Monografia stanowi kompleksowe opracowanie problematyki zrzeczenia się dziedziczenia, które zyskuje na znaczeniu. Umowa ta nie jest wprawdzie zawierana szczególnie często, ale jest to instytucja znana i stosowana w praktyce, dzięki której spadkodawca i spadkobierca mogą osiągnąć różnorakie ważne cele. Szereg kwestii związanych z tą umową, w szczególności odnoszących się do zakresu dyspozycyjności stron co do jej kształtu, budzi jednak poważne wątpliwości. Wraz z rosnącym szybko znaczeniem prawa spadkowego pojawia się potrzeba dokładniejszego zbadania możliwości, które daje ta konstrukcja prawna. W książce zawarto rozważania odnoszące się do praktycznych aspektów umowy zrzeczenia się dziedziczenia, takich jak: podmioty i treść tej umowy, samodzielność zrzeczenia się dziedziczenia, skutki zrzeczenia się dziedziczenia, sposoby, w jaki można zmodyfikować czy też uchylić skutki zrzeczenia się dziedziczenia. W opracowaniu przedstawiono również analizę umowy przez pryzmat przepisów prawa prywatnego międzynarodowego i unijnego. Omówiono polską literaturę prawniczą i orzecznictwo dotyczące zrzeczenia się dziedziczenia, przy czym bardzo wyraźnie zaznaczono, które poglądy można uznać za utrwalone, dominujące, a które są mniejszościowe czy przebrzmiałe. Publikacja przeznaczona jest dla sędziów, notariuszy, adwokatów, radców prawnych, oraz aplikantów tych zawodów. Zainteresuje także pracowników naukowych i studentów prawa.
Darmowy fragment publikacji:
umowa zrzeczenia się
dziedziczenia
w polskim prawie
cywilnym
Grzegorz Wolak
MONOGRAFIE
WARSZAWA 2016
Wydanie publikacji zostało dofi nansowane przez Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
w Lublinie
Stan prawny na 1 lipca 2016 r.
Recenzent
Dr hab. Paweł Księżak, prof. UŁ
Wydawca
Magdalena Stojek-Siwińska
Redaktor prowadzący
Joanna Maź
Opracowanie redakcyjne
Beata Gierasimowicz
Łamanie
Wolters Kluwer
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ
Więcej na www.legalnakultura.pl
POLSKA IZBA KSIĄŻKI
© Copyright by
Wolters Kluwer SA, 2016
ISBN 978-83-8092-401-7
ISSN 1897-4392
Dział Praw Autorskich
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
tel. 22 535 82 19
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profi nfo.pl
Spis treści
Wykaz skrótów / 9
Wprowadzenie / 15
Rozdział I
Ustawowy zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej / 29
1.
2.
Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek
po osobie żyjącej / 29
Zakres zakazu zawierania umów o spadek po osobie
żyjącej / 41
2.1.
Umowy dotyczące spadku dopuszczalne według
obowiązującego w Polsce porządku prawnego / 41
Umowy o spadek a prawo prywatne
międzynarodowe / 43
Umowy o spadek a prawo unijne / 54
2.2.
2.3.
Rozdział II
Regulacja umowy zrzeczenia się dziedziczenia w prawie polskim oraz
w innych systemach prawnych / 65
1.
2.
Regulacja umowy zrzeczenia się dziedziczenia na ziemiach
polskich przed wejściem w życie kodeksu cywilnego oraz
w kodeksie cywilnym / 65
1.1.
1.2.
1.3.
Stan prawny przed rokiem 1918 / 65
Stan prawny w latach 1918–1946 / 66
Dekret z dnia 8 października 1946 r. – Prawo
spadkowe / 72
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny / 80
1.4.
Regulacja umowy zrzeczenia się dziedziczenia w innych
systemach prawnych / 83
Uwagi ogólne / 83
2.1.
5
Spis treści
2.2.
Ujęcie zrzeczenia się dziedziczenia w prawie niemieckim,
austriackim, szwajcarskim i węgierskim / 85
2.2.1.
2.2.2.
2.2.3.
2.2.4.
Prawo niemieckie / 85
Prawo austriackie / 93
Prawo szwajcarskie / 95
Prawo węgierskie / 106
Rozdział III
Przedmiot i strony umowy zrzeczenia się dziedziczenia / 110
1.2.
Przedmiot umowy zrzeczenia się dziedziczenia / 110
1.1.
Czy przedmiotem zrzeczenia się dziedziczenia jest prawo
podmiotowe dziedziczenia? / 111
Czy przedmiotem zrzeczenia się dziedziczenia jest
ekspektatywa prawa podmiotowego dziedziczenia? / 137
Dopuszczalność warunku i terminu w umowie zrzeczenia się
dziedziczenia / 144
Strony umowy zrzeczenia się dziedziczenia / 156
Zakres zdolności do czynności prawnych wymagany
do zawarcia umowy zrzeczenia się dziedziczenia / 168
Zawarcie umowy zrzeczenia się dziedziczenia
przez pełnomocnika / 173
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
Rozdział IV
Charakter prawny umowy zrzeczenia się dziedziczenia / 186
Uwagi ogólne / 186
Cechy szczególne umowy zrzeczenia się dziedziczenia / 190
2.1.
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
zobowiązujące i rozporządzające / 191
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
konsensualne i realne / 198
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
formalne i nieformalne / 199
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis
causa) / 207
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
rozrządzające / 215
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
6
Spis treści
2.6.
2.7.
2.8.
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
przysparzające oraz nieprowadzące do przysporzenia / 220
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
kauzalne i abstrakcyjne / 223
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a czynności prawne
odpłatne i nieodpłatne / 226
Wykładnia umowy zrzeczenia się dziedziczenia / 235
Funkcje zrzeczenia się dziedziczenia / 241
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia a odrzucenie spadku / 245
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia jako samodzielna czynność
prawna / 252
3.
4.
5.
6.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Rozdział V
Skutki zrzeczenia się dziedziczenia / 264
Skutki wobec zrzekającego się dziedziczenia / 264
Skutki wobec zstępnych zrzekającego się / 279
Skutki wobec innych osób / 286
Uwagi ogólne / 264
1.1.
1.2.
1.3.
Problem dopuszczalności częściowego zrzeczenia się
dziedziczenia / 293
2.1.
2.2.
Uwagi ogólne / 293
Dopuszczalność zrzeczenia się ułamkowej części spadku
(udziału w spadku) / 295
Dopuszczalność zrzeczenia się określonych składników
wchodzących w skład spadku / 311
2.3.
Problem dopuszczalności zrzeczenia się jedynie prawa
do zachowku bądź jego części / 320
Problem dopuszczalności zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść
osoby trzeciej / 335
Problem dopuszczalności zrzeczenia się zachowku bądź jego
części na rzecz osoby trzeciej / 356
Problem dopuszczalności zrzeczenia się dziedziczenia
z zastrzeżeniem prawa do zachowku / 357
Rozdział VI
Uchylenie skutków zrzeczenia się dziedziczenia / 363
1.
Umowne uchylenie skutków zrzeczenia się dziedziczenia / 365
7
Spis treści
1.1.
1.2.
1.3.
2.
3.
2.6.
2.7.
Umowa między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym,
po kim się dziedziczenia zrzeczono (art. 1050 k.c.) / 365
Dopuszczalność zmiany (modyfikacji) umowy o zrzeczenie
się dziedziczenia / 370
Dopuszczalność częściowego uchylenia zrzeczenia się
dziedziczenia / 371
Uchylenie skutków zrzeczenia się dziedziczenia z powodu wad
oświadczenia woli / 377
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
Błąd a umowa zrzeczenia się dziedziczenia / 381
Podstęp a umowa zrzeczenia się dziedziczenia / 384
Groźba a umowa zrzeczenia się dziedziczenia / 388
Pozorność a umowa zrzeczenia się dziedziczenia / 393
Brak świadomości albo swobody powzięcia decyzji
i wyrażenia woli a umowa zrzeczenia się dziedziczenia / 397
Wady oświadczenia woli a zawarcie umowy zrzeczenia się
dziedziczenia przez przedstawiciela ustawowego oraz
pełnomocnika / 405
Skutki zawarcia umowy zrzeczenia się dziedziczenia pod
wpływem wad oświadczenia woli / 407
Powołanie zrzekającego się do dziedziczenia w testamencie / 414
Rozdział VII
Postulaty de lege ferenda / 418
Podsumowanie / 427
Wykaz aktów prawnych / 431
Wykaz orzeczeń / 435
Bibliografia / 439
8
Wykaz skrótów
ABGB
AUMSC
AUWr PPiA
BAS
BGB
BGH
Biul. SN
BWNotZ
D.
DNotZ
DPP
Dz. U.
EP
Jur.
JuS
JZ
k.c.
Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska
Acta Universitatis Wratislavienis. Przegląd Prawa
i Administracji
Biuro Analiz Sejmowych
Das Allgemeine Bürgerliche Gesetzbuch
Bundesgerichtshof (Trybunał Federalny w Niem-
czech)
Biuletyn Sądu Najwyższego
Mitteilungen aus der Praxis, Zeitschrift für das Nota-
riat in Baden – Württemberg
dekret Prawo spadkowe
Deutsche Notar – Zeitschrift
Demokratyczny Przegląd Prawny
Dziennik Ustaw
Edukacja Prawnicza
Jurysta
Juristische Schulung
Juristenzeitung
ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
(tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.)
9
Wykaz skrótów
k.c. austr.
k.c. franc.
k.c. niem.
k.c. szwajc.
kcp
KN
Konstytucja RP
k.p.c.
KPN
KPP
KR
k.r.o.
k.s.h.
k.z.
M.P.
MittRhNotK
10
kodeks cywilny austriacki (Das allegemeine bürger-
liche Gesetzbuch – ABGB z 1811 r.)
kodeks cywilny francuski
kodeks cywilny niemiecki (Bürgerliches Gesetzbuch
– BGB z 1896 r., z mocą obowiązującą od 1 stycznia
1900 r.)
kodeks cywilny szwajcarski (Zivilgesetzbuch – ZGB
z 1905 r.)
kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r.
kodeks Napoleona
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483
z późn. zm.)
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępo-
wania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r.
poz. 101)
Krakowski Przegląd Notarialny
Kwartalnik Prawa Prywatnego
ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. – Kodeks rodzinny
(Dz. U. Nr 34, poz. 308 i z 1953 r. Dz. U. Nr 31,
poz. 124)
ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 2082
z późn. zm.).
ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek
handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1030
z późn. zm.)
rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz. U.
Nr 82, poz. 598)
Monitor Polski
Mitteilungen der Rheinischen Notarkammer
MoP
NJW
NP
NPN
NSA
OR
orz.
OSA
OSAB
OSN
OSNAPiUS
OSNC
OSNCK
OSNCP
OSNC ZD
OSNKW
OSP
OSPiKA
OTK
Pal.
PBN
PiP
PN
Wykaz skrótów
Monitor Prawniczy
Neue Juristische Wochenschrift
Nowe Prawo
Nowy Przegląd Notarialny
Naczelny Sąd Administracyjny
Obligationenrecht (szwajcarskie prawo zobowiązań)
orzeczenie
Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej
Orzecznictwo Sądu Najwyższego (do 1962 r.)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubez-
pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od
1995 r.)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna
i Karna
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.)
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna Zbiór
Dodatkowy
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Woj-
skowa
Orzecznictwo Sądów Polskich
Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo-
wych
Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Palestra
Państwowe Biuro Notarialne
Państwo i Prawo
Przegląd Notarialny
11
Wykaz skrótów
p.o.p.c. (POPC)
PPH
PPPM
PP UW
pr. not.
PrPrywM
pr.spadk.
PS
PUG
PWKC
RecdC
Rej.
RPEiS
Rpfleger
SA
SC
SIS
SN
SP
SPP
TK
UE
UMCS
12
ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne
prawa cywilnego (Dz. U. Nr 34, poz. 311)
Przegląd Prawa Handlowego
Przegląd Prawa Prywatnego Międzynarodowego
Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie
(tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 164 z późn. zm.)
ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne
międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432
z późn. zm.)
dekret z dnia 8 października 1946 r. – Prawo spadko-
we (Dz. U. Nr 60, poz. 328 z późn. zm.)
Przegląd Sądowy
Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowa-
dzające Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94
z późn. zm.)
Recueil des Cours de l Académie de droit internatio-
nale de la Haye
Rejent
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
Der Deutsche Rechtspfleger
Sąd Apelacyjny
Studia Cywilistyczne
Studia Iuridica Silesiensa
Sąd Najwyższy
Studia Prawnicze
Studia Prawa Prywatnego
Trybunał Konstytucyjny
Unia Europejska
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Wykaz skrótów
WM
WSA
ZEV
ZfRV
ZGB
ZNUJ
ZPO
Wertpapiermitteilungen
Wojewódzki Sąd Administracyjny
Zeitschrift für Erbrecht und Vermögensnachfolge
Zeitschrift für Europarecht, internationals Privat-
recht und Rechtsvergleichung (wcześniej Zeitschrift
für Rechtsvergleichung)
Zivilgesetzbuch
z 1905 r.)
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
Zivilprozessordnung (niemiecka ustawa z dnia
30 stycznia 1877 r. regulująca postępowanie sądowe
w procesie cywilnym)
(szwajcarski kodeks
cywilny
13
Wprowadzenie
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia jest jedną z zaledwie kilku, a przy tym
jedyną o charakterze mortis causa, umów przewidzianych w polskim prawie
spadkowym (w księdze IV kodeksu cywilnego). Umowa ta nie stanowi tytułu
powołania do spadku, dlatego też nie powinno się jej uznawać za umowę
dziedziczenia, nawet w szerokim znaczeniu tego terminu (sensu largo), lecz
za umowę o spadek (po osobie żyjącej). Część doktryny prawa cywilnego
jest jednak innego zdania i zalicza zrzeczenie się dziedziczenia do umów
dziedziczenia sensu largo. Niniejsza monografia poświęcona jest analizie
problematyki związanej z tą właśnie dwustronną czynnością prawną.
Ujmując to inaczej, chciałbym w niej przede wszystkim omówić,
z uwzględnieniem zakresu przedmiotowego i podmiotowego oraz skutków
prawnych, przepisy kodeksu cywilnego (art. 1048–1050), w mniejszym zaś
stopniu prawa prywatnego międzynarodowego i unijnego, odnoszące się
do zrzeczenia się dziedziczenia. Prócz tego, choć już w dużo mniejszym
stopniu, chciałbym spojrzeć na historię i przyszłość tej umowy w polskim
porządku prawnym, jak też na jej ujęcie w innych systemach prawnych. Od
razu jednak zaznaczam, że nie jest moim celem wnikliwe omawianie proble-
matyki zrzeczenia się dziedziczenia w prawie polskim na tle porównawczym.
Umowy dziedziczenia są jednymi z niewielu instytucji prawa spadkowego,
które były nieznane w prawie rzymskim. Pozbawienie spadkodawcy swobody
testowania w określonym zakresie, będące skutkiem zawarcia umowy dzie-
dziczenia, było dla prawników rzymskich niedopuszczalne, jako niezgodne
z dobrymi obyczajami ograniczenie wolności podejmowania decyzji, dlatego
15
Wprowadzenie
też czynności prowadzące do ograniczenia zasady swobody testowania
określali oni mianem contra bonos mores1. Większość ustawodawców krajo-
wych pozostało wiernymi rzymskim korzeniom, uznając umowę dziedzicze-
nia za niedopuszczalną2. Także zrzeczenie się dziedziczenia nie jest instytucją
powszechnie znaną. Polski ustawodawca dopuszcza jedynie umowę zrzecze-
nia się dziedziczenia (art. 1048–1050 k.c.).
Będąca przedmiotem monografii umowa prawa spadkowego ma swój ger-
mański rodowód3. Zwłaszcza w Niemczech jest dobrze zakorzenioną insty-
tucją prawa spadkowego. Ukształtowała się pod wpływem sytuacji, w której
przyszły spadkodawca, dokonując przez czynność prawną inter vivos (naj-
częściej darowiznę) poważniejszego przysporzenia majątkowego na rzecz
jednej z osób należących do kręgu jego spadkobierców ustawowych, pragnął
uniknąć pokrzywdzenia swych pozostałych spadkobierców. Z tego względu
przysporzeniu temu towarzyszyło zrzeczenie się przyszłych praw spadkowych
po darczyńcy ze strony osoby otrzymującej takie przysporzenie. Zatem ak-
sjologiczne uzasadnienie tej instytucji prawnej jest zdecydowanie pozytywne.
Ostatecznie konstrukcyjnie umowa zrzeczenia się dziedziczenia ukształto-
wała się jako samodzielna czynność prawna, która może dojść do skutku
niezależnie od tego, czy dla zrzekającego się zastrzeżono w umowie zrzeczenia
się, bądź w innej odrębnej umowie, odpowiednie przysporzenie majątkowe4.
Nie ma jednak przeszkód, aby zrzeczenie się dziedziczenia było „sprzężone”
z inną czynnością prawną, np. darowizną ze strony spadkodawcy na rzecz
zrzekającego się.
Na gruncie kodeksu cywilnego zrzeczenie się dziedziczenia obejmować
może wyłącznie dziedziczenie ustawowe, a nie tak jak np. na gruncie dekretu
z dnia 8 października 1946 r. Prawo spadkowe5, prawa niemieckiego czy
1 Zob. Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, pod red. W. Wołodkiewicza, Warszawa 1986,
s. 41.
2 Zob. E. Rott-Pietrzyk, Umowa dziedziczenia – uwagi de lege lata i de lege ferenda, Rej. 2006, nr 2,
s. 164.
3 Na temat germańskich korzeni umowy zrzeczenia się dziedziczenia zob. T. Kipp, H. Coing, Er-
brecht. Ein Lehrbuch, Tübingen 1990, s. 455; H. Lange, K. Kuchinke, Lehrbuch des Erbrechts,
München 1995, s. 154.
4 Zob. J.S. Piątowski, B. Kordasiewicz, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 63.
5 Dz. U. z 1946 r. Nr 60, poz. 328 z późn. zm.
16
Wprowadzenie
austriackiego, zarówno dziedziczenie ustawowe, jak i testamentowe. Mogłoby
się dlatego wydawać właściwym, by umowę stanowiącą przedmiot niniejszej
pracy nazywać „umową zrzeczenia się dziedziczenia ustawowego”, a nie
umową „zrzeczenia się dziedziczenia”. Operowanie tym ostatnim terminem
może wszak sugerować, że skutkiem takiej umowy jest to, że zrzekający się
nie może w żadnym wypadku dziedziczyć po przyszłym spadkodawcy i rodzaj
tytułu powołania do spadku jest tu całkowicie obojętny. Pozostaję jednak
wierny nomenklaturze ustawowej (kodeksowej). Stąd też tytuł pracy brzmi:
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia w polskim prawie cywilnym. Oczywiście
nie należy zapominać o tym, że de lege lata umową taką można skutecznie
zrzec się jedynie dziedziczenia ustawowego. W konsekwencji zrzekający się
dziedziczenia będzie mógł dziedziczyć po spadkodawcy w oparciu o drugi
z tytułów powołania do spadku, jakim jest testament.
Umowa jako zdarzenie prawne, a ściślej dwustronna czynność prawna, nie
występuje tak często w przepisach księgi IV kodeksu cywilnego, jak w księ-
dze III odnoszącej się do zobowiązań. Wynika to po części także z tego, że
przepisy księgi IV, podobnie jak i księgi II (przepisy z zakresu prawa rzeczo-
wego), odmiennie od księgi III (przepisy z zakresu prawa zobowiązań) za-
wierają przede wszystkim normy o charakterze iuris cogentis. Nie można
jednak przyjąć, że ta kategoria zdarzeń prawa cywilnego obca jest prawu
spadkowemu. To prawda, że prawo spadkowe dużo częściej operuje czyn-
nościami prawnymi jednostronnymi, a centralne miejsce wśród nich zajmuje
testament jako jedyna czynność prawna służąca rozrządzeniu majątkiem
mortis causa, ale zna ono także i umowy i wiąże z nimi istotne skutki prawne.
W księdze IV kodeksu cywilnego można mówić o numerus clausus umów.
Są nimi: umowa zrzeczenia się dziedziczenia (art. 1048–1049 k.c.) oraz
umowa, mocą której strony modyfikują bądź uchylają skutki zawartej
wcześniej umowy zrzeczenia się dziedziczenia (art. 1050 k.c.), umowa o dział
spadku (art. 1037, 1038 § 2 i n. k.c.), umowa zbycia spadku lub udziału
w nim (art. 1051–1057 k.c.), umowa zbycia udziału w przedmiocie wchodzą-
cym w skład spadku (art. 1036 k.c.) oraz jako pozostająca w związku ze
spadkiem umowa zawierana już po stwierdzeniu nabycia spadku przez rze-
komego spadkobiercę (art. 1028 w zw. z art. 1025 § 2 k.c.). W ostatnim
czasie ożyła problematyka dopuszczalności zawierania umowy darowizny
17
Wprowadzenie
mortis causa. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 grudnia 2013 r., III CZP
79/136, która spotkała się z różnym przyjęciem w doktrynie, wypowiedział
się za dopuszczalnością zawierania darowizny na wypadek śmierci w polskim
porządku prawnym, o ile jej przedmiotem są konkretne rzeczy lub prawa,
a umowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Choć brak
zgody odnośnie do tej kwestii w piśmiennictwie, uważam, że takie umowy
darowizny nie są w istocie czynnościami prawnymi mortis causa. Nie są też
one czynnościami prawnospadkowymi (nie reguluje ich bowiem księga IV
kodeksu cywilnego).
Kodeksowa regulacja umowy zrzeczenia się dziedziczenia jest bardzo skąpa.
Także liczba opublikowanych i dostępnych orzeczeń Sądu Najwyższego
odnoszących się do niej jest niewielka (jest ich zaledwie kilka7). Ponadto
umowa ta nie była dotąd przedmiotem monograficznego opracowania, po-
święcono jej w piśmiennictwie jedynie kilka artykułów. Można też o niej
przeczytać w komentarzach do kodeksu cywilnego oraz w opracowaniach
systemowych z tego zakresu. Dlatego myślę, że warto, aby problematyce
cywilnoprawnej związanej z tą właśnie umową prawa spadkowego, będącą
obok testamentu drugą czynnością prawną mortis causa (innych takich
czynności prawnych polskie prawo spadkowe nie zna), poświęcić odrębne
opracowanie.
Lapidarne przepisy odnoszące się do zrzeczenia się dziedziczenia rodzą
wiele niejasności. Przykładowo chodzi o sporne zagadnienia zrzeczenia się
prawa do zachowku i możliwości zrzeczenia się części dziedziczenia. Jak
trafnie zaznaczał P. Księżak, rozstrzygnięcie każdego z tych zagadnień ma
istotne implikacje dla problematyki zachowku. Należy przyznać rację temu
autorowi, gdy stwierdza, że „w zasadzie stąpamy tutaj trochę po omacku,
ze względu na brak wyraźnych punktów odniesienia w ustawie. Interpretacja
6 OSNC 2014, nr 10, poz. 98; zob. też glosy do tego orzeczenia autorstwa: G. Wolaka, Rej. 2014,
nr 7, s. 117–136 (częściowo krytyczna); T. Justyńskiego, Lex el./2015 (krytyczna); D. Mróz-Krysty,
Lex el./2015 (częściowo krytyczna); J. Masiubańskiego, Rej. 2014, nr 12, s. 115–130 (pozytywna)
i P. Księżaka, PiP 2015, nr 10, s. 123–128 (krytyczna).
7 Są to: uchw. z dnia 15 maja 1972 r., III CZP 26/72, OSNC 1972, nr 11, poz. 197; post. z dnia
20 maja 1984 r., III CRN 35/84, OSNC 1984, nr 10, poz. 184; uchw. z dnia 5 lutego 1993 r., III
CZP 10/93, OSNC 1993, nr 9, poz. 147; post. z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CK 353/02, LEX
nr 585802; post. z dnia 3 lutego 2005 r., II CK 322/04, LEX nr 603811; post. z dnia 12 października
2005 r., III CK 48/05, LEX nr 191867.
18
Wprowadzenie
przepisów może z pewnością pójść w różnych kierunkach. Dotychczas
doktryna nie wykazywała większego zainteresowania tymi problemami,
praktyka zaś, co zresztą nie dziwi, w ogóle nie odnotowała takich spraw.
Tymczasem właśnie zmodyfikowane umowy zrzeczenia się dziedziczenia,
a zwłaszcza umowa o zrzeczenie się zachowku, mogą okazać się atrakcyjniej-
sze dla zainteresowanych niż modelowa wersja tej umowy”8.
Prawo spadkowe, po latach pewnej „stagnacji”, wraca do łask, ciesząc się
dużo żywszym zainteresowaniem doktryny prawa cywilnego, o czym
świadczą liczne w ostatnich latach opracowania naukowe (artykuły, glosy,
monografie), w tym także w ramach Systemu Prawa Prywatnego (tom 10,
Prawo spadkowe, wyd. 1 z 2009 r., wyd. 2 z 2013 r., wyd. 3 z 2015 r.). To za-
interesowanie przepisami prawa spadkowego widoczne jest obecnie także
ze strony praktyków prawa (głównie adwokatów, radców prawnych), czy
wreszcie osób niemających na co dzień styczności z prawem. Po II wojnie
światowej prawo spadkowe należało w Polsce do dyscyplin nieco zaniedba-
nych. Stąd też jego literatura, w porównaniu z innymi częściami (działami)
prawa cywilnego9, była stosunkowo skromna. Przyczyna tego stanu rzeczy
była dość prosta – prawo spadkowe nie może rozwijać się bez spadków.
Spadek to zaś prawa majątkowe (kwestię długów spadkowych jako składnika
spadku z oczywistych względów w tym miejscu pomijam). Nie powinno
zatem dziwić, że w społeczeństwie polskim, które po II wojnie światowej
przez dziesiątki lat żyło biednie, czy nawet bardzo biednie, zwłaszcza zaraz
po okresie wojennym, nie było ekonomicznych warunków sprzyjających
zainteresowaniu problematyką prawa spadkowego. Jak zauważył P. Kowal-
8 Zob. P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2012, s. 124.
9 W doktrynie brak zgody co do podziału prawa cywilnego, jako gałęzi podsystemu prawa prywat-
nego. Przykładowo Z. Radwański i A. Olejniczak wyróżniają 6 działów prawa cywilnego: część
ogólną, prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo spadkowe, prawo rodzinne i prawo na dobrach
niematerialnych (prawo własności intelektualnej). Zaznaczają, że prawo na dobrach niematerial-
nych to stosunkowo nowa problematyka prawna, która nie była znana twórcom koncepcji systemu
pandektowego i dlatego nie mogła być przez nich uwzględniona (zob. Z. Radwański, A. Olejniczak,
Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2011, s. 14–15. Tak też A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Ste-
faniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1998, s. 35). Dla porównania M. Nazar
wyróżnia 4 podstawowe działy prawa cywilnego: część ogólną, prawo rzeczowe, prawo zobowiązań,
prawo spadkowe oraz szczególne (wyspecjalizowane) działy prawa cywilnego: prawo na dobrach
niematerialnych, prawo spółek handlowych oraz prawo rodzinne (zob. M. Nazar (w:) T.A. Filipiak,
J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego, Lublin 2006, s. 42–43).
19
Wprowadzenie
ski10 w swoim artykule pt. Z badań nad prawem spadkowym w projekcie
kodeksu cywilnego z 1948 r., który ukazał się w 2013 r., w ciągu ostatniego
półwiecza opublikowano z zakresu prawa spadkowego zaledwie trzy rozpra-
wy habilitacyjne (E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim,
Warszawa 1991; P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, War-
szawa 2010; J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu
testamentu, Warszawa 2010) oraz sześć prac doktorskich (B. Kordasiewicz,
Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych, Warszawa 1978;
E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, War-
szawa 1985; M. Niedośpiał, Testament w polskim prawie cywilnym – zagad-
nienia ogólne, Warszawa 1991; E. Niezbecka, Zapis, Lublin 1991; Z. Trusz-
kiewicz, Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne, Kraków
1993; M. Kłos, Wspólność majątku spadkowego, Warszawa 2004). Informacja
ta nie do końca skądinąd odpowiadała rzeczywistemu stanowi rzeczy, albo-
wiem w 2008 r. pracę doktorską pt. Ustanowienie spadkobiercy w testamencie
w systemach prawnych common law i civil law: próba unifikacji instytucji
obronił K. Osajda (monografia opublikowana w 2009 r.), w 2010 r. zaś
M. Załucki opublikował monografię pt. Wydziedziczenie w prawie polskim
na tle porównawczym, w oparciu m.in. o którą w 2013 r. nadano mu stopień
dr. habilitowanego nauk prawnych w zakresie prawa, specjalność: prawo
cywilne. Zresztą pojawiły się potem kolejne prace: doktorska (W. Borysiak,
Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona, Warszawa 2013) i habilitacyjna
(H. Witczak, Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu, Warsza-
wa 2013).
Przemiany gospodarczo-ustrojowe, jakie dokonały się w Polsce po 1989 r.,
poprawa poziomu i jakości życia, dużo lepsze możliwości wzbogacenia się
i związane z tym pojawianie się dużych spadków, sprawiły, że ważną sprawą
stało się dla uczestników obrotu cywilnoprawnego to, aby znać i umiejętnie
stosować instrumenty prawne (czynności prawne) zarówno pomiędzy żyją-
cymi (inter vivos), jak i na wypadek śmierci (mortis causa), poprzez które
mogliby oni dysponować majątkiem zgromadzonym w ciągu swojego życia,
jak też wyznaczać krąg osób uprawnionych do spadku po nich. Jak słusznie
10 Zob. P. Kowalski, Z badań nad prawem spadkowym w projekcie kodeksu cywilnego z 1948 r., Mi-
scellanea Historico-Iuridica, Rok 2013, Tom XII. Autor ten zapewne bazował na danych zawartych
w podręczniku do prawa spadkowego autorstwa J.S. Piątowskiego (zob. J.S. Piątowski, B. Korda-
siewicz, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, wydanie 7, Warszawa 2011, s. 31).
20
Wprowadzenie
stwierdza T. Justyński11: „Społeczeństwo postawione wobec nowych uwa-
runkowań aksjologicznych, a przy tym społeczeństwo coraz bardziej kumu-
lujące wartości majątkowe zainteresowane jest odpowiednim zabezpiecze-
niem sukcesji. W rezultacie prawo spadkowe hibernowane w okresie realnego
socjalizmu zaczyna obecnie w szybkim tempie odżywać i nabierać blasku”.
Także kodeks cywilny, choć obowiązuje już prawie pięćdziesiąt lat i ma
ogromne zaplecze dogmatyczne i doktrynalne, jest wciąż nowelizowany,
nabiera nowych odniesień i wymaga nieustannej dynamicznej interpretacji.
Odnosić należy to także do jego księgi IV, a w jej ramach do instytucji
umowy o zrzeczenie się dziedziczenia.
Zastosowaną przeze mnie w pracy metodą badawczą jest przede wszystkim
metoda dogmatyczna; w mniejszym zaś zakresie historyczna i porównawcza.
W I rozdziale pracy skupiam swoją uwagę na ustawowym zakazie zawierania
umów o spadek po osobie żyjącej wyrażonym w art. 1047 k.c. Omawiam
w nim pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek po osobie
żyjącej oraz zakres tego zakazu, problematykę umów o spadek, w tym umów
dziedziczenia i umów zrzeczenia się dziedziczenia przez pryzmat przepisów
prawa prywatnego międzynarodowego i prawa unijnego, jak też ogólnie
umowy dotyczące spadku dopuszczalne według obowiązującego w Polsce
porządku prawnego.
W rozdziale II omówione zostało uregulowanie umowy zrzeczenia się
dziedziczenia w prawie polskim przed wejściem w życie kodeksu cywilnego
(stan prawny przed 1918 r., w latach 1918–1946 oraz od 1 stycznia 1947 r.,
tj. od dnia wejścia w życie dekretu Prawo spadkowe), jak też ogólnie w ko-
deksie cywilnym. W rozdziale tym przedstawione zostało też uregulowanie
umowy o zrzeczenie się dziedziczenia w innych systemach prawnych
(w prawie niemieckim, austriackim, szwajcarskim, węgierskim). Rozdział III
pracy poświęcony jest omówieniu takich kwestii jak: przedmiot i strony
umowy zrzeczenia się dziedziczenia, dopuszczalność zastrzeżenia warunku
i terminu w treści takiej umowy, zakres zdolności do czynności prawnych
wymagany do zawarcia umowy zrzeczenia się dziedziczenia, problematyka
dopuszczalności zawarcia tej umowy przez pełnomocnika.
11 Zob. T. Justyński, Uwagi w sprawie prawnej dopuszczalności zawierania umów darowizny ze
skutkiem mortis causa, PS 2015, nr 4, s. 7.
21
Wprowadzenie
W IV rozdziale pracy znajdują się rozważania odnoszące się do kwestii
charakteru prawnego umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Omówione są
w nim cechy szczególne umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Dokonana
została analiza prawna pod kątem możliwości zakwalifikowania tej umowy
prawa spadkowego w ramach wyróżnianych w doktrynie prawa cywilnego
podziałów typów czynności prawnych. Chodzi o podział czynności prawnych
na: 1) czynności prawne zobowiązujące i rozporządzające, 2) czynności
prawne konsensualne i realne, 3) czynności prawne formalne i nieformalne,
4) czynności prawne między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci
(mortis causa), 5) czynności prawne rozrządzające, 6) czynności prawne
przysparzające i nieprowadzące do przysporzenia, 7) czynności prawne
kauzalne i abstrakcyjne, 8) czynności prawne odpłatne i nieodpłatne. Nadto
omówiona została problematyka wykładni umowy zrzeczenia się dziedzicze-
nia, funkcje zrzeczenia się dziedziczenia, zagadnienie relacji pomiędzy
umową zrzeczenia się dziedziczenia a odrzuceniem spadku, zagadnienie
samodzielności umowy zrzeczenia się dziedziczenia.
W rozdziale V analizie poddane zostały zagadnienia skutków zrzeczenia się
dziedziczenia – wobec zrzekającego się dziedziczenia, wobec jego zstępnych
oraz wobec osób trzecich; a także problem dopuszczalności: częściowego
zrzeczenia się dziedziczenia (zrzeczenia się ułamkowej części spadku, jak
też określonych składników wchodzących w skład spadku), zrzeczenia się
jedynie prawa do zachowku bądź jego części; zrzeczenia się dziedziczenia,
jak też zachowku na rzecz (korzyść) osoby trzeciej oraz zrzeczenia się dzie-
dziczenia z zastrzeżeniem prawa do zachowku.
Rozdział VI poświęcony został omówieniu problematyki uchylenia skutków
zrzeczenia się dziedziczenia (zarazem umownego, jak i będącego skutkiem
złożenia oświadczenia woli pod wpływem wad z art. 82 i n. k.c.) oraz zagad-
nienia powołania przez spadkodawcę do spadku w testamencie osoby, która
zrzekła się dziedziczenia po nim.
Omawiając tematykę wskazaną w tytule niniejszej monografii, w rozdziale
VII za zasadne i uprawnione uznałem wyrażenie postulatów, czy też propo-
zycji pod adresem ustawodawcy odnośnie do regulacji umowy zrzeczenia
się dziedziczenia w przyszłym polskim kodeksie cywilnym (do tej pory
przygotowany został przez powołaną przez Ministra Sprawiedliwości Komisję
22
Wprowadzenie
Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego12 jedynie projekt księgi I zawierającej za-
gadnienia części ogólnej prawa cywilnego13), tak aby uniknąć chociażby
wielu sporów doktrynalnych i niejasności wynikających z nieco odmiennego,
w aspekcie językowym, uregulowania tej umowy w kodeksie cywilnym
i w dekrecie Prawo spadkowe. Przede wszystkim z uwagi na znaczenie
umowy zrzeczenia się dziedziczenia, zdecydowanie należy odrzucić – na
wzór niektórych ustawodawstw, np. francuskiego – możliwość wyrugowania
tej umowy z nowego kodeksu cywilnego. Umowa ta jest pożytecznym instru-
mentem prawnym i jako taka powinna być utrzymana jako kodeksowa in-
stytucja prawa cywilnego.
Tezy, których słuszność będę chciał wykazać w niniejszej monografii, są
następujące:
1. Umowa zrzeczenia się dziedziczenia jest swoistą umową (czynnością
prawną sui generis) prawa spadkowego. O wiele łatwiej jest zdefiniować jej
naturę prawną od strony negatywnej, tzn. przez wskazanie, jakim cechom
czynności prawnych ona nie odpowiada, niż od strony pozytywnej. I tak
umowa zrzeczenia się dziedziczenia nie jest umową zobowiązującą, ale nie
jest też umową rozporządzającą (w umowie tej rozporządza się nie spadkiem,
ale szansą (nadzieją) jego otrzymania); nie jest umową losową, nie jest
umową przysparzającą, nie jest umową kauzalną ani abstrakcyjną (zagadnie-
nie kauzalności czy abstrakcyjności odnosić można bowiem jedynie do
czynności prawnych przysparzających), nie jest czynnością prawną odpłatną,
a tym bardziej wzajemną, ale nie jest też darowizną. Nie jest ona czynnością
prawną osobistą, gdyż może być zawarta przez obie strony przez przedsta-
wiciela. Nie jest ona ani rozrządzeniem ostatniej woli, ani rozrządzeniem
na wypadek śmierci. Nie jest umową dziedziczenia, gdyż nie stanowi tytułu
powołania do spadku. Jest natomiast czynnością prawną dwustronną, for-
malną, konsensualną, mortis causa, nieodpłatną, zbliżoną w swych skutkach
do czynności prawnej rozporządzającej, nieprowadzącą do przysporzenia.
12 Zob. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 2002 r. w sprawie utworzenia, organizacji
i trybu działania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego (Dz. U. Nr 55, poz. 476 z późn. zm.).
13 Pisząc monografię, przyjąłem założenie, że prace nad kolejnymi księgami nowego kodeksu cywil-
nego, w tym jego księgą V, obejmujące normy z zakresu prawa spadkowego, będą kontynuowane.
23
Wprowadzenie
2. Prawo dziedziczenia (prawo do spadku) jest prawem podmiotowym. Nie
jest jedynie jakąś zbiorczą nazwą, będącą dogodnym skrótem myślowym
pozwalającym objąć swoim zakresem przedmiotowym całokształt uprawnień
spadkobiercy przysługujących mu z chwilą otwarcia spadku. Pod tą zbiorczą
nazwą miałaby się kryć wielość praw podmiotowych, i to o różnej treści
i charakterze prawnym. Pomimo tego przedmiotem umowy zrzeczenia się
dziedziczenia nie jest podmiotowe prawo dziedziczenia, czy też podmiotowe
prawo do spadku, lecz szansa (możliwość, nadzieja) dojścia do dziedziczenia
z ustawy po przyszłym spadkodawcy, niebędąca jednak nawet ekspektatywą
(prawem podmiotowym tymczasowym, oczekiwaniem prawnym).
3. Umowa zrzeczenia się dziedziczenia nie jest czynnością prawną osobistą.
W związku z tym może być zawarta przez przedstawiciela, w tym przez
pełnomocnika (per procura), ale jedynie za życia stron. Możliwe jest zawarcie
takiej umowy przez dwóch przedstawicieli (ustawowych, pełnomocników)
występujących po obu stronach umowy. Pełnomocnictwo do jej zawarcia
wymaga formy aktu notarialnego ad solemnitatem (art. 99 § 1 k.c.). Do do-
konania tej czynności nie wystarcza pełnomocnictwo ogólne, lecz konieczne
jest pełnomocnictwo rodzajowe bądź szczególne.
4. Do samodzielnego zawarcia przez zrzekającego się dziedziczenia umowy
z art. 1048 k.c. konieczne jest posiadanie pełnej zdolności do czynności
prawnych. W przypadku osób nieposiadających zdolności do czynności
prawnych, jej zawarcie ze strony zrzekającego się dziedziczenia dokonuje
się przez przedstawiciela ustawowego za zgodą sądu opiekuńczego (art. 156
k.r.o.). Z kolei w przypadku osób mających ograniczoną zdolność do czyn-
ności prawnych, do ważności zawarcia takiej umowy wymagana jest zgoda
jej przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.). Ważność takiej umowy, która
została zawarta w charakterze zrzekającego się dziedziczenia przez osobę
ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody
przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego
przedstawiciela, przy czym osoba ograniczona w zdolności do czynności
prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności
do czynności prawnych (art. 18 k.c.). Nie byłoby uprawnionym przyjęcie,
iż skoro umowa taka nie jest czynnością prawną zobowiązującą ani rozpo-
rządzającą, to nie ma do niej zastosowania art. 17 k.c. i osoba o ograniczonej
zdolności do czynności prawnych mogłaby samodzielnie zawrzeć taką
24
Wprowadzenie
umowę jako zrzekający się dziedziczenia. Podobieństwo tej umowy do
czynności prawnych rozporządzających nakazuje stosować w takim przy-
padku art. 17 k.c. (ubi eadem legis ratio ibi eadem legis dispositio). Ograni-
czony w zdolności do czynności prawnych może natomiast samodzielnie
zawrzeć umowę zrzeczenia się dziedziczenia w charakterze spadkodawcy
(rozumowanie a contrario ex art. 17 k.c.).
5. Dopuszczalne jest zawarcie umowy częściowego zrzeczenia się dziedzicze-
nia. Jeśli zrzekającym się jest małżonek spadkodawcy, w takim przypadku
przysługuje mu uprawnienie do tzw. ustawowego zapisu naddziałowego
z art. 939 k.c. Niedopuszczalne byłoby jednak zrzeczenie się dziedziczenia
określonej rzeczy, prawa czy zbioru rzeczy bądź praw wchodzących do
spadku, np. gospodarstwa rolnego czy przedsiębiorstwa.
6. Dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się dziedziczenia obejmu-
jącej jedynie prawo do zachowku lub jego część.
7. Dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się dziedziczenia z zastrze-
żeniem prawa do zachowku.
8. Nie jest dopuszczalne zawarcie umowy zrzeczenia się dziedziczenia na
rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii). De lege lata polskie prawo
spadkowe zna bowiem jedynie dwa tytuły powołania do spadku: testament
i ustawę. Nie ma natomiast przeszkód do zrzeczenia się dziedziczenia pod
warunkiem, że określona osoba będzie dziedziczyć po spadkodawcy.
9. Umowa zrzeczenia się dziedziczenia, w tym także mająca za przedmiot
zachowek bądź jego część, może być zawarta pod warunkiem lub z zastrze-
żeniem terminu. Ani z przepisów kodeksu cywilnego, ani z właściwości tej
czynności prawnej nie wynika zakaz jej zawierania pod warunkiem, czy też
z zastrzeżeniem terminu. Warunek i termin musi się jednak ziścić (spełnić)
przed otwarciem spadku (art. 962 k.c. stosowany per analogiam).
10. Umowa zrzeczenia się dziedziczenia jest samodzielną umową. Nic jednak
nie stoi na przeszkodzie temu, by strony w ramach swobody umów uzależ-
niły jej byt od innej umowy powiązanej ze zrzeczeniem się dziedziczenia.
25
Wprowadzenie
11. Do oceny zawarcia umowy zrzeczenia się dziedziczenia pod wpływem
wad oświadczenia woli mają zastosowanie ogólne przepisy kodeksu cywil-
nego o wadach oświadczenia woli (art. 82–88 k.c.).
12. Umowa zrzeczenia się dziedziczenia może być zmieniona bądź uchylona
w całości bądź w części. Problematyka zarówno zakresu zdolności do czyn-
ności prawnych wymaganego do zawierania takich następczych umów, jak
i możliwości działania przez przedstawiciela, przedstawia się tak samo jak
w przypadku umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Nie byłoby uprawnio-
nym przyjęcie, że umowa modyfikująca bądź uchylająca zrzeczenie, nie będąc
czynnością zobowiązującą ani rozporządzającą (podobną do czynności
prawnej rozporządzającej), może być zawarta samodzielnie przez osobę
mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Ograniczony
w zdolności do czynności prawnych może samodzielnie zawrzeć takie na-
stępcze umowy w charakterze spadkodawcy (rozumowanie a contrario ex
art. 17 k.c.).
13. Jeśli skutki zrzeczenia odnosić mają się do zstępnych zrzekającego się,
to modyfikacja bądź uchylenie skutków zrzeczenia się możliwe są na drodze
umowy zawartej pomiędzy spadkodawcą a zstępnymi zrzekającego się, jeśli
zrzekający się dziedziczenia nie dożył otwarcia spadku po drugiej stronie
umowy zrzeczenia się dziedziczenia.
14. Zrzeczenie się dziedziczenia może z woli stron umowy zrzeczenia się
dziedziczenia obejmować swoimi skutkami jedynie niektórych zstępnych
zrzekającego się. Tym samym wobec pozostałych zstępnych skutki te byłyby
wówczas wyłączone.
Dla celów porządkowych zaznaczam, iż w pracy używał będę zamiennie –
tak jak jest to dość powszechnie przyjęte w piśmiennictwie, i to jeszcze od
czasów obowiązywania dekretu Prawo spadkowe – terminów „umowa
zrzeczenia się dziedziczenia” oraz „umowa o zrzeczenie się dziedziczenia”14.
14 W dekrecie Prawo spadkowe umowa ta nosiła nazwę: „zrzeczenie się prawa do dziedziczenia”.
Już w pierwszym wydaniu podręcznika do prawa spadkowego z 1959 r. J. Gwiazdomorski pod-
nosił, że jego zdaniem na tle przepisów polskiego prawa spadkowego nie da się skonstruować
„prawa do dziedziczenia” jako prawa podmiotowego szczególnego typu, stąd też zaznaczał, że
umowę tę określał będzie nazwą „umowa o zrzeczenie się dziedziczenia” (zob. J. Gwiazdomorski,
26
Wprowadzenie
Dużo częściej posługiwał się będę tym pierwszym terminem, który – jeśli
można to tak ująć – jest mi językowo „bliższy”.
W tym miejscu chciałbym wyrazić moją wdzięczność notariuszom prowa-
dzącym kancelarie notarialne w Stalowej Woli – Panu Notariuszowi Toma-
szowi Borzęckiemu, Pani Notariusz Grażynie Krępie, Pani Notariusz Ewie
Szewczyk i Panu Notariuszowi Andrzejowi Ubie za udzielone mi informacje
dotyczące liczby sporządzonych przez nich umów zrzeczenia się dziedzicze-
nia w latach 2010–2014 r. (w oparciu o nie poczynione zostały uwagi zawarte
w rozdziale I, § 2) oraz za życzliwość i przekazane cenne uwagi związane ze
sporządzaniem i funkcjonowaniem tej umowy prawa spadkowego w obrocie
cywilnoprawnym.
Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 74, przypis 18). Kodeks cywilny nie posługuje się określeniem
„umowa o zrzeczenie się dziedziczenia”. W przepisach art. 1048–1050 trzykrotnie użyty jest na-
tomiast termin „zrzeczenie się dziedziczenia”. Zważywszy, że dokonuje się ono w formie umowy,
uprawnione jest posługiwanie się terminem „umowa zrzeczenia się dziedziczenia” (tak jak mówi
się o umowie spółki, przechowania, najmu czy dzierżawy). Dużo częściej w doktrynie na określenie
tego zdarzenia prawnego używane jest określenie „umowa o zrzeczenie się dziedziczenia”, co
znajduje swój wyraz już w tytułach artykułów naukowych (zob. np. A. Doliwa, Umowa o zrzeczenie
się dziedziczenia, EP 2008, nr 6–9; I. Kozak, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia, PS 2004,
nr 11–12; A. Malinowski, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w ujęciu Kodeksu cywilnego, NPN
2002, nr 4; M. Pazdan, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie prywatnym mię-
dzynarodowym, NP 1975, nr 5; tenże, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie
spadkowym, Rej. 1997, nr 4; E. Rott-Pietrzyk, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia – uwagi de
lege lata i de lege ferenda, Rej. 2006, nr 3).
27
Rozdział I
Ustawowy zakaz zawierania umów o spadek
po osobie żyjącej
1. Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek
po osobie żyjącej
Artykuł 1047 k.c. stanowi, że: „Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych
w tytule niniejszym15 umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna”.
Przepis ten jasno i wyraźnie eksplikuje zasadę zakazu zawierania umów
o spadek po osobie żyjącej. Jedynym wyjątkiem od tego zakazu jest dopusz-
czalność zawarcia właśnie umowy zrzeczenia się dziedziczenia.
W piśmiennictwie nie budzi wątpliwości, że zakaz zawierania umów po
osobie żyjącej obejmuje zarówno umowy dziedziczenia sensu stricto, jak
i umowy zobowiązujące do sporządzenia testamentu określonej treści
(w postaci powołania danej osoby do dziedziczenia lub ustanowienia na jej
rzecz zapisu), jak też do odwołania już sporządzonego testamentu. Zakaz
z art. 1047 k.c. odnosi się do zawierania umów między potencjalnym spad-
kodawcą a jego spadkobiercami ustawowymi lub testamentowymi, jak też
do zawierania przez spadkodawcę umów z osobami trzecimi16. W doktrynie
nie ma już natomiast zgody co do tego, czy zasada zakazu zawierania umów
o spadek dotyczy jedynie umów mających za przedmiot cały spadek (przy-
szły), udział w tym spadku (wąskie rozumienie), czy też także określony
składnik majątkowy (szerokie rozumienie). Za tym ostatnim poglądem
15 Chodzi o tytuł IX Umowy dotyczące spadku (art. 1047–1057 k.c.).
16 Zob. np. M. Pazdan (w:) Kodeks..., t. II, s. 983.
29
Rozdział I. Ustawowy zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej
opowiadał się w doktrynie np. L. Stecki17, który uważał, że „umowa o spadek,
to umowa, której przedmiotem czyni się rzeczy lub prawa majątkowe jakie
będą lub mogą należeć do spadku po określonej osobie, która jeszcze żyje.
Charakter taki ma umowa, której przedmiotem jest cały spadek (przyszły),
udział w spadku lub określony składnik majątkowy”. Także zdaniem
A. Doliwy18, zakaz z art. 1047 k.c. jest aktualny wobec kontraktów, których
przedmiotem jest cały majątek osoby żyjącej lub jego ułamkowa część,
a nawet poszczególne przedmioty, jeżeli strony takiej umowy – niezależnie
od tego, czy była to umowa odpłatna, czy zawarta pod tytułem darmym –
zgodnie uważały, że w każdym z tych trzech wypadków umawiają się
o przyszły spadek.
Zatem wyłączenie zawarte w art. 1047 k.c. odnosi się do takich czynności,
których przedmiotem jest cały majątek osoby żyjącej bądź ułamkowa część
takiego majątku. Podobnie rzecz powinna się mieć z wszystkimi aktywami
takiej osoby. Wskazuje na to wyraźnie brzmienie tego przepisu. Chodzi
przecież w nim o spadek (jako przedmiot sukcesji uniwersalnej), a jest nim
przecież ogół (kompleks) praw i obowiązków majątkowych zmarłego19
z zakresu prawa cywilnego (hereditas nihil aliud est, quam successio in uni-
versum ius quod defunctus habuerit). Zatem nie dotyczy ono umów, których
przedmiotem są poszczególne rzeczy czy prawa. Moim zdaniem, nie odnosi
się ono także do tych czynności, których przedmiotem są poszczególne
rzeczy czy prawa, jeżeli majątek taki jest traktowany jako przyszły spadek,
o ile tylko przedmioty te nie wyczerpują (prawie) całego przyszłego spadku.
Subiektywne, a przez to i zawodne, kryterium traktowania poszczególnych
przedmiotów jako przyszły spadek nie może być decydujące dla przyjęcia
dopuszczalności darowizny post mortem. Oczywiście nie należy tracić z pola
widzenia tego, że rozrządzeniu poszczególnymi przedmiotami ze skutkiem
mortis causa służy instytucja zapisu (zwykłego, windykacyjnego), a nie umów
o spadek.
17 Zob. L. Stecki (w:) Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, Warszawa 1980, s. 903.
18 Zob. A. Doliwa (w:) System prawa prywatnego, t. 10, 2009, s. 917.
19 Spadek to jednak także „rzeczywistość prawna”, która zaktualizowała się najwcześniej w chwili
otwarcia spadku, a nawet i długo później (zob. art. 922 § 3 k.c.).
30
1. Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek...
Także M. Pazdan20 podnosi, że „nie bardzo wiadomo na czym owo trakto-
wanie jako przyszły spadek miałoby polegać”. W trzecim wydaniu Systemu
prawa prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe autor ten stwierdza, że w piśmien-
nictwie pojawił się pogląd21, według którego zakaz z art. 1047 k.c. obejmuje
również umowy dotyczące poszczególnych przedmiotów należących do
osoby żyjącej, jeśli traktowane są one jako przyszły spadek, ale jak zaznacza,
nie podziela on tego poglądu z kilku względów. Po pierwsze – poszerza on
niebezpiecznie i ponad uzasadnioną miarę granicę omawianego zakazu. Po
drugie – słupem granicznym dla działania zakazu ma być traktowanie przez
strony przedmiotu transakcji jako przyszłego spadku. Nasuwa się pytanie,
w jaki sposób z jurydycznego punktu widzenia to traktowanie ma się uze-
wnętrznić, jaką przybrać postać? Po trzecie – pogląd ten godzi w zasadę
swobody umów. Po czwarte, jest on trudny do pogodzenia z uregulowanym
w kodeksie cywilnym systemem zaliczania darowizn na poczet schedy
spadkowej (art. 1039 k.c.), zarachowania darowizn na poczet należnego za-
chowku (art. 996 k.c.), czy też uwzględniania darowizn przy ustalaniu sub-
stratu zachowku (art. 993–995 k.c.). Nie ma przy tym znaczenia, czy daro-
wizny jedynie uszczuplają, czy też w całości pozbawiają darczyńcę (poten-
cjalnego spadkodawcę) majątku22.
Przepis art. 1047 k.c. koresponduje z art. 941 k.c., w myśl którego rozrządzić
majątkiem na wypadek śmierci można tylko przez testament. Stosownie
zatem do art. 941 k.c. powołanie do dziedziczenia według prawa polskiego
wynikać może jedynie z ustawy lub z testamentu. A contrario nie może ono
wynikać z umowy. Celem przepisów art. 941 i 1047 k.c. jest przede wszystkim
ochrona swobody testowania przejawiająca się w wyłączeniu dopuszczalności
zawierania wiążących dla przyszłego spadkodawcy czynności prawnych
mających mieć skutki na wypadek śmierci, a zwłaszcza umów dziedziczenia.
Z punktu widzenia przyszłego spadkodawcy zawarcie takich umów tworzy-
łoby stan związania, który nie mógłby być modyfikowany w drodze jedno-
20 Zob. M. Pazdan (w:) Kodeks..., t. II, s. 983.
21 Tak E. Skowrońska-Bocian, Komentarz..., s. 317; W. Borysiak (w:) Kodeks..., s. 1109.
22 Zob. M. Pazdan (w:) System prawa prywatnego, t. 10, 2015, s. 1133–1134.
31
Rozdział I. Ustawowy zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej
stronnej czynności prawnej, jaką w wypadku testamentu jest jego odwoła-
nie23.
Niechęć polskiego ustawodawcy do umów o spadek po osobie żyjącej nie
jest jedynie naszą narodową cechą. Podobnie niechętne stanowisko wobec
tych umów zajmuje wiele zagranicznych ustawodawstw, w czym wyraża się
ich wierność rzymskim korzeniom. Różny jest przy tym zakres tej niechęci
ze strony poszczególnych systemów prawnych – albo w ogóle nie dopusz-
czają one umów dziedziczenia sensu largo (w tym umowy zrzeczenia się
dziedziczenia) i sensu stricto, albo dopuszczają jedynie umowy dziedziczenia
sensu largo niestanowiące tytułu powołania do spadku.
W tym miejscu wyjaśnienia wymagają terminy: umowa dziedziczenia sensu
largo i umowa dziedziczenia sensu stricto. Co więcej, należałoby się w ogóle
zastanowić, czy zasadnym jest wyróżnianie kategorii umów dziedziczenia
sensu largo i sensu stricto. Dla części doktryny pod tym pierwszym pojęciem
kryją się różnego typu umowy, które mają mniejszy lub większy, bezpośredni
bądź choćby pośredni wpływ na dziedziczenie (jest nią m.in. umowa zrze-
czenia się dziedziczenia), nie stanowią jednak tytułu powołania do spadku.
Te zaś umowy dziedziczenia, z których wynika tytuł powołania do spadku
(w których treści znajduje się ustanowienie spadkobiercy), mają być uzna-
wane za umowy dziedziczenia sensu stricto.
W polskiej doktrynie różnie bywa z nomenklaturą odnoszącą się do tych
zdarzeń prawnych.
J. Gwiazdomorski24 definiował umowy dziedziczenia sensu largo jako
„umowy, w których strony w ten lub inny sposób postanawiają o losach
majątku pewnej osoby na przypadek jej śmierci”. Jedną ze stron takiej
23 Zob. K. Przybyłowski, Niedopuszczalność wspólnych testamentów, SC 1963, t. IV, s. 12 i n.; J.S.
Piątowski, Z problematyki umów na rzecz osoby trzeciej na wypadek śmierci (w:) Rozprawy
z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci profesora W. Czachórskiego, pod red. J. Błeszyń-
skiego, J. Rajskiego, Warszawa 1985, s. 40–41; W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz.
Tom III. Spadki, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2013, s. 1107.
24 Zob. J. Gwiazdomorski (w:) Encyklopedja Podręczna Prawa Prywatnego, pod red. H. Konica, t. I,
Warszawa 1934, s. 541.
32
1. Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek...
umowy musi być przy tym osoba, której majątku umowa dotyczy, a więc
przyszły spadkodawca. Wyróżniał on przy tym:
– dodatnie (pozytywne) umowy dziedziczenia sensu largo. Wśród nich
z kolei wyróżniał umowy dotyczące sukcesji uniwersalnej i umowy doty-
czące sukcesji singularnej. Celem tych pierwszych jest ustanowienie
spadkobiercy, a ich przedmiotem spadek po osobie żyjącej. Należy je więc
traktować jako trzeci, dopuszczalny w niektórych systemach prawnych
obok testamentu i ustawy, tytuł powołania do spadku (podstawę dziedzi-
czenia).
– negatywne umowy dziedziczenia sensu largo, których przedmiotem jest
„zrzeczenie się przez pewną osobę korzyści majątkowej, jaka miałaby jej
przypaść drogą spadkobrania z majątku innej osoby”.
Dla J. Gwiazdomorskiego dodatnie umowy dziedziczenia dotyczące sukcesji
uniwersalnej stanowiły umowy dziedziczenia sensu stricto. Zatem umowy
dziedziczenia sensu stricto to takie umowy, które stanowią tytuł powołania
do spadku. W prawie polskim de lege lata takie tytuły powołania są dwa: po
pierwsze – testament, który jest czynnością prawną jednostronną, przyspa-
rzającą, przy której oświadczenie woli nie ma określonego adresata, odwo-
łalną, osobistą, kauzalną, formalną, mortis causa, służącą rozrządzeniu przez
testatora majątkiem, po drugie – ustawa (art. 926 k.c.).
Gdyby trzymać się definicji zaproponowanej przed laty przez J. Gwiazdo-
morskiego, umowę zrzeczenia się dziedziczenia należałoby traktować jako
negatywną umowę dziedziczenia sensu largo. Choć nie stanowi ona tytułu
powołania do spadku, ma wpływ na to, kto będzie dziedziczył po określonym
spadkodawcy.
Podobnego zdania w obecnej literaturze jest A. Doliwa. Autor ten jako
równoważnik zwrotu „umowy dotyczące spadku” traktuje zwrot „umowy
dziedziczenia”. Jak wskazuje, wyróżnia się dwie kategorie umów dotyczących
spadku. Po pierwsze, umową dziedziczenia w szerokim sensie jest czynność
prawna mająca określony, różny wpływ na dziedziczenie (np. umowa
o zrzeczenie się dziedziczenia). Po drugie zaś umową dziedziczenia w sensie
wąskim jest umowa stanowiąca tytuł dziedziczenia (umowa taka może za-
wierać rozrządzenia na wypadek śmierci – tj. ustanowienie spadkobiercy,
33
Rozdział I. Ustawowy zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej
bądź także zapis i polecenie – pochodzące od jednej lub obydwu stron)25.
Stanowisko A. Doliwy jest dla mnie o tyle niekonsekwentne, że w innym
miejscu stwierdzał on, iż umowa zrzeczenia się dziedziczenia nie jest umową
dziedziczenia, gdyż nie stanowi tytułu powołania do dziedziczenia26.
W zakresie terminologii warto jeszcze wskazać na stanowisko wyrażone
przez M. Niedośpiała i M. Pazdana.
M. Niedośpiał uważa, że umowa dziedziczenia (Erbvertrag) w sensie tech-
niczno-prawnym to czynność, w której spadkodawca powołuje oznaczoną
osobę (kontrahenta, osobę trzecią) do spadku, kontrahent zaś wyraża na to
zgodę. Czyli mówiąc w pewnym skrócie, jest to umowa, w której spadkodaw-
ca ustanawia spadkobiercą kontrahenta lub osobę trzecią. Umową dziedzi-
czenia w sensie obszerniejszym jest umowa, w której spadkodawca ustanawia
spadkobiercę, zapis lub polecenie. Przyjmowanie jeszcze szerszego znaczenia
tego terminu nie jest – zdaniem M. Niedośpiała – zasadne. Należy jednak
pojęcie to zastrzec tylko dla umowy o ustanowienie spadkobiercy, zgodnie
zresztą z literalnym brzmieniem tego terminu (tak w § 1249 ABGB; w szer-
szym natomiast ujęciu – wyżej sprecyzowanym – § 2278 BGB, art. 494–497
ZGB). W każdym razie zawsze należy zdać sobie sprawę, o jakie ujęcie tego
terminu chodzi, przy czym w umowie dziedziczenia w szerszym tego słowa
znaczeniu, innych rozrządzeń niż ustanowienie spadkobiercy, zapis lub
polecenie zamieścić nie można (por. § 2278 BGB), np. ustanowienia wyko-
nawcy testamentu, postanowień rodzinnych, jeśli wyjątkowo na tle danego
ustawodawstwa można je zamieszczać – a gdy zostały zamieszczone, to
mogą być one traktowane jako jednostronne rozrządzenia ostatniej woli
(testamentowe), zamieszczone tylko w umowie dziedziczenia27.
M. Pazdan podnosi, że wyrażeniu „umowy dziedziczenia” niektórzy nadają
szerokie znaczenie i używają tego wyrażenia zamiennie za zwrotem „umowy
dotyczące spadku”. Zdaniem M. Pazdana jest to mylące. Za bardziej popraw-
25 Zob. A. Doliwa (w:) System prawa prywatnego, t. 10, 2009, s. 914.
26 Zob. A. Doliwa, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia, EP 2008, nr 6–9, s. 15.
27 Zob. M. Niedośpiał, Swoboda testowania, Bielsko-Biała 2002, s. 21. To ostatnie zastrzeżenie tego
autora, odnoszące się do konwersji postanowień umowy dziedziczenia w testament, nie wydaje
się słuszne.
34
1. Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek...
ne uważa on odróżnianie obu tych nazw i używanie terminu „umowy dzie-
dziczenia” w znaczeniu wąskim, na oznaczenie umowy stanowiącej, obok
testamentu, drugą czynność prawną, z której może wynikać tytuł powołania
do dziedziczenia. Umowa dziedziczenia jest więc umową, której jedna lub
obie (wszystkie) strony dokonują rozrządzeń na wypadek śmierci. Tak rozu-
miane umowy dziedziczenia stanowią jeden ze składników umów dotyczą-
cych spadku28.
Tak jak i ci dwaj autorzy jestem zdania, iż nie powinno się wyróżniać umów
dziedziczenia sensu largo i sensu stricto. Może to prowadzić do niepotrzeb-
nych uproszczeń i nieporozumień na gruncie prawnym. Skoro umowa
o zrzeczenie się dziedziczenia nie stanowi tytułu powołania do spadku (jej
przedmiotem i celem zawarcia nie jest bowiem ustanowienie spadkobiercy),
to nie jest ona umową dziedziczenia (sensu largo). Natomiast można i należy
ją zaliczyć do umów o spadek po osobie żyjącej, czy też do umów dotyczących
spadku. Nieuprawnionym byłoby, moim zdaniem, stawianie znaku równości
pomiędzy pojęciami „umowa dziedziczenia” i „umowa o spadek”. Uważam,
że relacja logiczna między tymi pojęciami jest taka, że każda umowa dziedzi-
czenia jest umową dotyczącą spadku (o spadek), ale nie każda umowa doty-
cząca spadku (o spadek) jest umową dziedziczenia. Tak jest dla przykładu
z umową o zrzeczenie się dziedziczenia.
Trzeba mieć jednak koniecznie świadomość tego, że terminologia w zakresie
omawianych zagadnień nie jest jednolita i jak słusznie zauważa M. Niedo-
śpiał, ważne jest to, by każdorazowo zdawać sobie sprawę, o jaki rodzaj
czynności prawnej chodzi. Nie doktrynalna nazwa decyduje przecież o tym,
z jakim rodzajem zdarzenia prawnego (czynności prawnej) mamy do czy-
nienia.
W dalszej części pracy, operując terminem umowa dziedziczenia, będę miał
na myśli wyłącznie taką umowę, z której wynika tytuł powołania do spadku.
Zważywszy, że część doktryny zalicza zrzeczenie się dziedziczenia do (nega-
tywnych) umów dziedziczenia (sensu largo), przy czym zarówno zrzeczenie
się dziedziczenia, jak i umowa dziedziczenia stanowią umowy o spadek
(umowy dotyczące spadku), w niniejszym rozdziale omówiona zostanie
28 Zob. M. Pazdan (w:) System prawa prywatnego, t. 10, 2015, s. 1146.
35
Rozdział I. Ustawowy zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej
ogólnie problematyka także umów dziedziczenia. Wszystko to po to, żeby
pokazać naturę prawną i charakter tych umów prawa spadkowego.
W doktrynie wyróżnia się jeszcze umowy o spadek, których przedmiotem
jest spadek po osobie żyjącej, a więc przyszły spadek; majątek, który
w przyszłości z chwilą śmierci spadkodawcy stanie się spadkiem. Jest nią
np. umowa zrzeczenia się dziedziczenia oraz takie, które za swój przedmiot
mają spadek już istniejący, względnie udział w takim istniejącym już spadku29.
Do tych ostatnich nie odnosi się zakaz z art. 1047 k.c. Skoro zakaz ten obej-
muje umowy dotyczące spadku po osobie żyjącej, to a contrario nie dotyczy
on umów o spadek po osobie zmarłej. Przykładem takiej umowy jest umowa
zbycia spadku, którą można zawrzeć dopiero po śmierci spadkodawcy. Ta
podstawowa konstrukcja umowy o zbycie spadku nie może wywoływać za-
strzeżeń, których przedmiotem jest zwłaszcza umowa dziedziczenia. Dlatego
dopuszcza ją prawo niemieckie (§ 2371–2385 k.c. niem.), a także i prawo
francuskie (art. 780 k.c. franc.), choć nie zezwala ono ani na umowy dziedzi-
czenia, ani na umowy zrzeczenia się dziedziczenia.
Niektóre ustawodawstwa – odmiennie od rozwiązania przyjętego przez
polskiego ustawodawcę – dopuszczają umowy dziedziczenia. Tak jest np.:
– w prawie niemieckim – § 1941, 2274–2300 k.c. niem.30,
– w prawie austriackim – § 602 k.c. austr. (ABGB): „Umowy spadkowe co
do całości spadku lub jego części określonej stosunkiem do całości mogą
być zawierane jedynie pomiędzy małżonkami. Przepisy w tej sprawie są
zawarte w rozdziale o umowach małżeńskich” (są to przepisy 1249–1254
ABGB); § 603 ABGB: „Zakres, w jakim darowiznę na wypadek śmierci
uważa się za umowę, a w jakim za ostatnią wolę, określa rozdział o daro-
wiznach”,
– w prawie szwajcarskim – art. 512–515 k.c. szwajc. (ZGB),
– w prawie węgierskim – § 655–658 kodeksu cywilnego węgierskiego
z 1959 r. oraz § 7.48–7.52 i § 7.54 nowego kodeksu cywilnego, który wszedł
w życie z dniem 15 marca 2014 r.
29 Tak A. Doliwa (w:) System prawa prywatnego, t. 10, 2009, s. 915. Autor operuje co do nich pojęciem
umowy dziedziczenia, a nie umowy o spadek, ale to wynika z przyjętej przez niego terminologii.
30 Zob. szczegółowo A. Duda, Umowa dziedziczenia w prawie niemieckim – pojęcie i moc wiążąca,
Rej. 2004, nr 3–4, s. 116–148.
36
1. Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek...
Także i w tym wypadku rozwiązania prawne przyjęte w poszczególnych
systemach prawnych różnią się nieco między sobą. Niektóre systemy prawne
dopuszczają nie tylko jednostronne (zawierające rozrządzenia tylko jednej
strony) i obustronne (zawierające rozrządzenia obu stron umowy) umowy
dziedziczenia, lecz także umowy wielostronne (np. prawo niemieckie).
Niekiedy istnieją też ograniczenia co do stron takich umów (np. dostępność
umów tylko dla małżonków lub narzeczonych, pod warunkiem że zawrą
małżeństwo), co do rodzaju dopuszczalnych rozrządzeń spadkowych (czy
tylko ustanowienie spadkobiercy, czy także inne rozrządzenie) i wreszcie
co do kręgu beneficjariuszy tych rozrządzeń (tylko strony umowy czy również
osoby trzecie)31.
Umowy dziedziczenia, tam gdzie są dopuszczone przez system prawny, są
czynnościami prawnymi na wypadek śmierci (mortis causa). Nie są jednak
rozrządzeniami ostatniej woli, ponieważ nie służą dysponowaniu majątkiem
na wypadek śmierci oraz nie można ich odwołać przez jednostronną czyn-
ność prawną. Zamiast odwołalności – będącej jedną z trzech (obok jedno-
stronności i charakteru mortis causa32) immanentnych cech testamentu jako
czynności prawnej – w przypadku umów dziedziczenia drogą prawną, na
której możliwe jest „anulowanie” ich skutków prawnych, jest następcza
umowa stron mająca za przedmiot uchylenie skutków zawartej wcześniej
przez nie umowy dziedziczenia.
Zakaz zawierania umów o spadek przejęty został do kodeksu cywilnego
z art. 58 k.z., który brzmiał niemal identycznie jak art. 1048 k.c. („Umowa
o spadek po osobie żyjącej jest nieważna, z wyjątkiem przypadków, przewi-
dzianych w ustawie”). Wyjątek od zakazu z art. 58 k.z. przewidywał § 312
ust. 2 kodeksu cywilnego niemieckiego w brzmieniu ustalonym w art. XXVIII
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r.
31 Zob. np. M. Pazdan, Umowy dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, SIS
1979, nr 5; tenże, O umowach dziedziczenia zawieranych przed polskimi notariuszami, Rej. 1996,
nr 4–5, s. 60 i n.; tenże, Czynności notarialne w międzynarodowym prawie spadkowym, Rej. 1998,
nr 4, s. 112–113; A. Duda, Umowa dziedziczenia w prawie niemieckim – pojęcie i moc wiążąca,
Rej. 2004, nr 3–4, s. 116 i n.; E. Rott-Pietrzyk, Umowa dziedziczenia – uwagi de lege lata i de lege
ferenda, Rej. 2006, nr 2, s. 166 i n.
32 Wystąpienie tych trzech cech jest koniec
Pobierz darmowy fragment (pdf)