, mo(cid:298)e obejmować wiele innych form aktywno(cid:286)ci, ta-
kich jak zaj(cid:266)cia domowe, społeczne itp.
We wszystkich de nicjach praca rozumiana jest jako pewnego rodzaju cz(cid:266)-
sto nieunikniona konieczno(cid:286)ć. Dodatkowo termin ten oznacza wysiłek i opór
(cid:286)rodowiska; celem pracy jest osi(cid:261)gni(cid:266)cie czego(cid:286), co jest w sensie zycznym
i psychicznym trudne do realizacji. Mianem pracy mo(cid:298)na okre(cid:286)lać zarówno
krótkotrwały wysiłek, jak i działania podejmowane przez dłu(cid:298)szy czas. Długo-
trwała praca prawie zawsze ma miejsce w układzie ról społecznych i instytucji,
np. w (cid:286)rodowisku zawodowym, grupach wolontariuszy czy w domu rodzin-
nym. W dyskusji nad poj(cid:266)ciem „praca” wci(cid:261)(cid:298) powraca z jednej strony temat
obowi(cid:261)zku i wyboru, z drugiej – temat zysku i kosztu17.
W socjologii praca jest pojmowana – podobnie jak w organizacji i zarz(cid:261)-
dzaniu – „jako celowa działalno(cid:286)ć człowieka, w trakcie której przekształca on
przyrod(cid:266) za pomoc(cid:261) narz(cid:266)dzi zgodnie ze swoimi pragnieniami i potrzebami”18.
We współczesnych systemach rynkowych istnieje tendencja do de niowania
14 Z. Sadowski, T. Wach, Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego, Bibliotecz-
ka Pracownicza, Warszawa 2003, s. 41.
15 Encyklopedia psychologiczna, red. W. Szewczyk, wyd. I, Fundacja „Innowacja”, Warszawa
1998, s. 451.
16 N. Sillamy, Słownik psychologii, tłum K. Jarosz, Ksi(cid:261)(cid:298)nica, Katowice 1995, s. 218.
17 Por. Encyklopedia Blackwella. Psychologia społeczna, red. A. S. R. Manstead, M. Hewstone,
S. T. Fiske, M. A. Hogg, H. T. Reis, G. R. Semin, red. wyd. pol. J. Czapi(cid:276)ski, tłum. A. Bieniek,
i in., Jacek Santorski, Warszawa [2001], s. 410.
18 J. Sztumski, Socjologia pracy w zarysie, Instytut Wydawniczy Zwi(cid:261)zków Zawodowych, War-
szawa 1981, s. 16.
Rozdział I. Problemy pracy w pedagogice pracy
19
pracy ludzkiej jako aktywno(cid:286)ci, która skutkuje wymiernymi społecznie ko-
rzy(cid:286)ciami wycenianymi na rynku w postaci dochodu19.
Z kolei Władysław Jacher, opieraj(cid:261)c si(cid:266) na tekstach (cid:286)w. Tomasza z Akwi-
nu, proponuje nast(cid:266)puj(cid:261)c(cid:261) de nicj(cid:266) pracy: „praca to wysiłek psycho zyczny,
twórczy, celowy, (cid:286)wiadomy osoby ludzkiej w d(cid:261)(cid:298)eniu do dobra, posiadaj(cid:261)cy
znaczenie społeczne”20. W przytoczonym uj(cid:266)ciu praca ludzka ma charakter
ogólny, mo(cid:298)e jednak zawierać w sobie i te elementy, które mo(cid:298)na spotkać we
współczesnych de nicjach pracy.
W rozumieniu lozo cznym, zdaniem Jerzego W. Gałkowskiego, „praca
jest to aspekt aktywnego zachowania si(cid:266) człowieka wobec (cid:286)wiata, podlegaj(cid:261)cy
normowaniu moralnemu, wynikaj(cid:261)cy z jego niesamowystarczalno(cid:286)ci przeja-
wiaj(cid:261)cej si(cid:266) w potrzebach, realizowany w ludzkim czynie w celu podporz(cid:261)dko-
wania sobie (cid:286)wiata dla po(cid:286)redniego zaspokojenia potrzeb, powoduj(cid:261)cy rozwój
człowieka, a maj(cid:261)cy charakter ambiwalentny”21.
W wielu encyklopediach i słownikach pod hasłem „praca”, w znaczeniu
lozo cznym, cytowane s(cid:261) pogl(cid:261)dy Karola Marksa, według którego „praca
to działanie uzewn(cid:266)trzniaj(cid:261)ce człowieka i jednocze(cid:286)nie tworz(cid:261)ce osob(cid:266) ludz-
k(cid:261), pojmowan(cid:261) tu jako odbicie zachodz(cid:261)cych historycznie stosunków spo-
łecznych, które s(cid:261) kształtowane przez człowieka i same go z kolei kształtuj(cid:261).
Proces ów umo(cid:298)liwia samorealizacj(cid:266) osoby ludzkiej”22. Filozof ten twierdził
równie(cid:298), (cid:298)e „praca jest przede wszystkim procesem zachodz(cid:261)cym pomi(cid:266)dzy
człowiekiem a przyrod(cid:261). W procesie tym człowiek swym własnym czynem
doprowadza do wymiany materii z przyrod(cid:261), reguluje i kontroluje t(cid:266) przemia-
n(cid:266). Wobec materii przyrodzonej wyst(cid:266)puje on sam jako jedna z sił przyrodzo-
nych. Wprawia w ruch siły przyrodzone, nale(cid:298)(cid:261)ce do jego ciała, jak ramiona
i nogi, głow(cid:266) i r(cid:266)ce, a(cid:298)eby przyswoić sobie materi(cid:266) przyrodzon(cid:261) w postaci
przydatnej dla swego (cid:298)ycia. Oddziaływuj(cid:261)c swymi poruszeniami na przyrod(cid:266)
zewn(cid:266)trzn(cid:261) – zmieniaj(cid:261)c j(cid:261), człowiek zmienia zarazem j(cid:261) i swoj(cid:261) własn(cid:261) na-
tur(cid:266)”23. Ujmuj(cid:261)c ogólnie istot(cid:266) pracy, K. Marks pisał: „p r o c e s p r a c y taki,
jak go tu przedstawili(cid:286)my w jego prostych i a b s t r a k c y j n y c h momentach,
19 Por. Encyklopedia socjologii, t. III, O–R, red. H. Doma(cid:276)ski, O cyna Naukowa, Warszawa
2000, s. 175.
20 W. Jacher, My(cid:286)l Tomasza z Akwinu o pracy ludzkiej [w:] Praca. Gospodarka. Społecze(cid:276)-
stwo. Studia i szkice socjologiczne dedykowane Profesor Jolancie Kulpi(cid:276)skiej, red. K. Dok-
tór, K. Konecki, W. Warzywoda-Kruszewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łód(cid:296)
2003, s. 122.
21 J. W. Gałkowski, Praca i człowiek..., dz. cyt., s. 295.
22 A. Podsiad, Słownik terminów i poj(cid:266)ć lozo cznych, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa
2000, s. 658–659.
23 Cyt. za: T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodo-
wy im. Ossoli(cid:276)skich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gda(cid:276)sk 1978, s. 12.
20
Teoria pracy
jest celow(cid:261) działalno(cid:286)ci(cid:261) dostarczania warto(cid:286)ci u(cid:298)ytkowych, przystosowania
dóbr przyrody do potrzeb ludzkich, powszechnym warunkiem wymiany ma-
terii mi(cid:266)dzy człowiekiem a przyrod(cid:261), wiecznym naturalnym warunkiem (cid:298)ycia
ludzkiego, a przeto czym(cid:286) niezale(cid:298)nym od jakiejkolwiek formy tego (cid:298)ycia,
natomiast czym(cid:286) wspólnym wszystkim jego formom społecznym”24.
To, i(cid:298) dyscypliny teologiczne i lozo czne traktuj(cid:261) prac(cid:266) jako kategori(cid:266)
antropologiczn(cid:261), „wskazuje z jednej strony na to, (cid:298)e podstaw(cid:261) jej warto(cid:286)ci jest
sam człowiek, gdy(cid:298) jest ona jego aktem, a jej warto(cid:286)ć przedmiotow(cid:261) nale(cid:298)y
mierzyć miar(cid:261) godno(cid:286)ci samego podmiotu pracy, czyli osoby, b(cid:266)d(cid:261)cej równie(cid:298)
nadrz(cid:266)dnym celem pracy. Z drugiej strony ta sama praca przedstawiana bywa
jako jedna z podstawowych alienacji człowieka i mo(cid:298)liwych dróg jego depre-
cjacji”25.
Stefan Kardynał Wyszy(cid:276)ski wyja(cid:286)nia sens pracy w duchu katolickiej nauki
społecznej, analizuje i interpretuje jej kontekst ludzki i chrze(cid:286)cija(cid:276)ski, bardzo
silnie akcentuje jej aspekt humanistyczny, twierdz(cid:261)c, (cid:298)e „element techniczny
i ekonomiczny pracy musi być równowa(cid:298)ony z elementem humanistycznym”26,
podkre(cid:286)la „znaczenie wychowawcze pracy ludzkiej zarówno w osobistym, jak
i społecznym zakresie. Dzi(cid:266)ki temu praca ludzka pełniej oka(cid:298)e swoje wła(cid:286)ci-
we oblicze: ludzkie, moralne, religijne, kulturalne, społeczne, gospodarcze”27.
Podkre(cid:286)la, (cid:298)e nale(cid:298)y „dokonać wła(cid:286)ciwego wł(cid:261)czenia pracy, stanowi(cid:261)cej cz(cid:266)(cid:286)ć
naszego (cid:298)ycia, do cało(cid:286)ci tego (cid:298)ycia, tak aby praca nie była czym(cid:286) od reszty (cid:298)y-
cia oderwanym, ale (cid:298)eby z nim tworzyła harmonijn(cid:261) cało(cid:286)ć”28. Praca, w uj(cid:266)ciu
Kardynała Wyszy(cid:276)skiego, „w dobrym znaczeniu doskonali człowieka, jego
(cid:298)ycie materialne i duchowe, jego moralno(cid:286)ć, charakter, osobowo(cid:286)ć”29.
W podobnym duchu na temat pracy wypowiada si(cid:266) Jan Paweł II, uwa(cid:298)aj(cid:261)c,
(cid:298)e „praca jest dobrem człowieka – dobrem jego człowiecze(cid:276)stwa – przez prac(cid:266)
bowiem człowiek nie tylko przekształca przyrod(cid:266), dostosowuj(cid:261)c j(cid:261) do swoich
potrzeb, ale tak(cid:298)e u r z e c z y w i s t n i a s i e b i e jako człowieka, a tak(cid:298)e ponie-
k(cid:261)d b a r d z i e j «s t a j e s i (cid:266) c z ł o w i e k i e m»”30. W (cid:286)wietle rozwa(cid:298)a(cid:276) Jana
Pawła II mo(cid:298)na doj(cid:286)ć do wniosku, i(cid:298) najbardziej podstawow(cid:261) cech(cid:261) pracy jest
wolna i twórcza działalno(cid:286)ć człowieka. Ponadto problematyka ludzkiej pracy
24 Słownik lozo i marksistowskiej, red. T. M. Jaroszewski, Wiedza Powszechna, Warszawa
1982, s. 268.
25 Słownik społeczny, red. B. Szlachta, WAM, Kraków 2004, s. 942.
26 S. Wyszy(cid:276)ski, Duch pracy ludzkiej. My(cid:286)li o warto(cid:286)ci pracy, Wydawnictwo im. Stefana Kard.
Wyszy(cid:276)skiego Soli Deo, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 2000, s. 19.
27 Tam(cid:298)e, s. 10.
28 Tam(cid:298)e, s. 21.
29 Tam(cid:298)e, s. 9.
30 Jan Paweł II, Laborem exercens. Tekst i komentarze, red. J. Gałkowski, Redakcja Wydaw-
nictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1986, s. 21.
Pobierz darmowy fragment (pdf)