Turcja to kraj kontrastów i sprzeczności. W ostatnim czasie uwaga świata ponownie skierowana jest na to państwo: rząd Erdoana, choć pozornie demokratyczny, stopniowo zaczął przypominać dyktaturę, wtrącając do więzień swych oponentów i brutalnie tłumiąc wszelkie głosy sprzeciwu. I chociaż Turcja jest państwem świeckim, religijny konserwatyzm staje się istotną siłą. Pozostając w geopolitycznej przestrzeni między zsekularyzowanym Zachodem a muzułmańskim Wschodem, Turcja jest targana wieloma konfliktami, w tym choćby Arabską Wiosną, wojną w Syrii, rozkwitem ISIS.
Książka, w której dwudziestoletnie doświadczenie nagradzanej dziennikarki łączy się ze znakomitym literackim piórem Turcja: obłęd i melancholia relacjonuje historię państwa, które trafiło do piekła, historię jednocześnie przygnębiającą i zabawną. W tej książce czytelnik odnajdzie to, czego nie zobaczy w wiadomościach, gazetach i politycznych analizach: turecką duszę.
Temelkuran napisała elementarz dzisiejszego chaosu, to mistrzostwo w przewidywaniu tego, co niespodziewane. |
Financial Times
Wspaniała książka dająca fascynujący i przerażający wgląd w przyczyny, dla których Turcja stała się krajem autorytarnym. To trzymający w napięciu i intymny obraz sytuacji, obejmujący każdy aspekt życia w Turcji. |
Patrick Cockburn, autor Państwa Islamskiego
Ece Temelkuran jest patriotką żadne inne słowo tego nie odda. | Seymour Hersh
Darmowy fragment publikacji:
Od dwóch lat na murach budynków w Stambule niespodziewanie pojawiają się szare plamy.
Widzimy je za każdym razem, gdy rano wychodzimy z domu. A gdy znów mijamy je kilka
godzin później, są już pokryte żartobliwymi komentarzami, na przykład: „Znowu szary?
Brawo! Bardzo kreatywnie!”.
Grubymi warstwami szarej farby pokrywa się graffiti powstające regularnie od
protestów w Gezi. Zaczęło się właściwie od tego, że w kilku miejscach w mieście ludzie
pomalowali schody na tęczowo. Ponieważ władze jakimś cudem doszły do wniosku, że tęcza
jest symbolem anarchii, kazały przez noc zamalować ją na szaro. Następnego dnia
protestujący jeszcze raz pokolorowali schody, a potem znów zamalowano je na szaro.
Właściwie można tego zdarzenia użyć jako klucza do zrozumienia protestów: Gezi i jego
następstwa to turecka wojna tęczy z szarością. I choć kolorowa farba się już skończyła, walkę
kontynuuje się za pomocą humoru: „Świetnie się pisze po tym szarym!”. Ale żeby zrozumieć,
co ma zakryć ten szary – czyli to, czym było Gezi – musimy się przenieść na plac Taksim
w 2013 roku.
Para nowożeńców, koczująca na placu dzień i noc przez cały pierwszy tydzień
demonstracji, wywiesiła na froncie swojego namiotu transparent skierowany bezpośrednio do
premiera: „Szanowny panie, prosimy, niech pan odpuści, żebyśmy mogli wrócić do domu
i się kochać!”. W zależności od swoich poglądów, przechodnie reagowali chichotem albo
oburzeniem, ponieważ w Turcji nie wypada publicznie mówić o seksie, a co dopiero o nim
pisać i to na widoku, w centrum miasta. To, co w normalnych okolicznościach byłoby
nieprzyzwoitym żartem, nabrało teraz wyjątkowo politycznego wydźwięku, ponieważ
premier używał przeciwko protestującym konserwatywnej retoryki. Sugerował, że okupujący
plac Taksim „szabrownicy” wyrabiają „Bóg wie jakie bezeceństwa”. Oczywiście był to tylko
drobny element kampanii propagandowej wymierzonej w demonstrantów. Były
też
oskarżania o spożywanie alkoholu w meczecie albo o pobicie kobiety za to, że nosiła chustę;
miały rzekomo istnieć nagrania obu incydentów, ale dziwnym trafem nigdy ich nie pokazano,
a kiedy imam meczetu, o którym była mowa, powiedział prasie, że demonstranci szukali
w świątyni schronienia dla rannych i niczego nie pili, został przeniesiony do innego meczetu,
daleko od Stambułu. Nowożeńcy wykazali się zatem nie lada odwagą, kiedy ogłosili światu,
że gaz łzawiący i ciągłe naloty policji przeszkadzają im się kochać, więc byliby wdzięczni,
gdyby premier wycofał mundurowych.
Ten niewinny żart był tylko jednym z kosmicznej ilości dowcipów, jakie się wtedy
pojawiły. Niepokoje zaczęły się od protestu przeciwko planom zabudowy parku Gezi, ale
poruszane przez demonstrantów kwestie objęły także wolność słowa oraz narastanie w Turcji
bezprawia, nierówności społecznych i konserwatyzmu. Z perspektywy czasu stwierdzam, że
warto ustawić te wydarzenia w szerszym kontekście.
W społeczeństwie istnieją trzy kategorie reguł, jakie łatwo można przekroczyć: prawo,
niepisane zasady moralne oraz obyczaje. W Turcji nietrudno złamać dowolną z tych reguł.
[…]. Czasami nieposłuszeństwo nie jest nawet umyślne – po prostu nam się przytrafia.
Najmłodszy dziennikarz, jaki kiedykolwiek stanął przed sądem, Sami Menteş, po prostu
wykonywał swoją pracę. Po przeprowadzeniu wywiadu z działaczami lewicowymi zaraz po
wydarzeniach na placu Taksim, trafił na prawie dziewięć miesięcy do aresztu. Wypuszczono
go po pierwszej rozprawie, a przy okazji okazało się, że jedynym dowodem przeciwko niemu
były zeznania „tajnego świadka”. „Tajny świadek” stał się w ostatniej dekadzie bardzo
popularnym źródłem informacji, szczególnie w procesach przeciwko reporterom, politykom
i aktywistom. Ponieważ jego zeznania są zwykle identyczne z treścią zarzutów stawianych
przez prokuraturę, można się zastanawiać, czy w ogóle istnieje. Turcja jest krajem, który
więzi nie tylko tysiące działaczy politycznych, ale też najwięcej dziennikarzy na świecie.
Wróćmy jednak do rzeczy.
Zamiast na wykroczeniach przeciwko prawu i tak zwanym „kodeksie moralnym”,
skupmy się na świadomym łamaniu obyczajów. Ta forma nieposłuszeństwa – dużo
subtelniejsza od pozostałych, a jednak często równie surowo karana – była istotnym
elementem protestów w Gezi. Dało się tam zaobserwować formę oporu, której wy być może
nie nazwalibyście w ogóle buntem, a która polegała na b yc i u m i ł ym . Aby zrozumieć,
o jakim stopniu odwagi mowa, trzeba poznać istotę życia codziennego w Turcji. […]
Turcja jest surowym krajem. Typowy Turek odwiedzający Wielką Brytanię jest
wstrząśnięty ilością czasu, jaką Brytyjczycy marnują na przepraszanie i dziękowanie, nie
wspominając nawet o czekaniu w kolejce. Pomijając pojedyncze osoby, które z uporem
praktykują uprzejmość wbrew ogólnym trendom, my prawie nie mówimy „przepraszam”.
I nie chodzi mi tu o wielkie, polityczne przeprosiny za prześladowania i pogromy Ormian czy
Kurdów; mam na myśli najzwyklejsze „sorry!”, kiedy wpadniemy na kogoś na ulicy.
W krainie udającej, że złe rzeczy nigdy się nie wydarzyły, przeprosiny stanowią oznakę
słabości. Być może nie ma jednoznacznego powiązania między grzecznościowym językiem
a empatią, ale wydaje się, że żadna z tych rzeczy nie jest ceniona w Turcji, gdzie – według
statystyk Stambulskiej Izby Adwokackiej – co drugi dzień morduje się kobietę, a między
rokiem 2002 a 2009 liczba takich morderstw wzrosła o tysiąc czterysta procent.
W tym kontekście wydaje się niezwykłe, w jak wielu relacjach z buntu w Gezi
powtarzają się podobne treści: „Wiecie co? Ludzie na placu są niesamowici! Nawet gdy
dostaną gazem łzawiącym albo właśnie uciekają przed policją, zawsze przepraszają, kiedy na
was wpadną. Robią to, choć właśnie walczą o życie! Niesamowite!”. W parku Gezi ta pełna
uporu grzeczność była elementem szerszej filozofii: wiary, że inni liczą się tak samo jak wy,
a współczucie nie jest oznaką słabości.
Wyobcowywanie każdego, kto odstaje od głównego nurtu, też jest wymownym
elementem tureckiej codzienności. Zbyt ciemne włosy, nierespektowanie postu w trakcie
ramadanu, niebycie
sunnitą, bycie Kurdem, kawalerem,
studentką mieszkającą
z mężczyznami, kobietą, która zbyt głośno się śmieje – każda z tych rzeczy może posłużyć
jako podstawa do wymierzenia surowej kary ze strony społeczeństwa. Każdy, kto żyje
inaczej, niż dyktuje turecka, sunnicka, patriarchalna, militarystyczna, kapitalistyczna norma,
naraża się na jakiegoś rodzaju „pouczenie”: od społecznego ostracyzmu po publiczne pobicie.
[…]
Mimo to na placu Taksim i w podobnych miejscach, które powstały w innych
miastach Turcji, ludzie cieszyli się swoją różnorodnością i wbrew wszystkiemu starali się
współistnieć. Optujący za rozdziałem religii od państwa socjaliści trzymali w czasie deszczu
parasole nad modlącymi się islamistami, z których zdecydowana większość przeciwstawia się
kapitalizmowi; zwolenniczki nacjonalistycznej lewicy trzymały się za ręce z działaczami
ruchu kurdyjskiego. Ten osobisty kontakt z odmiennością, choć możecie go postrzegać jako
coś błahego, przed wydarzeniami w parku Gezi wydawał się niemożliwy. Dziewczyna w
miniówce oraz islamista, którzy współpracują, by zapewnić okupującym plac zaopatrzenie?
Brzmi jak wątek wyjęty z romantyczno-eklektycznej utopii, ale oni naprawdę to robili.
Ludzie zaskoczyli samych siebie tym, że w ciągu zaledwie kilku dni stali się
partyzantami, ale chyba jeszcze bardziej spostrzeżeniem, że mogą być wobec siebie życzliwi
i nikt nie posądza ich o słabość. W sytuacji, gdy władza wymaga od was uprzejmości,
sprzeciw wobec niej wyraża się ostrymi reakcjami – i tak właśnie wyobrażamy sobie
rewolucje. Ale kiedy otacza was kultura skrajnej przemocy, a wy decydujecie się ją odrzucić,
okazanie grzeczności staje się aktem oporu. Kiedy zachęca się was albo wręcz zmusza do
czegoś odwrotnego, b yc i e m i ł ym to czyn rewolucyjny. W Kairze i Tunisie było tak samo:
zdecydowana i zamierzona życzliwość wśród demonstrantów jawiła się jako próba uleczenia
wiary w ludzkość, którą okrucieństwo tamtejszych reżimów mocno nadwątliło.
Przeżycie w Turcji,
jak w każdym
innym miejscu ogarniętym wojną albo
w spolaryzowanym politycznie państwie, którego mieszkańcy słyszą „jak się nie podoba,
możesz wyjechać”, wymaga wykształcenia w sobie pewnego rodzaju odrętwienia. Na placu
Taksim niepokorni obywatele nie tylko sprzeciwili się sugestii, by „dać sobie spokój”, ale też
odrzucili wzorce promujące wrogość, brutalność, szorstkość i nieuprzejmość. Pośród chmur
gazu łzawiącego stworzyli wzorcowy świat, jakiego pragnęli: niemal nierzeczywistą krainę
życzliwości. Otoczone przez wszystkie matki dzieci bawiły się i rysowały, bardzo szybko
powstała ogólnodostępna biblioteka, zbudowano sceny dla artystów, dzielono się jedzeniem.
Pamiętam bezdomnego chłopaka, błagającego demonstrantów, żeby nie odchodzili, bo w ich
działaniach „pierwszy raz zobaczył ludzkie zachowanie”. Tak długo nas gnębiono, że teraz
dzień po dniu rozsmakowywaliśmy się w uprzejmości i spotkaniach we wspólnej przestrzeni.
Możecie pomyśleć, że to brzmi jak Woodstock, dzieci-kwiaty i tak dalej, ale nocą było
tam nie tyle jak na kilkudniowym festiwalu muzycznym, co raczej jak w Strefie Gazy. Po
zachodzie słońca naiwni idealiści musieli przedzierzgać się w wojowników walczących
z policyjną przemocą, by o świcie znów wrócić do praktykowania życzliwości. Jednym
z najpopularniejszych haseł w tamtym czasie było: „Wszędzie jest Taksim! Wszędzie
stawiamy opór!”. Protestujący marzyli o poszerzeniu granic placu, o objęciu całego kraju
wytworzoną przez siebie kontrkulturą.
Patrząc wstecz, mam wrażenie, że demonstranci próbowali przywrócić wiarę
w sprawiedliwość w kraju, gdzie została ona zupełnie zniszczona. W państwie rządzonym
zasadą, że „zwycięzca bierze wszystko”, w którym procesy polityczne toczą się latami, a dla
dysydentów buduje się gigantyczne więzienia, w którym próbuje się siłą ujednolicić
obywateli, członkowie protestów w Gezi stworzyli wizję bardziej sprawiedliwego prawa
i łagodniejszej moralności. Bunt kojarzy się zwykle z łamaniem przepisów i obalaniem
systemu, ale tam działo się dokładnie na odwrót: dzień po dniu tworzono, kodyfikowano
i wprowadzano w życie nowy wzór postępowania. I było miło, bardzo miło.
Ece Temelkuran, Turcja: obłęd i melancholia, przeł. Łukasz Buchalski, seria Tureckie
Klimaty, Książkowe Klimaty 2017
Pobierz darmowy fragment (pdf)
