Darmowy fragment publikacji:
Maria Maślanka-Soro
TRAGIZM W KOMEDII
DANTEGO
universitas
TRAGIZM W KOMEDII
DANTEGO
Maria Maślanka-Soro
TRAGIZM W KOMEDII
DANTEGO
KRAKÓ W
© Copyright by Maria Maślanka-Soro and Towarzystwo Autorów
i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2010,
wydanie II zmienione
ISBN 97883–242–1525–6
TAiWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
Paweł Bik – Script
Projekt okładki i stron tytułowych
Sepielak
www.universitas.com.pl
pamięci mojej Matki
mojemu Ojcu
tragizm.indd 3
tragizm.indd 3
2010-12-02 10:45:34
2010-12-02 10:45:34
Verum est bonum intellectus
(Prawda jest dobrem umysłu)
(Tomasz z Akwinu, Exp. Eth., VI, lect. 3, 1143)
Ēthos anthrōpōi daimōn
(Charakter kieruje ludzkim losem)
(Heraklit z Efezu, u Stobajosa, Anth., IV, 40, 23)
tragizm.indd 5
tragizm.indd 5
2010-12-02 10:45:34
2010-12-02 10:45:34
Spis treści
Wprowadzenie
Wykaz ważniejszych skrótów
Część pierwsza: Poetyka tragizmu w Komedii
I. Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
II. Mimēsis w Komedii
III. Mimēsis tragiczna w Piekle
IV. Tragedia i tragizm przed Dantem jako podstawa dialogu
interdyskursywnego w Piekle
V. Katharsis tragiczna i katharsis dantejska
Część druga: Semantyka tragizmu w Piekle
s. 9
s. 15
s. 19
s. 35
s. 59
s. 72
s. 86
I. Theodycea a rzeczywistość tragiczna w Piekle
II. Magnanimi i ich tragedia
Uwagi wstępne
1. Farinata i Cavalcante: tragiczna pogarda „epikurejczyków”
2. Poznanie tragiczne Ulissesa
s. 99
s. 121
s. 121
s. 126
s. 153
2.1. Kryzys intelektualny Dantego i jego znaczenie dla epizodu Ulissesa s. 153
s. 157
2.2. Sens dosłowny epizodu Ulissesa i jego tragiczny wydźwięk
s. 171
2.3. Sens alegoryczny epizodu Ulissesa i jego tragiczna wymowa
s. 178
s. 200
s. 200
s. 227
s. 256
s. 279
s. 279
s. 300
s. 317
s. 345
s. 348
s. 367
s. 379
3. Błąd tragiczny „szlachetnych” mieszkańców Limbo
III. Winni „niewinni”
1. Francesca da Rimini: tragedia miłości
2. Pier della Vigna: tragiczna metamorfoza
3. Brune(cid:308) o Latini: tragiczne zaślepienie
IV. Granice człowieczeństwa i kryzys tragizmu
1. Polemika antytragiczna w czeluści wróżbitów
2. Mistrz Adam i zwycięstwo komizmu
3. Ugolino i jego antytragedia
Zakończenie
Bibliografi a literatury cytowanej
Indeks nazwisk i imion
Riassunto (Streszczenie)
tragizm.indd 7
tragizm.indd 7
2010-12-02 10:45:35
2010-12-02 10:45:35
Indice
Introduzione
Elenco delle abbreviazioni più signifi cative
Parte prima: La poetica del tragico nella Commedia
I. Il titolo dell’opera e la componente tragica
II. Mimēsis nella Commedia
III. Mimēsis tragica nell’Inferno
IV. La tragedia e il tragico prima di Dante come base del dialogo
interdiscorsivo nell’Inferno
V. Katharsis tragica e katharsis dantesca
p. 9
p. 15
p. 19
p. 35
p. 59
p. 72
p. 86
Parte seconda: La semantica del tragico nell’Inferno
I. Teodicea e realtà tragica nell’Inferno
II. Magnanimi e la loro tragedia
Questioni preliminari
1. Farinata e Cavalcante: Il tragico disdegno degli „epicurei”
2. La conoscenza tragica di Ulisse
p. 99
p. 121
p. 121
p. 126
p. 153
2.1. La crisi intelle(cid:308) uale di Dante e il suo valore per l’episodio di Ulisse p. 153
2.2. Il senso le(cid:308) erale dell’episodio di Ulisse e il suo signifi cato tragico
p. 157
2.3. Il senso allegorico dell’episodio di Ulisse e la sua connotazione
tragica
3. L’errore tragico dei “nobili” abitanti del Limbo
III. „Giusti” ingiusti
1. Francesca da Rimini: la tragedia d’amore
2. Pier della Vigna: la metamorfosi tragica
3. Brune(cid:308) o Latini: la cecità tragica
IV. I limiti dell’umano e la crisi del tragico
1. La polemica antitragica nella bolgia degli indovini
2. Maestro Adamo e la vi(cid:308) oria del comico
3. Ugolino e la sua antitragedia
Conclusioni
Bibliografi a delle opere citate
Indice dei nomi
Riassunto
p. 171
p. 178
p. 200
p. 200
p. 227
p. 256
p. 279
p. 279
p. 300
p. 317
p. 345
p. 348
p. 367
p. 379
tragizm.indd 8
tragizm.indd 8
2010-12-02 10:45:35
2010-12-02 10:45:35
Wprowadzenie
U podstaw tej pracy leży pytanie, jak wytłumaczyć fakt, że w dziele
tak nietragicznym jak Boska Komedia, gdyż prezentującym chrześcij ań-
ską wizję rzeczywistości (w nieskontaminowanej postaci) w jej wymia-
rze zarówno historycznym, jak i eschatologicznym, gdzie każdy epizod
pełni określoną funkcję w realizacji głównego celu, jakim jest – zgod-
nie z twierdzeniem samego poety – wskazanie zagubionej ludzkości
drogi do szczęścia – występują epizody, które można określić mianem
tragicznych. Ponieważ znajdują się one w Piekle i dotyczą postaci posia-
dających pewne cechy pozytywne oraz określoną wielkość, mogłoby to
oznaczać, że przyczyniają się tym samym do osłabienia całej konstrukcji
myślowej.
Istotnie, pewne głosy z przeszłości, a mam tu na myśli prze-
de wszystkim badaczy tej miary, co Benede(cid:308) o Croce i Francesco De
Sanctis1, których echa pobrzmiewają w niektórych współczesnych
interpretacjach, albo skłonni są czynić rozróżnienie w tym dziele
między „strukturą” (konstrukcją ideową) a „poezją” (Croce), dając
tym samym do zrozumienia, że tak naprawdę dla oceny artyzmu
Dantego liczy się tylko ta ostatnia, albo analizują te epizody w ideo-
wym wyizolowaniu z kontekstu poematu, jak również z konteks-
tu kulturowego, skupiając się przede wszystkim na podkreślaniu
wielkości poetyckiej Franceski da Rimini, Piera della Vigna, Ulis-
sesa i paru innych postaci pierwszej części Dantejskich zaświatów,
kreując ich na bohaterów tragicznych. Epitet „tragiczny” (tragico)
w odniesieniu do nich pojawia się zresztą często także w bardziej zo-
1 Zob. B. Croce, La poesia di Dante, Laterza, Bari 19589 (1921); F. De Sanctis,
Lezioni e saggi su Dante, [w:] idem, Opere, t. 5, a cura di S. Romagnoli, Einaudi,
Torino 19672.
tragizm.indd 9
tragizm.indd 9
2010-12-02 10:45:35
2010-12-02 10:45:35
10
Wprowadzenie
biektywizowanych analizach, ale na ogół i tu brak rozwinięcia „wątku
tragicznego”2.
Ta właśnie sytuacja skłoniła mnie do podjęcia próby poszukania
odpowiedzi na wyżej postawione pytanie, a ta z kolei przerodziła się
w pragnienie zbadania istoty i charakteru tragizmu stojącego u podstaw
sześciu epizodów, które wydały mi się najbardziej interesujące pod tym
względem. Dodam od razu, że tragizm w arcydziele Dantego postrzegam
zarówno jako kategorię fi lozofi czną, czy raczej fi lozofi czno-antropologicz-
ną, jak i estetyczną. W pierwszym znaczeniu odnosi się on do charakteru
i funkcji konfl iktów, u których podłoża stoi fakt, że jednostki kierujące się
w życiu określonymi wartościami wikłają się w sytuację niemającą dobrego
rozwiązania – i dla samego fenomenu tragizmu (ale nie dla jego istoty) jest
bez znaczenia to, że klęska ta dotyczy przede wszystkim ich obecnego losu
pośmiertnego. Drugi aspekt jest obecny w ocenie przeżyć odbiorcy danej
sytuacji, w pierwszym rzędzie samego Dantego-pielgrzyma, czyli sposobu,
w jaki odpowiada on na bolesne doświadczenie, którego jest świadkiem, jak
również w ukazaniu strategii językowych i retorycznych, jakimi posługują
się owe postacie w momencie, gdy „odgrywają” przed nim swoje dramaty.
Ponieważ obydwa rodzaje tragizmu są ze sobą ściśle sprzężone
i wzajemnie się warunkują, w analizach stanowiących zasadniczy trzon
pracy (a skupionych w drugim, trzecim i czwartym rozdziale jej drugiej
części) nie posługuję się explicite tymi rozróżnieniami, gdyż to rozbij ało-
by niepotrzebnie tok wywodów, natomiast staram się możliwie szczegó-
łowo zbadać ich różne, powiązane ze sobą, aspekty.
2 Z bogatej literatury na temat Boskiej Komedii mogę wymienić przede wszyst-
kim dwie monografi e, związane w większym stopniu z problematyką tragizmu
w tym dziele: pracę R. Hollandera, Il Virgilio dantesco: tragedia nella «Commedia»,
L.S. Olschki, Firenze 1983, oraz F. Masciandaro, Dante as Dramatist. The Myth of
Early Paradise and Tragic Vision in the «Divine Comedy», Philadelphia Univ. Press,
Philadelphia 1991. W pierwszym wypadku autor skupia się na pewnych aspektach
tragizmu postaci Wergiliusza, który wiąże z nim jako z autorem „tragedii”
(Eneidy); poemat Dantego przeciwstawiony jest jej na poziomie treści i formy; w
drugim wypadku uwaga autora skupia się na analizie w kluczu tragicznym „mitu
Raju Ziemskiego” w Boskiej Komedii i ukazaniu tragicznego rytmu, w jaki wpisuje
się wędrówka Dantego-pielgrzyma (symbolizującego ludzkość), rozdartego
pomiędzy poszukiwaniem utraconej niewinności a niemożnością osiągnięcia tego
stanu. Moja próba analizy i interpretacji tragizmu w dziele Dantego, o ile korzysta
w niewielkim stopniu z niektórych wniosków Hollandera o charakterze ogólnym,
o tyle postrzega tragizm w innych kategoriach niż czyni to Masciandaro.
tragizm.indd 10
tragizm.indd 10
2010-12-02 10:45:35
2010-12-02 10:45:35
Wprowadzenie
11
Część analityczna (którą otwiera rozdział poświęcony ustaleniom
dotyczącym porządku moralnego w Piekle oraz relacji wina/kara, funda-
mentalnej w tragedii w jej archetypicznej postaci) poprzedzona jest teo-
retycznym nakreśleniem poetyki tragizmu w Boskiej Komedii. Celowe wy-
dało mi się w pierwszym rzędzie ukazanie ewentualnych relacji pomię-
dzy tytułem dzieła, a priori zniechęcającym jakby do tego rodzaju badań,
a występowaniem w nim elementów tragicznych. Korzystając z nie-
których wyników, do jakich doszli dantolodzy zajmujący się wyjaś-
intitulatio (Comedìa), pochodzącej od samego autora, tych
nianiem
mianowicie, które w sposób przekonujący ukazują jej średniowieczne ko-
notacje w szerszym kontekście kulturowym i intertekstualnym, odnalazłam
w nich podstawę do twierdzenia, że już samo pojęcie „komedia” nie wy-
kluczało dla Dantego obecności pierwiastka tragicznego w jego poemacie.
Kolejną, nie mniej ważną kwestią było przyjrzenie się charakterowi
mimēsis w Komedii, a zatem naturze świata przedstawionego, wynikającej
z określonej wizji rzeczywistości. Synteza ta, obejmująca dwa rozdziały,
z których drugi, odnoszący się do mimēsis tragicznej w Piekle, stanowi
rozwinięcie niektórych wniosków pierwszego w kluczu tragicznym, po-
zwoliła wprowadzić fundamentalne rozróżnienia, pojęcia i koncepcje, na
których opierają się kolejne analizy. Przy tym nie zabieram głosu w dość
nasilonej nie tak dawno dyskusji nad tą arystotelesowską kategorią, która
wzbudza tyle kontrowersji co do istoty i samego sposobu naśladowania
rzeczywistości, czyli odnośnie do tego, co i jak tak naprawdę się naśla-
duje3. Wychodzę mianowicie z założenia, w którym nawiązuję implicite
do ustaleń poczynionych przez niektórych teoretyków tego zagadnie-
nia, że mimēsis jest twórczą reprezentacją wyobrażonego modelu świa-
ta, w której transpozycja znaków należących do jednej rzeczywistości
(w tym przypadku istniejącej w świadomości twórcy dzieła) na znaki
językowe dokonuje się dzięki analogii rozumianej jako określona techni-
ka umożliwiająca zbudowanie więzi pomiędzy dwiema różnymi płasz-
czyznami. Dzieje się tak dzięki zastosowaniu odpowiednich strategii
językowo-stylistycznych i technik retorycznych. Odwołanie się do ana-
logii nie jest przypadkowe, ponieważ właśnie ona była w średniowieczu
(z jego bogactwem symboliki) kluczem do zrozumienia rzeczywistości
3 Zob. na przykład Mimesis w dyskursie literackim, pod red. C. Niedzielskiego
i J. Speiny, Wyd. Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń 1996; Z. Mitosek,
Mimesis. Zjawisko i problem, PWN, Warszawa 1997; R. Nycz, Tekstowy świat,
Universitas, Kraków 20002 (tam dalsza bibliografi a).
tragizm.indd 11
tragizm.indd 11
2010-12-02 10:45:35
2010-12-02 10:45:35
12
Wprowadzenie
nadprzyrodzonej, a także historycznej. Bowiem panował wówczas po-
gląd, że świat zmysłowy stanowi odbicie ponadzmysłowego, co, nota
bene, nie przyczyniało się do deklasacji (na wzór platońskiej) tego pierw-
szego, ale przeciwnie, zachwyt nad jego pięknem prowadził do domy-
ślania się jego zwielokrotnionej formy w drugim. Jak wiadomo, dość
powszechny był topos świata jako „księgi zapisanej przez Stwórcę”, któ-
ra to metafora – uciekając się do sfery symbolicznej – „neutralizowała”
bariery pomiędzy interesującymi nas sferami znaków.
Fundamentalny wniosek, jaki nasuwa się po prześledzeniu charak-
teru mimēsis w Komedii, a w szczególności w Piekle, prowadzi do stwier-
dzenia, że fenomen tragizmu można tam wyjaśnić w oparciu o szczegól-
ną metodę naśladownictwa, jaką jest metoda fi guralna, sformułowana
w odniesieniu do dzieła Dantego przez Auerbacha4, ale sięgająca swo-
imi korzeniami czasów pierwszych Ojców Kościoła, przede wszystkim
św. Augustyna. Najważniejszym bowiem konfl iktem tragicznym, gene-
rującym wszystkie pozostałe, jest, jak sądzę, ten zachodzący pomiędzy
fi gurą (ziemskim życiem potępionych) a jej spełnieniem (formą, która
symbolizuje jej istotę w zaświatach). Rzecz w tym, że tragiczny wymiar
tego konfl iktu przedstawia się jako taki jedynie w oczach samych „za-
interesowanych”, czyli postaci potępionych, natomiast jest on nieobecny
w perspektywie Dantego-autora. Wysiłki Franceski, Piera, Ulissesa, „ser
Brune(cid:308) a” i innych, by narzucić swój pogląd Dantemu-pielgrzymowi (stąd
ważna rola różnych strategii retorycznych dochodzących do głosu w ich
wypowiedziach), rozbij ają się o dyskurs prowadzony przez Dantego-au-
tora, który poprzez odpowiednie ukształtowanie ich wypowiedzi ilustru-
jących – wbrew nim samym – świat wartości, którym podporządkowali
swoje życie, dokonuje stopniowego „demontażu” tego, co tragiczne. Pro-
wadzi to do przewartościowania owych wartości, do zanegowania, jako-
by były one wewnętrzną koniecznością, której nie sposób się oprzeć.
Przeprowadzone analizy prowadzą do jeszcze innych wniosków.
Szczególnie ważny, jak sądzę, jest ten, który ustanawia więź pomiędzy
„tragicznymi” grzesznikami a bohaterami greckich tragedii. Okazuje
się, że mamy tu do czynienia z podobnymi mechanizmami postrzegania
i przeżywania własnej egzystencji, co wynika z jej antropocentrycznego
ukierunkowania u jednych i drugich. Bóstwo czy siły wyższe dla jed-
nych, a Bóg dla drugich nie stanowią pozytywnego punktu odniesienia.
I tu, i tam dominuje etyka konieczności, fatalizmu, obiektywna koncep-
4 Zob. zwłaszcza jego pracę Studi su Dante, Universale Economica Feltrinelli,
Milano 20073.
tragizm.indd 12
tragizm.indd 12
2010-12-02 10:45:35
2010-12-02 10:45:35
Wprowadzenie
13
cja winy, której się nie popełnia, ale w którą się popada. Zbyteczne jest
stwierdzenie, że Dante nie znał greckiej twórczości tragicznej; wiadomo
jednak, że znał doskonale Etykę Nikomachejską Arystotelesa, Eneidę Wergi-
liusza czy poematy „tragiczne” innych autorów starożytnych, u których
ta tradycja jest silnie obecna, a poza tym któż mógłby powiedzieć, że
podobny rodzaj twórczej intuicji u poetów, zwłaszcza tych największych,
żyjących w różnych epokach, jest sprzeczny z arystotelesowską zasadą
prawdopodobieństwa…
Podobne ukształtowanie świadomości bohaterów Dantego i postaci
greckiej tragedii pociąga za sobą inne podobieństwa, a nie ostatnie są te,
które dotyczą analogicznych – opisanych przez Arystotelesa – struktur,
w jakich uwidacznia się sytuacja tragiczna, takich, jak pathos, anagnōrisis,
peripeteia. Dlatego celowe wydało mi się umieszczenie (w części teore-
tycznej) syntetycznego rysu historycznego na temat ewolucji pojęć zwią-
zanych z tragizmem od starożytności do czasów Dantego.
Ponieważ w odniesieniu do odbiorcy można mówić też o katharsis,
chociaż różni się ona zdecydowanie od katharsis klasycznej, uwypukle-
niu tego, co wspólne i odmienne, służy z kolei rozdział poświęcony tej
tematyce.
„Demontaż” ze strony Dantego-autora, o którym była powyżej mowa,
w najbardziej przejrzystej formie widoczny jest w odniesieniu do postaci,
które pretendując do rangi tragicznych spotykają się z „odmową”, zanim
jeszcze zdołały się w tę rolę wcielić. Taki kryzys tragizmu ma miejsce, w
moim przekonaniu, w przypadku Mistrza Adama, wróżbitów czy Ugo-
lina della Gherardesca. Ten ostatni przypadek jest szczególnie ciekawy,
ponieważ jego epizod ma najwięcej cech strukturalnych i semantycznych
nawiązujących do greckiej tragedii, mimo iż sama postać przedstawia się
jako antytragiczna.
To skrótowe przedstawienie zawartości niniejszej monografi i oraz
nasuwających się wniosków muszę zakończyć refl eksją, jaka towarzyszy
często pracy badawczej zakrojonej na większą skalę: mam świadomość,
że wiele kwestii szczegółowych można by jeszcze rozwinąć i pogłębić
i jednocześnie wyrażam nadzieję, że w jakimś, choćby niewielkim stop-
niu, mogła się ona stać tą przysłowiową cegiełką w imponującym gma-
chu badań światowych nad Dantem5.
5 Dantologia rozwinęła się jako odrębna dziedzina nauki zwłaszcza na
przestrzeni ostatnich dwóch stuleci i zaowocowała ogromną ilością monografi i,
artykułów (między innymi w cieszących się dobrą kondycją i wysokim poziomem
tragizm.indd 13
tragizm.indd 13
2010-12-02 10:45:36
2010-12-02 10:45:36
14
Wprowadzenie
***
Wszystkie cytaty z Boskiej Komedii w tłumaczeniu pochodzą – o ile nie
zaznaczono inaczej6 – z przekładu Edwarda Porębowicza (zob. Bibliografi a
literatury cytowanej, II). W przypisach i Bibliografi i pominięto nazwiska tłu-
maczy opracowań (z wyjątkiem sytuacji, gdy fragment tłumaczenia jest
cytowany), natomiast fi gurują tam nazwiska tłumaczy dzieł literackich.
Jeśli przy przekładach tekstów innych niż Boska Komedia nie zaznaczono
nazwiska tłumacza, to znaczy, że pochodzą od autorki tej książki.
***
Lista osób, których życzliwe zainteresowanie towarzyszyło ko-
lejnym etapom tej książki jest długa. Pragnę wszystkim wyrazić moją
wdzięczność.
Szczególne podziękowanie kieruję pod adresem prof. Laury Casarsa
z Uniwersytetu w Trieście za zaoferowaną mi sua sponte pomoc w uzy-
skaniu niektórych cennych materiałów. Wyrażam wdzięczność również
prof. Paoli Rigo z Uniwersytetu w Padwie za owocne rozmowy o Dan-
tem, a prof. Piotrowi Salwie z Uniwersytetu Warszawskiego za cenne
uwagi przed oddaniem tekstu do druku.
Składam także podziękowanie Fundacji z Brzezia Lanckorońskich
oraz Rektorskiemu Funduszowi Stypendialnemu Uniwersytetu Jagiel-
lońskiego: dzięki uzyskanym stypendiom naukowym mogłam przepro-
wadzić kwerendy w bibliotekach włoskich.
czasopismach poświęconych twórczości Poety, takich,
jak włoskie „Studi
Danteschi”, „L’Alighieri”, „Le(cid:308) ure classensi”, „Dante” czy amerykańskie „Dante
Studies”), bibliografi i, słowników. Poemat doczekał się kilku konkordancji,
a wszystkie utwory imponującej rozmiarami sześciotomowej encyklopedii
(Enciclopedia Dantesca, Roma, 1970-1978). Do dziś prowadzone są na całym
świecie (zwłaszcza we Włoszech, w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii,
ale też na przykład w odległej Australii) Lecturae Dantis. W ostatnich latach
powstało kilkanaście portali internetowych, mieszczących na swoich stronach
szeroko zakrojone projekty o charakterze naukowym, na przykład 70 najbardziej
wartościowych komentarzy do Boskiej Komedii, powstałych na przestrzeni 670 lat
czy obszerne bibliografi e elektroniczne.
6 Zob. Cz. pierwsza, I, przyp. 6.
tragizm.indd 14
tragizm.indd 14
2010-12-02 10:45:36
2010-12-02 10:45:36
Wykaz ważniejszych skrótów
15
Wykaz ważniejszych skrótów1*
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Aeneis (Wergiliusz, Eneida)
Anthologia (Stobajos)
Summa contra Gentiles
(Tomasz z Akwinu)
Convivio (Dante, Biesiada)
De civitate Dei (św. Augustyn,
Państwo Boże)
De consolatione philosophiae (Boecjusz,
O pocieszeniu, jakie daje fi lozofi a)
De fi nibus bonorum et malorum
(Cyceron, O granicach dobra i zła)
Eclogae (Wergiliusz, Sielanki)
Enciclopedia Dantesca
Epistula(e) (np. Horacy, Seneka, Dante)
Ethica Nicomachea (Arystoteles, Etyka
Nikomachejska)
In decem libros Ethicorum Aristotelis
ad Nicomachean expositio
(Tomasz z Akwinu)
Historiarum adversus paganos libri VII
(Orozjusz)
Inferno (Dante, Piekło)
Ilias (Homer, Iliada)
Aen.
Anth.
Cont. Gent.
Cv
De civ. Dei
De cons. phil.
De fi nibus
Ecl.
ED
Ep.
Eth. Nic.
Exp. Eth.
Hist.
If
Il.
* Skróty biblij ne w tej monografi i podano według Biblii Tysiąclecia (zob.
Bibliografi a literatury cytowanej, VI). W niniejszym wykazie podano w nawiasach
(w spolszczonej formie) nazwiska autorów i te tytuły dzieł (lub ich części), które
są zakorzenione w polskiej tradycji.
tragizm.indd Sek2:15
tragizm.indd Sek2:15
2010-12-02 10:45:36
2010-12-02 10:45:36
16
Wykaz ważniejszych skrótów
–
–
–
–
–
In Sent.
Met.
Metaph.
Mn
Nem.
Quaest. Quodlibet. –
Pd
Pg
Phars.
PL
Poet.
Septem
Serm. in Cant.
S. T.
Theb.
VE
VN
Scriptum super IV libros Sententiarum
Petri Lombardi (Tomasz z Akwinu)
Metamorphoseōn libri XV (Owidiusz,
Metamorfozy)
Metaphysica (Arystoteles, Metafi zyka)
Monarchia (Dante)
Nemeonikōn libri I-XI (Pindar, Ody
Nemejskie)
Quaestiones Quodlibetales
(Tomasz z Akwinu)
Paradiso (Dante, Raj)
Purgatorio (Dante, Czyściec)
Pharsalia (Lukan, Wojna domowa)
Patrologiae cursus completus, series
latina (ed. J.P. Migne)
Ars Poetica (Arystoteles, Poetyka)
Septem contra Thebas (Ajschylos, Siedmiu
przeciw Tebom)
Sermones in Cantica Canticorum
(św. Bernard z Clairvaux)
Summa Theologiae (Tomasz z Akwinu,
Suma Teologiczna)
Thebais (Stacjusz, Tebaida)
De vulgari eloquentia (Dante, O języku
pospolitym)
Vita Nuova (Dante, Życie Nowe)
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
tragizm.indd Sek2:16
tragizm.indd Sek2:16
2010-12-02 10:45:36
2010-12-02 10:45:36
Część pierwsza
Poetyka tragizmu w Komedii
tragizm.indd Sek2:17
tragizm.indd Sek2:17
2010-12-02 10:45:36
2010-12-02 10:45:36
tragizm.indd Sek2:18
tragizm.indd Sek2:18
2010-12-02 10:45:37
2010-12-02 10:45:37
I. Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
1. Dlaczego Komedia? Już czternastowieczni komentatorzy1 zastana-
wiali się nad tym tytułem (Comedìa), nie mogąc w nim dostrzec wystar-
czającego uzasadnienia w świetle średniowiecznych Poetrie i koncepcji
retorycznych, dla dzieła rozsadzającego ramy wszelkich przyporządko-
wań rodzajowych i gatunkowych swoją tematyką, strukturą stylistyczno-
-językową oraz myślową i olbrzymim zróżnicowaniem w zakresie poe-
tyckiej ekspresji. Wyjaśnienie, jakie daje w tej kwestii sam Dante w liście
dedykacyjnym skierowanym do Cangrande della Scala (Ep. XIII), wraz
z którym posłał księciu Werony ostatnią z trzech części, Raj, nie mogły
i nadal nie mogą trafi ać całkowicie do przekonania krytyków i, co więcej,
są nawet jedną z przyczyn kwestionowania autentyczności tego pisma2.
1 Zob. na przykład Benvenuto da Imola, Comentum super Dantis Aldigherij
Comoediam, t. 1, a cura di I.Ph. Lacaita, Barbèra, Florentiae 1887, s. 19; G. Boccaccio,
Il commento sopra la Commedia, preceduto della Vita di Dante Allighieri, per cura di
G. Milanesi, t. 1, Le Monnier, Firenze 1863, s. 85-87. – Sądy dawnych komentatorów
Dantego na temat tytułu Komedii omawia H.A. Kelly, Tragedy and Comedy from Dante
to Pseudo-Dante, Univ. of California Press, Berkeley–Los Angeles–London 1988,
s. 19 n.; idem, Ideas and Forms of Tragedy from Aristotle to the Middle Ages, Cambridge
Univ. Press, Cambridge 1993, s. 144-157.
2 Zob. H.A. Kelly, Tragedy and Comedy…, op.cit., s. 1 n.; A.A. Iannucci, Dante’s
Theory of Genres and the «Divina Commedia», „Dante Studies”, XCI (1973), s. 23,
przyp. 1; Z. Baranski, Notes on Dante, the Epistle to Cangrande and Medieval Comedy,
„Lectura Dantis”, 7 (1990), s. 72-95. – Wśród ważniejszych publikacji dot. tytułu
głównego dzieła Dantego zob. na przykład P. Rajna, Il titolo del poema dantesco,
„Studi Danteschi”, IV (1921), s. 5-37; M. Porena, Il titolo della «Divina Commedia»,
„Rendiconti dell’Accademia dei Lincei”, IX (1933), serie VI, s. 114-141; A.A. Ian-
nucci, op.cit., s. 1-25; G. Agamben, Comedìa. La svolta comica di Dante e la
concezione della colpa, „Paragone”, XXIX (1978), z. 346, s. 3-27; A. Rossi, Il „serio-
tragizm.indd Sek3:19
tragizm.indd Sek3:19
2010-12-02 10:45:37
2010-12-02 10:45:37
20
Poetyka tragizmu w Komedii
Dla podkreślenia czy to wymiaru duchowego Komedii, czy też niezwy-
kłości talentu poety Giovanni Boccaccio w swoim Tra(cid:308) atello in laude di
Dante (Rozprawce ku czci Dantego) określił ją jako Divina (Boska) i ten epitet
pojawił się w tytule wydania weneckiego Giovanniego Gabriele Giolito
de’ Ferrari, opracowanego przez Lodovica Dolce w roku 15553 oraz w
kolejnych edycjach, choć dziś zaczyna przeważać tendencja powrotu do
brzmienia oryginalnego.
Dante mówi o swoim utworze jako o k o m e d i i dwukrotnie
w Piekle, a obydwie te metatekstualne wypowiedzi autora-narratora4,
skierowane do czytelnika wirtualnego, pojawiają się w niewielkim od-
stępie od siebie – w Pieśni XVI i XXI – co jest o tyle istotne, że pomiędzy
jedną i drugą wypowiedzią pada jeszcze termin t r a g e d i a na określe-
nie Eneidy Wergiliusza, którą tak właśnie nazywa jej autor:
[...] e per le note
di questa comedìa, le(cid:308) or, ti giuro (If, XVI, 127-128)5
([...] i klnę się,
Słuchaczu, na tę Komedię [...])
Così di ponte in ponte, altro parlando
che la mia comedìa cantar non cura (If, XXI, 1-2)
-comico” dantesco, „Paragone”, XXX (1979), z. 352, s. 32-48; R. D’Alfonso, «Comico»
e «commedia»: appunti sul titolo del poema dantesco, „Filologia e critica”, VII (1982),
s. 3-41; Z. Baranski, „Primo tra cotanto senno”: Dante and the Latin Comic Tradition,
„Italian Studies”, 46 (1991), s. 1-36; idem, Dante and Medieval Poetics, [w:] Dante.
Contemporary Perspectives, ed. by A.A. Iannucci, Univ. of Toronto Press, Toronto–
–Buff alo–London 1997, s. 13 n.; M. Tavoni, Il titolo della «Commedia» di Dante,
„Nuova Rivista di Le(cid:308) eratura Italiana”, I (1998), z. 1, s. 9-34; S. Conte, Le fi nalità
del comico: una nuova proposta per l’interpretazione della intitulatio della «Commedia»,
„Critica del testo”, IV/3 (2001), s. 559-574.
3 Zob. E. Malato, Dante, Salerno Editrice, Roma 1999, s. 249.
4 We współczesnej narratologii kategorie autora i narratora należą do dwóch
różnych poziomów komunikacji, niekiedy jednak tzw. autor wewnętrzny
utożsamia się z narratorem i ten przypadek ma miejsce w Komedii; zob.
A. Marchese, L’Offi cina del racconto, Mondadori, Milano 1998 (1983), s. 76-80.
5 Wszystkie cytaty tekstu oryginalnego Komedii w tej monografi i pochodzą
z wyd.: Dante Alighieri, La Commedia secondo l’antica vulgata, Edizione Nazionale
a cura della Società Dantesca Italiana, Mondadori, Milano 1966-1967.
tragizm.indd Sek3:20
tragizm.indd Sek3:20
2010-12-02 10:45:37
2010-12-02 10:45:37
Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
21
(Tak z mostu na most, mówiąc rzeczy wiele,
które Komedia moja tu pominie) (przeł. A. K.)6
[...] e così ’l canta
l’alta mia tragedìa in alcun loco:
ben lo sai tu che la sai tu(cid:308) a quanta (If, XX, 112-114)
([...] co o nim niemało
prawdy we wzniosłą mą tragedię kładę,
wiesz gdzie, rzecz jasna, ty, co znasz ją całą) (przeł. A. K.)
Takie przeciwstawienie przez Dantego swojej Komedii „tragedii” Wer-
giliusza jest nacechowane określonym znaczeniem, jak zobaczymy w toku
dalszych wywodów, zwłaszcza jeśli rozważyć rolę, jaką odegrała ta ostatnia
jako najważniejsze źródło inspiracji dla tematyki podróży przez zaświaty.
Powyższe fragmenty, w powiązaniu z Dantejską teorią genologiczną
nakreśloną w traktacie De vulgari eloquentia7 (O języku pospolitym) oraz
w wymienionym liście, były przedmiotem rozważań dawnych komenta-
torów oraz późniejszych krytyków, starających się znaleźć klucz do roz-
wiązania i uporządkowania trudnej kwestii przynależności gatunkowej
dzieła. Niektóre ich wnioski mają o tyle znaczenie dla naszych rozważań,
że pozwalają sformułować hipotezę na temat świadomej obecności w nim
elementu tragicznego, a nawet intencji (sic!) uwzględnienia go w tytule.
Ta ostatnia kwestia znajdzie swoje sprecyzowanie w analizie charakteru
mimēsis w Komedii. Można w niej zauważyć, jak sądzimy, pewne analo-
gie – zgodnie z intencją ukrytą w dziele – z mimēsis arystotelesowską,
w szczególności z tą, która odnosi się do teorii tragedii, a przez to rów-
nież z samą tragedią jako fenomenem literackim i antropologiczno-fi lo-
zofi cznym (w jego autentycznym, greckim, wydaniu), który oprócz kon-
kretnego wymiaru historycznego posiada również wymiar uniwersalny,
6 Skrót A. K. odnosi się do wyd.: Dante Alighieri, Piekło (Boskiej Komedii część
pierwsza), przeł. A. Kuciak, Klub Książki Katolickiej, Poznań 2002; natomiast
skrót A. Ś. będzie się odnosił do wyd.: Dante Alighieri, Boska Komedia, przeł.
A. Świderska, Antyk, Kęty 1999. Pojawią się również tłumaczenia poszczególnych
wersów lub ich części, pochodzące od autorki tej książki tam, gdzie będzie zachodziła
potrzeba bardziej wyrazistego oddania sensu określonego wyrazu lub wyrażenia.
7 Napisanym prawdopodobnie w latach 1303-1305. – Na temat jego datowania
zob. E. Malato, op.cit., s. 163.
tragizm.indd Sek3:21
tragizm.indd Sek3:21
2010-12-02 10:45:37
2010-12-02 10:45:37
22
Poetyka tragizmu w Komedii
wpisujący się w ponadczasowy nurt europejskiej tradycji kulturowej.
Jest to tym bardziej zdumiewające i tym bardziej świadczy o niezwykłej
intuicji twórczej naszego poety, że nie znał on Poetyki Arystotelesa, prze-
tłumaczonej z greki na łacinę przez Wilhelma z Moerbecke w 1278 roku.
Zresztą ani to tłumaczenie, ani wcześniejszy, przełożony z arabskiego na
łacinę w roku 1256 przez mnicha z Toledo, Hermannusa Alemannusa,
komentarz Awerroesa do Poetyki, nie wywarły wpływu na rozumienie
pojęcia tragedii w łacińskim średniowieczu8.
Gdy Paul Valéry wypowiadał słowa „rien de plus original, rien de plus soi
que se nourrir des autres”9, nie przypuszczał zapewne, jak ta myśl jest trafna w
odniesieniu do Dantego. Jednak wymagałaby ona dodatkowego uzupełnienia.
Dzieło Dantego jest jak wielki palimpsest pamięci, w którym znaki różnych
kultur nakładają się jedne na drugie, autor zaś zdaje się je odczytywać w ko-
dzie, który równocześnie tworzy i który sprawia, że „stare” uzyskuje „nową”
jakość, zachowującą wdzięczne wspomnienie o tym, z czego wyrosła.
Stwierdzenie Zygmunta Barańskiego, że komiczność (comicità) poe-
matu „sembra avvolta in una nebbia di mistero”10 jest w pełni zrozumia-
łe w świetle próby defi nicji komedii, jaką daje Dante w odniesieniu do
swojego „boskiego poematu”. W De vulgari eloquentia głównym kryterium
rozróżnienia tragedii i komedii jest styl każdej z nich: „Per tragediam su-
periorem stilum inducimus, per comediam inferiorem, per elegiam stilum
intelligimus miserorum” (II, IV, 5-6)11. Ten trójdzielny podział głównych
rodzajów literackich, w którym styl elegii wyróżniony został na podsta-
wie kryterium semantycznego12, nawiązuje do przejętej z literatury staro-
8 Zob. H.A. Kelly, Ideas and Forms of Tragedy…, op.cit., s. 117.
9 Cahiers, t. 2, Gallimard, „Pléiade”, Paris 1945, s. 1002-1003 („Nic bardziej
oryginalnego, nic bardziej własnego niż żywić się innymi”).
10 Dante e la tradizione comica latina, [w:] Dante e la «bella scola» della poesia. Autorità
e sfi da poetica, a cura di A.A. Iannucci, Longo, Ravenna 1993, s. 228 („wydaje się być
osnuta mgłą tajemnicy”).
11 Dante Alighieri, De vulgari eloquentia (testo latino a fronte), introd., trad. e
note di V. Cole(cid:308) i, Garzanti, Milano 20004 (1991), s. 64 („Przez tragedię rozumiemy
styl wyższy, przez komedię – niższy, przez elegię styl ludzi nieszczęśliwych”:
Dante, O języku pospolitym, przeł., wstępem i komentarzem opatrzył W. Olszaniec,
Antyk, Kęty 2002, s. 50).
12 Defi nicja elegii
jako stilus miserorum nawiązuje prawdopodobnie do
dziełka Elegia sive miseria autorstwa Arrigo da Se(cid:308) imello, napisanego ok.
1190 r. Na powyższy podział miała niewątpliwie wpływ tzw. rota Vergilii,
przyporządkowująca dziełom Wergiliusza różne style: Bukolikom – stilus humilis,
Georgikom – stilus mediocris, Eneidzie – stilus gravis.
tragizm.indd Sek3:22
tragizm.indd Sek3:22
2010-12-02 10:45:37
2010-12-02 10:45:37
Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
23
żytnej teorii trzech stylów. Następujące zaraz potem uściślenie podkreśla
wymiar formalny komedii, a w nim oscylowanie pomiędzy stylem śred-
nim i niskim: „Si tragice canenda videntur, tunc assumendum est vulgare
illustre, et per consequens cantionem ligare. Si vero comice, tunc quan-
doque mediocre quandoque humile vulgare sumatur [...] Si autem ele-
giace, solum humile oportet nos sumere” (II, IV, 6)13. Każdemu stylowi
odpowiada określona materia semantyczna, jak wynika z następnych
rozważań odnoszących się jedynie do jego odmiany tragicznej: „Stilo
equidem tragico tunc uti videmur quando cum gravitate sententie tam su-
perbia carminum quam constructionis elatio et excellentia vocabulorum
concordat14 [...] isto solo sunt stilo canenda [...] salus, amor et virtus” (II,
IV, 7-8)15. Te rozważania wpisują się w szerszy dyskurs, w którym chodzi
o przekonanie odbiorców, że volgare illustre (literacki język włoski) może
być wyniesiony do rangi, jaką dotąd zajmowała łacina, jedyny „szlachet-
ny” język, godny poruszania powyższych tematów. Termin tragedia Dan-
te stosuje ponadto, jak wynika z przytoczonego powyżej fragmentu (II,
IV, 6) oraz dalszych refl eksji (II, VIII, 8; II, XII, 3), gdzie cytuje incipit swojej
pieśni (canzone) z młodzieńczego dziełka Vita Nuova (Życie Nowe), „Donne
ch’avete intelle(cid:308) o d’amore” („Niewiasty, które miłość pojmujecie”), także
do tego gatunku lirycznego. Ten ostatni fakt nie pozostaje bez znaczenia
dla problematyki tragizmu w Piekle. Mianowicie na początku Pieśni XX
pojęcie canzone odnosi się explicite do całej pierwszej części Komedii:
Di nova pena mi conven far versi
E dar matera al ventesimo canto
De la prima canzon, ch’ è d’i sommersi. (If, XX, 1-3)
13 Dante Alighieri, De vulgari eloquentia, op.cit., s. 64 („Jeśli temat powinien być
potraktowany w stylu tragicznym, należy posłużyć się volgare świetnym i, co za
tym idzie, ułożyć kanconę. Jeśli w stylu komicznym, wówczas należy użyć volgare
średniego, czasem niskiego […]. Jeśli w stylu elegij nym, winniśmy posługiwać się
tylko volgare niskim”: Dante, O języku pospolitym, op.cit., s. 50).
14 Defi nicja ta jest zapożyczona ze znanej szeroko w średniowieczu Rhetorica
ad Herennium.
15 Dante Alighieri, De vulgari eloquentia, op.cit., s. 64-66 („Jest jasne, że stylem
tragicznym posługujemy się wówczas, kiedy ważkości myśli towarzyszy zarówno
wspaniałość wierszy, jak doskonałość budowy i wyborność słów. […] tylko w tym
stylu należy podejmować tematy, które uznaliśmy za godne najwznioślejszego
opiewania, mianowicie zachowanie w istnieniu, miłość i cnotę”: Dante, O języku
pospolitym, op.cit., s. 50).
tragizm.indd Sek3:23
tragizm.indd Sek3:23
2010-12-02 10:45:37
2010-12-02 10:45:37
24
Poetyka tragizmu w Komedii
(O nowej kaźni rym ułożyć muszę
W pierwszego śpiewu tej dwudziestej pieśni:
Śpiewu, co głosi potępieńcze dusze.)
Mogłoby z tego wynikać, że na tym etapie twórczym poeta nie zna-
lazł bardziej odpowiedniego pojęcia na określenie Piekła, a posłużenie
się nim właśnie w tym miejscu można by tłumaczyć obecnością elemen-
tu tragicznego w stopniu wyższym niż gdzie indziej w narracji odnoszą-
cej się do Malebolge (dosł. Złych Dołów, czyli dziesięciu czeluści ósmego
kręgu) – na poziomie tematycznym, stylistycznym i intertekstualnym.
To z kolei mogłoby sugerować, że Dante-autor miał świadomość takie-
go właśnie charakteru pierwszej części dzieła, ale ze względu na dwie
pozostałe nosi ono tytuł Komedia. O ile jednak teoria stylów w traktacie
łacińskim nie całkiem pozwala na takie wyjaśnienie, o tyle powyższe ro-
zumowanie nie pozostaje w sprzeczności z defi nicją zawartą we wspo-
mnianym, o kilkanaście lat późniejszym Liście XIII, gdzie rozważania
„teoretyczno-literackie” (5-16) poprzedzają uwagi o charakterze anali-
tyczno-egzegetycznym (17-33), z których zdecydowana większość doty-
czy Raju. Kryterium rozróżnienia tragedii i komedii, odzwierciedlające
panujący w średniowieczu pogląd na ten temat, rozpowszechniony w
dziełach o charakterze leksykografi cznym16, stanowi tu tok wydarzeń.
Tragedia jest zdefi niowana jako rodzaj poetyckiej narracji, która rozpo-
czyna się od spokojnego i pełnego szlachetności początku i zmierza do
straszliwego końca, „jak to ma miejsce w tragediach Seneki”; w komedii,
przeciwnie, od początku pełnego goryczy do szczęśliwego zakończenia,
„jak się to objawia w komediach Terencjusza”17. Dochodzą do tego po-
16 Chodzi o dwa dwunastowieczne słowniki: autorem Liber derivationum sive
Panormia jest Osbern z Gloucester, natomiast Magnae derivationes napisał Uguccione z
Pizy; ten ostatni był najprawdopodobniej bezpośrednim źródłem dla Dantego: jego
defi nicję tragedii i komedii cytuje (z Oxford Bodleian MS Laud Misc. 626, fol. 124)
P. Toynbee, Dante’s Latin Dictionary, [w:] idem, Dante. Studies and Researches, London
1902, s. 103-104; zob. H.A. Kelly, Tragedy and Komedy…, op.cit., s. 6-7; S. Locati, La rinascita
del genere tragico nel Medioevo: L’Ecerinis di Albertino Mussato, Cesati, Firenze 2006, s. 60
n.
17 Zob. Ep. XIII, 10: „Et est comedia genus quoddam poetice narrationis ab
omnibus aliis diff erens. Diff ert ergo a tragedia in materia per hoc, quod tragedia in
principio est admirabilis et quieta, in fi ne seu exitu est fetida et horribilis [...] ut patet
per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed
eius miseria prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis” (Dante
tragizm.indd Sek3:24
tragizm.indd Sek3:24
2010-12-02 10:45:38
2010-12-02 10:45:38
Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
25
nadto różnice w modus dicendi, które są jednak zdefi niowane inaczej niż
w De vulgari eloquentia:
Similiter diff erunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia; comedia
vero remisse et humiliter [...]. Et per hoc patet quod Comedia dicitur
presens opus. Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis
et fetida est quia Infernus, in fi ne prospera, desiderabilis et grata, quia
Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia
locutio vulgaris in qua et muliercule comunicant (Ep. XIII, 10)18.
W świetle tych opinii brzmi przekonująco stwierdzenie Gian-
franca Continiego, że „L’Inferno è tematicamente la parte tragica della
Commedia”19.
2. Dla współczesnego odbiorcy nie jest natomiast całkiem zrozumiałe
zaliczenie zarówno komedii, jak i tragedii do form narracyjnych. Średnio-
wieczne rozumienie tragedii zakładało istotnie „a narrative component
and a disaster factor”20. Oba gatunki dramatyczne utraciły swój wymiar
sceniczny jeszcze w późnym antyku i zostały zastąpione przez declama-
tiones, publiczne recytacje, co przyczyniło się ostatecznie do zaniku ich
formy teatralnej21. Tak więc sposób „przedstawiania” tragedii i epiki był
podobny, co w połączeniu z faktem, że zarówno jedna, jak i druga trak-
towały o wielkich postaciach i znakomitych czynach, miały często nie-
Alighieri, Tu(cid:308) e le opere, a cura di L. Blasucci, Sansoni, Milano 1993, s. 344-345). –
Na temat głębszych źródeł tych defi nicji, wywodzących się za pośrednictwem
Uguccione z Pizy od gramatyków rzymskich z IV w., Diomedesa i Euanthiusa,
szerzej pisze S. Prete, Dante e gli excerpta «De Comoedia», [w:] AA. VV., Dante nel
pensiero e nella esegesi dei secoli XIV e XV, L.S. Olschki, Firenze 1975, s. 127-136; zob.
też R. D’ Alfonso, op.cit., s. 11 n.
18 Dante Alighieri, Tu(cid:308) e le opere, op.cit., s. 345 („Podobnie różnią się w sposobie
wyrażania: jest on szlachetny i wysoki w tragedii, natomiast swobodny i niski
w komedii […]. I dlatego jest jasne, że obecne dzieło nosi tytuł Komedia. Albowiem,
jeśli zważymy na materię, to na początku jest przerażająca i odpychająca, ponieważ
[ta część to] Piekło, na końcu zaś pełna szczęścia, pociągająca i przyjemna,
ponieważ [ta część to] Raj; natomiast sposób wyrażania jest swobodny i niski, jako
że dotyczy mowy pospolitej, w której porozumiewają się także proste kobiety”).
19 Un’idea di Dante, Einaudi, Torino 1976, s. 126 („Piekło jest ze względu na
tematykę częścią tragiczną Komedii”).
20 H.A. Kelly, Ideas and Forms of Tragedy…, op.cit., s. 146 („element narracyjny
i czynnik nieszczęścia”).
21 Zob. P. Rajna, op.cit., s. 15-16, 25 n.
tragizm.indd Sek3:25
tragizm.indd Sek3:25
2010-12-02 10:45:38
2010-12-02 10:45:38
26
Poetyka tragizmu w Komedii
pomyślne zakończenie oraz pisane były w stylu wysokim, sprawiało, że
trudno było odróżnić jedną od drugiej i sprzyjało uważaniu takich dzieł,
jak Eneida Wergiliusza, Farsalia (Wojna domowa) Lukana czy Tebaida Stacju-
sza za tragedie. Tym należy tłumaczyć fakt, że Guido da Pisa, czternasto-
wieczny komentator Komedii, uznał za najlepsze tragedie dzieła Homera
i Wergiliusza22, a podobne myślenie cechowało Andrea Lancia, prawdo-
podobnie autora O(cid:308) imo Commento (poł. XIV w.), który uważał, że materia
tak rozumianych tragedii może być wielka tak w dobrym, jak i w złym23.
W przypadku Eneidy decydujące dla Dantego-autora (i narratora),
który nazwał ją tragedią w Pieśni XX, było prawdopodobnie kryterium
stylistyczne, ważniejsze od kryterium odnoszącego się do struktury
narracyjnej, sformułowanego w Liście XIII; w tym bowiem piśmie epos
Wergiliusza powinien był raczej zostać nazwany komedią ze względu
na smutny początek (opowiadanie Eneasza u Dydony o upadku Troi
oraz tragiczną śmierć królowej kartagińskiej) i szczęśliwe zakończenie
(zwycięstwo Eneasza w Lacjum). Byłaby to jedna z tych rozbieżności,
które zachodzą pomiędzy Dantem-autorem i Dantem-egzegetą własne-
go dzieła, chyba że przyjmie się tezę Roberta Hollandera, który opiera-
jąc się na opinii takich czternastowiecznych komentatorów Komedii, jak
Jacopo della Lana czy Francesco da Buti oraz na poglądzie wyrażonym
w O(cid:308) imo Commento twierdzi, że Eneidę nazwał Dante tragedią zarówno
ze względu na styl, jak i na tok narracji, kończący się śmiercią Turnusa,
a także ze względu na rozpowszechnione w jego czasach rozumienie
tego poematu jako dzieła o upadku Troi24.
Kwestia stylu Komedii, jednego z głównych argumentów przema-
wiających za takim tytułem, wzbudza nadal dyskusje krytyków; niektó-
re ich wnioski dotykają rodzaju mimēsis, jaką ona prezentuje, a to z kolei
posiada istotne znaczenie dla uzasadnienia obecności w niej elementów
tragicznych. Traktat De vulgari eloquentia wykluczał kontaminację stylów
odpowiednich dla różnych rodzajów poezji (tragedii, komedii, elegii),
w czym Dante okazał się jeszcze „uczniem” Godfryda z Vinsauf, Jana
z Garlandii czy Konrada z Hirschau, spadkobierców antycznego podzia-
22 Zob. Guido da Pisa, Expositiones et glose super Comediam Dantis, a cura di
V. Cioff ari, State Univ. Press of New York, Albany, NY 1974, s. 6.
23 Zob. G. Vandelli, Una nuova edizione dell’O(cid:308) imo, „Studi Danteschi”, XIV
(1930), s. 144.
Firenze 1983, s. 130.
24 Zob. R. Hollander, Il Virgilio dantesco: tragedia nella «Commedia», L.S. Olschki,
tragizm.indd Sek3:26
tragizm.indd Sek3:26
2010-12-02 10:45:38
2010-12-02 10:45:38
Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
27
łu wypowiedzi według trzech stylów, przejętego z poetyk starożytnych,
który odzyska swoją aktualność w okresie humanizmu, a właściwie już
w twórczości jego prekursora – Petrarki. Mogło to być jednym z powo-
dów, dla których w Piekle, powstałym w tym samym mniej więcej okresie
(1304-1308)25, w cytowanych fragmentach Pieśni XX i XXI dochodzi do
przeciwstawienia – niezależnie od innych względów – tragedii i komedii.
List XIII dopuszcza pewną licentia stilistica (10), powołując się na autory-
tet Horacego i cytując kilka wersów z jego Ars poetica (Sztuki poetyckiej),
gdzie poeta rzymski, po stwierdzeniu, że „przedmiot komiczny nie chce
tragedii języka” i odwrotnie, że „uczta Tyestesa ze zgrozą unika / zwro-
tów godnych komedii czy codziennej gwary” zezwala, żeby ta ostatnia
przybrała czasem ton wysoki i odwrotnie:
Interdum tamen et vocem commedia tollit
iratusque Chremes tumido delitigat ore,
et tragicus plerumque dolet sermone pedestri,
Telephus et Peleus cum pauper et exsul uterque (w. 93-96)
(Lecz czasem i komedia ma nieco wzniosłości,
I Chremes wydętymi ustami się złości.
I w tragedii wyraża się ból w zwykłej mowie:
Tam biedny Telef, Peleus wygnany coś powie.)26
Ale to, co dla Horacego jest wyjątkiem, dla Dantego staje się regu-
łą, która każe mówić wręcz o pluralizmie stylistycznym27. Nie chodzi tu
jednak o bezkrytyczne pomieszanie różnych rejestrów języka, ale o świa-
dome ich dostosowanie do tematyki danego epizodu czy charakteru po-
staci, o nacechowanie etyczno-duchowe szeroko rozumianej przestrzeni.
25 Zob. G. Petrocchi, Intorno alla pubblicazione dell’«Inferno» e del «Purgatorio»,
[w:] idem, Itinerari danteschi, Adriatica, Bari 1969, s. 85.
26 Horacy, Dzieła wszystkie (Opera omnia), t. 2: Gawędy, Listy, Sztuka poetycka
(Sermones, Epistulae, Ars Poetica), tekst łaciński do druku przygotował, wyboru
przekładów dokonał, komentarzem opatrzył O. Jurewicz, Ossolineum, Wrocław
1988, s. 430-431 (przeł. J. Sękowski).
27 Termin ten zapożyczam [z:] G. Contini, Varianti e altra stilistica. Una raccolta
di saggi (1938-1968), Einaudi, Torino 1970, s. 171. – Na temat stylu Dantego w
Boskiej Komedii zob. M. Maślanka-Soro, Pluralizm stylistyczny u Dantego, [w:] Prace
Komisji Neofi lologicznej PAU, t. VII, pod red. M. Gibińskiej-Marzec i S. Widłaka,
PAU, Kraków 2008, s. 47-70.
tragizm.indd Sek3:27
tragizm.indd Sek3:27
2010-12-02 10:45:38
2010-12-02 10:45:38
28
Poetyka tragizmu w Komedii
Z tej racji, uwzględniając ogromne zróżnicowanie tych aspektów w każ-
dej z trzech części poematu, które sprawia, że przeważa w nich odmienny
ton, niekiedy wyróżnia się w nich dominujące substratum stylistyczne28.
Współtworzy ono odpowiedni kontekst mający ułatwić czytelnikowi mo-
ralną i teologiczną ocenę nawet tych epizodów, które odbiegają od owej
językowej i stylistycznej „normy” poszczególnych części zaświatów. W
myśl tej koncepcji, która, choć sugeruje pewne uproszczenia, jest trafna
w założeniach, Piekło cechowałby ton „komiczny” (remissus et humilis);
przyczynia się on do uwydatnienia wizji moralnego chaosu i duchowe-
go upadku29 potępionych i jest, poza tym, wyrazem pogardy i dystansu
narratora do określonych postaci30. Najbardziej sugestywnie wyraża się
to w porównaniach, a mianowicie w ostrym, ironicznym nieraz realizmie
obrazu lub scenki stanowiącej jądro członu, do którego się porównuje31.
Jednak w epizodach, które oscylują wokół „wielkich” postaci, niepozba-
wionych rysów szlachetności (Piera della Vigna, Brune(cid:308) a Latiniego,
Ulissesa), pewnego dostojeństwa (postaci z Limbo, Farinaty degli Uber-
ti) czy delikatności (Franceski da Rimini), również i styl „naśladuje” ową
rzeczywistość, stając się nieraz wzniosły, a nawet patetyczny (w znacze-
niu arystotelesowskim, a więc podkreślającym cierpienie) w doborze
form leksykalnych, struktur syntaktyczno-stylistycznych, w sposobie
obrazowania, co przyczynia się do stworzenia atmosfery autentycznego
28 Zob. A.A. Iannucci, op.cit., s. 12.
29 Zob. ibidem.
30 Taką samą funkcję pełni styl niski w Raju (gdzie dochodzi niekiedy do
„szokującego” wręcz połączenia tonacji niskich i podniosłych, jak na przykład
w Pieśni XXVII), w stosunkowo nielicznych epizodach piętnujących zepsucie
występujące w ówczesnej kurii rzymskiej i w niektórych klasztorach czy niezdrową
sytuację polityczną panującą w cesarstwie, czy w Italii. Ciekawym i trafi ającym
do przekonania czytelnika zabiegiem retorycznym jest to, że Dante wkłada owe
gwałtowne inwektywy w usta postaci świętych albo wybitnych władców, a więc
„autorytetów” mających do nich całkowite prawo; zob. na przykład Raj, XVII,
127-129; XXII, 76-78; XXVII, 19-27.
31 Zob. na przykład If, XIX, 28-30: „Qual suole il fi ammeggiar de le cose unte /
muoversi pur su per la strema buccia, / tal era lì dai calcagni a le punte” („Jako
to pełza puszczony na smalce / Ogień, że tylko po powierzchni liże, / Tak chodził
płomień od pięty po palce”); If, XXX, 100-103: „E l’un di lor, che si recò a noia / forse
d’esser nomato sì oscuro, / col pugno li percosse l’epa croia. / Quella sonò come
fosse un tamburo” („Tu zgnilec, który słuchał nieochotnie, / Że go wspomniano
z takim obrzydzeniem, / W brzuch wypuczony mówcę pięścią grzmotnie. / Jak
bęben zabrzmiał brzuch pod uderzeniem”).
tragizm.indd Sek3:28
tragizm.indd Sek3:28
2010-12-02 10:45:39
2010-12-02 10:45:39
Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
29
tragizmu i czyni bardziej przekonujące wypowiedzi protagonistów, któ-
rzy czują się bohaterami tragedii. To sprawia, że odczytanie głębszego
sensu danego epizodu jest trudniejsze, tak dla Dantego-pielgrzyma, jak
i czytelnika, i wymaga spojrzenia nań z szerszej perspektywy „komicz-
nej”, obejmującej Czyściec i Raj. Na planie metaforycznym można by to
porównać do postaci Geriona, jednego z monstrów piekielnych o ro-
dowodzie mitologicznym, na którego grzbiecie Dante z Wergiliuszem
przebywają (z rozkazu niebios) przepaść oddzielającą dwa ostatnie
kręgi od pozostałych siedmiu. U Dantego-autora byłby on symbolem
hipokryzji, którego twarz, pod maską „uczciwego człowieka”, ukrywa
zupełnie inną prawdę32, a według niektórych krytyków należałoby go
uznać za symbol całego Piekła, będącego par excellence królestwem fał-
szu i kłamstwa33.
Za „tragiczny” natomiast uznaje styl Piekła Robert Hollander, ma-
jąc na myśli ogólną tendencję językową, tak tu, jak w większym jeszcze
stopniu w całej Komedii, pisanej zasadniczo w volgare illustre, którego
statusu poeta bronił mniej lub bardziej explicite w poprzednich swo-
ich utworach (Vita Nuova, De vulgari eloquentia, Convivio). Ponieważ
dla Dantego „l’eloquenza in volgare è connessa con il sublime classico
quale esso è espresso nella tragedia”34, dlatego sublimitas Komedii, do-
puszczająca czasem zwroty „niskie”, ma swój znaczący udział również
w Piekle.
Choć byłoby ryzykowne uznanie „tragizmu stylistycznego”, na-
wiązującego do poglądów epoki, która oceniła jako tragiczne poematy
32 Jego opis obejmuje 27 wersów rozpoczynających Pieśń XVII Piekła; zob. na
przykład w. 7-12: „E quella sozza imagine di froda / sen venne, e arrivò la testa
e ’l busto, / ma ’n su la riva non trasse la coda. / La faccia sua era faccia d’uom
giusto, / tanto benigna avea di fuor la pelle, / e d’un serpente tu(cid:308) o l’altro fusto”
(„A owy zdrady pierwowzór obrzydły / Do brzegów tułów i głowę wypręża, / W
dół opuszczając ogoniaste widły. / Twarz jego niby twarz zacnego męża, / Ufność
budziła składając się szczerze, / Lecz resztą cielska przypominał węża”).
33 Zob. J.C. Nohrnberg, The Descent of Geryon: The Moral System of «Inferno»
XVI-XXXI, „Dante Studies”, CXIV (1996), s. 137; uczony ten zauważa, że epizod
Geriona zajmuje centralne miejsce w strukturze Piekła i że szczegółowy opis tej
postaci symbolizuje wszystkie aspekty Górnego i Dolnego Piekła, będąc „a multi-
layered image of hell from top to bo(cid:308) om” („wielopoziomowym obrazem piekła
od punktu najwyższego do najniższego”).
34 R. Hollander, op.cit., s. 121 („Wymowa w volgare łączy się z klasyczną
wzniosłością, typową dla tragedii”).
tragizm.indd Sek3:29
tragizm.indd Sek3:29
2010-12-02 10:45:39
2010-12-02 10:45:39
30
Poetyka tragizmu w Komedii
epickie Wergiliusza, Lukana czy Stacjusza, za typową cechę Komedii (cze-
mu przeczą przecież przytoczone na początku naszych rozważań cytaty
z Pieśni XVI i XXI Piekła), trudno nie zgodzić się z innym stwierdzeniem
Hollandera, a mianowicie, że pewne epizody jej pierwszej części są „tra-
giczne” również w warstwie semantycznej35. Uczony ten ma na myśli
przede wszystkim narrację niektórych postaci, na przykład Franceski czy
Ugolina (nie rozwij ając zresztą tej myśli), ale postaramy się ukazać w
części analitycznej, że pojęcie tragizmu daje się rozciągnąć również na
elementy struktury, czy to samych postaci, czy też epizodów jako takich,
co nie jest sprzeczne z faktem, że znajdują one ostateczne rozwiązanie
w makrostrukturze „komicznej”. Uzasadnianie jednak tytułu poematu
rodzajem użytego w nim języka (volgare zamiast łaciny), a nie stylu (jako
że volgare illustre jest stylem wysokim) prowadzi do sztucznego ustana-
wiania cezury pomiędzy jednym i drugim, co w przypadku dzieła lite-
rackiego jest trudne do zaakceptowania. Nawiasem mówiąc, tego rodza-
ju próby pojawiły się u niektórych czternastowiecznych komentatorów
Dantego: Boccaccia36 i Benvenuta da Imola. Ten ostatni pisał: „Dico quod
auctor potius voluit vocare librum Comediam a stylo infi mo et vulgari,
quia de rei veritate est humilis respectu literalis, quamvis in genere suo
sit sublimis et excellens”37. Niewątpliwie bardziej stymulujące są jego
rozważania dotyczące przyporządkowania materii poetyckiej Komedii
jednemu z trzech głównych rodzajów poezji, za które uważa tragedię,
komedię i satyrę, podobnie jak Guizzardo da Bologna38, autor komen-
tarza do tragedii Ecerinis pióra Albertina Mussato oraz komentarza do
Poetria nova, poetyki napisanej przez Godfryda z Vinsauf.
Przyznając mianowicie, że w Komedii można odnaleźć każdy rodzaj „fi -
lozofi i”, że jej spectrum semantyczne jest bardzo rozległe, Benvenuto stwier-
35 Zob. ibidem, s. 122-123.
36 Zob. op.cit., s. 85.
37 Op.cit., t. 1, s. 19 („Twierdzę, że autor chciał nazwać swój utwór Komedią
ze względu na styl niski i pospolity, ponieważ w rzeczy samej jest on niski w
stosunku do stylu literackiego, chociaż ze względu na rodzaj, jaki reprezentuje,
jest wzniosły i wspaniały”). – Komentator ten tłumaczy znacząco wyrażenie
metatekstualne „la mia comedìa” w Pieśni XXI Piekła jako „moja księga w volgare”
(ibidem, t. 2, s. 95).
38 Pod tymi terminami rozumie on jednak przede wszystkim rodzaje
stylów: poważny, wysoki w przypadku tragedii i satyry oraz niższy
w odniesieniu do komedii; zob. na ten temat H.A. Kelly, Tragedy and Komedy…,
op.cit., s. 2, przyp. 5.
tragizm.indd Sek3:30
tragizm.indd Sek3:30
2010-12-02 10:45:39
2010-12-02 10:45:39
Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
31
dza, że mogłaby być nazwana zarówno komedią, jak i tragedią czy satyrą39,
przy czym uważa za najbardziej odpowiednie to ostatnie określenie:
Sicut in isto libro est omnis pars philosophie, ut dictum est, ita est omnis
pars poetrie. Unde si quis velit subtiliter investigare, hic est tragedia,
satyra, et comedia. Tragedia quidem, quia describit gesta pontifi cum,
principum, regum, baronum, et aliorum magnatum et nobilium,
sicut patet in toto libro. Satyra, idest reprehensoria; reprehendit enim
mirabiliter et audacter omnia genera viciorum, nec parcit dignitati,
potestati, vel nobilitati alicuius. Ideo convenientius possit intitulari
Satyra quam Tragedia vel Comedia40 .
Preferencja dana satyrze wynikałaby więc z jej charakteru, którego
istotą jest vituperatio, napiętnowanie ludzkich wad i błędów. Mirko Tavo-
ni, poszedłszy tym tropem41, doszedł do interesujących wniosków, które
pozwalałyby twierdzić, że element tragiczny jest obecny w dziele Dan-
tego nie pomimo jego wymiaru „komicznego”, ale poniekąd ze względu
na ten właśnie wymiar. Nie tylko eliminują one pozorną sprzeczność, ale
pozwalają dostrzec nową wartość terminu komedia.
3. W świetle wywodów tego uczonego Komedia nie tylko nie ma nic
wspólnego z komedią łacińską (co jest raczej oczywiste), ale – biorąc za
punkt wyjścia jej tytuł – mieć nie może choćby z tego względu, że nasz
poeta nie posiadał prawdopodobnie jej znajomości bezpośredniej. W de-
fi nicji komedii z Listu XIII powołuje się, jak widzieliśmy, na Terencju-
sza, ale znajomość jego utworów z autopsji wydaje się raczej wątpliwa42.
39 Zob. także Guido da Pisa (op.cit., s. 5), który nazywa Dantego – przypusz-
czalnie ze względu na występujące w Komedii elementy różnych gatunków
literackich –„poeta comicus, necnon satiricus et liricus atque tragoedus”.
40 Op.cit., t. 1, s. 19 („Jak w tej książce jest każdy rodzaj fi lozofi i, co już zostało
powiedziane, tak też znajduje się w niej każdy rodzaj poetyki. Dlatego, jeśli
ktoś chciałby ją wnikliwie zbadać, to znajdzie w niej tragedię, satyrę i komedię.
Tragedię, ponieważ opisuje czyny kapłanów, książąt, królów, baronów oraz innych
wielmożów i szlachetnie urodzonych, jak to widać w całym utworze. Satyrę, czyli
naganę, ponieważ w sposób niezwykły i śmiały piętnuje wszystkie rodzaje wad,
nie bacząc na czyjąś wysoką pozycję, władzę czy szlachectwo. Dlatego bardziej
odpowiedni byłby dla niej tytuł Satyra niż Tragedia czy Komedia”).
41 Zob. op.cit., s. 17-34.
42 Zob. ibidem, s. 12-17; także H.A. Kelly, Tragedy and Komedy…, op.cit., s. 1
oraz przyp. 2. Równie wątpliwy wydaje się być fakt znajomości tragedii Seneki
przez Dantego: zob. H.A. Kelly, Tragedy and Comedy…, op.cit., s. 1 i 2, przyp. 3;
tragizm.indd Sek3:31
tragizm.indd Sek3:31
2010-12-02 10:45:39
2010-12-02 10:45:39
32
Poetyka tragizmu w Komedii
Podawanie przez krytyków epizodu z heterą Taidą z Pieśni XVIII Pie-
kła (127-136) jako dowodu zależności intertekstualnej od tamtego autora
(a konkretnie od sceny w Eunuchu) opiera się na bardzo kruchych podsta-
wach, jako że koncepcja postaci obydwu heter jest diametralnie różna43.
Istotny natomiast byłby inny fakt, a mianowicie to, że w średniowie-
czu za jeden z dwóch wymienionych w Etymologiach Izydora z Sewilli ro-
dzajów komedii uchodziła właśnie satyra. Ten wybitny encyklopedysta
z VII w. wymienia w księdze ósmej (VII, 6-7) obok „dawnych” (veteres)
poetów komicznych, takich jak Plaut i Terencjusz, również „nowych”
(novi), w poczet których zalicza najwybitniejszych twórców satyry, Ho-
racego, Persjusza i Juwenalisa, którzy piętnują w swoich utworach błędy,
zbrodnie i grzechy ludzkie („vitia [...] delicta [...] peccata”). Nie jest więc
wykluczone, zwłaszcza gdy się odrzuci autentyczność Listu XIII, jak to
czyni Tavoni, że w tym właśnie kierunku winny iść badania nad szuka-
niem odpowiedzi co do sensu, jaki w sobie kryje tytuł Komedii. Horacy
jako pierwszy przedstawiciel poezji satyrycznej („Orazio satiro”: If, IV,
89) znajduje się w Limbo obok czwórki poetów „tragicznych”: Homera,
Wergiliusza, Owidiusza i Lukana. Ta swoista „rehabilitacja” mogłaby,
zdaniem Tavoniego, wynikać z polemiki Dantego ze stwierdzeniem, ja-
kie pojawia się w jego czwartej satyrze pierwszej księgi, gdzie odmawia
statusu poety tej właśnie kategorii twórców. Ale o ile Horacy reprezentu-
je wraz z „tragikami” „piękną szkołę” (bella scola) Homera, o tyle bliższy
naszemu poecie duchem i talentem był Juwenalis, laudator temporis acti,
ciskający gromy na zepsucie i chciwość panujące we współczesnym mu
Rzymie, będące niekiedy powodem najgorszych zbrodni wiążących się
z ogólnym upadkiem obyczajów, stanowiące przyczynę wielu klęsk ludz-
kich. Jego utwory osiągają nieraz tragiczny patos, a kiedy indziej ude-
rzają pełną oburzenia inwektywą w stylu dalekim od tamtej sublimitas.
Stanowią więc przykład współistnienia elementów tragicznych i komicz-
nych, w zależności od tworzywa poetyckiego, naśladującego rzeczywi-
stość w jej różnych wymiarach44. Można tam dostrzec też inną analogię
z poematem Dantego: Juwenalis, bowiem, często odwołuje się do trady-
E. Malato, op.cit., s. 338. – Ten ostatni badacz przyznaje jednak, że obecnie
zaczyna (na podstawie pewnych przesłanek tekstowych) przeważać stanowisko
dopuszczające taką znajomość, reprezentowane już dawniej na przykład przez
P. Rajna, op.cit., s. 29.
43 Zob. M. Tavoni, op.cit., s. 15.
44 Zob. ibidem, s. 30 n.
tragizm.indd Sek3:32
tragizm.indd Sek3:32
2010-12-02 10:45:39
2010-12-02 10:45:39
Tytuł dzieła a pierwiastek tragiczny
33
cji, do dawnych poetów, ale podporządkowuje to swojemu zaintereso-
waniu współczesnością.
Wnioski Tavoniego idą w parze z wynikami badań Zygmunta Ba-
rańskiego, których fragment warto przytoczyć:
It is possible to show that, of all the medieval modi, comedy was the most
elastic and wide-ranging. Thus, it also accommodated characters and
feelings of every kind [...] it had links with prose [...] and it employed
a wealth of formal registers [...] Comedy embraced every subject and
style; it could signify literature in general, not least since in the Middle
Ages it had lost its dramatic associations [...] The term also indicated
the poem’s religious dimension. St Jerome had noted comedy’s moral
force (Ep. 54, 9), while scriptural sermo humilis [...] had ties with the
‘comic’ stilus humilis – in the thirteenth century, like
Pobierz darmowy fragment (pdf)