Książka stanowi kompleksowe i przejrzyste omówienie wszystkich aspektów prawnych regulacji ochrony zdrowia psychicznego, dotyczących m.in.: - ochrony praw osoby chorej psychicznie, poszanowania jej godności oraz zapewnienia nale-żytej pomocy, - przyjęcia do szpitala psychiatrycznego lub do domu pomocy społecznej, - instytucji przymusu bezpośredniego, - postępowania przed sądem opiekuńczym w sprawach określonych w ustawie, - ochrony tajemnicy stanu zdrowia pacjenta, metod jego leczenia i postępów w leczeniu - danych dotyczących jego życia osobistego. Kolejne wydanie komentarza zostało wzbogacone o nowe przypadki kliniczne, poglądy dok-tryny, orzecznictwo sądów powszechnych, Sądu Najwyższego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Autorzy komentarza to zespół specjalistów o bardzo wysokich kwalifikacjach, dużym do-świadczeniu zawodowym i znaczącym dorobku naukowym daje to gwarancję wysokiej ja-kości opracowanego przez nich materiału [...] . Prof. dr hab. n. med. Józef Kocur Publikacja ta jest bardzo cennym źródłem wiedzy dla wszystkich szkolących się w psychia-trii, a także dla lekarzy praktyków klinicznych, prawników oraz [...] osób pracujących w ochronie zdrowia . Prof. dr hab. n. med. Jerzy Samochowiec Książka [...] przynosi odpowiedzi na nurtujące praktyków pytania i klarownie wyjaśnia wiele problemów, pomaga zrozumieć znaczenie poszczególnych przepisów i poruszać się po opi-sanym ustawą świecie. [...] jest pozycją niezwykle wartościową, niemalże nieodzowną w co-dziennej praktyce [...] . Prof. dr hab. n. med. Agata Szulc
Darmowy fragment publikacji:
Ustawa
o ochronie zdrowia
psychicznego
Komentarz
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska, Krzysztof Eichstaedt
KOMENTARZE PRAKTYCZNE
2. WYDANIE
WARSZAWA 2016
Stan prawny na 15 lutego 2016 r.
Recenzenci
Prof. dr hab. n. med. Józef Kocur
Prof. dr hab. n. med. Jerzy Samochowiec
Prof. dr hab. n. med. Agata Szulc
Wydawca
Izabella Małecka
Redaktor prowadzący
Katarzyna Gierłowska
Opracowanie redakcyjne
Joanna Ośka
Łamanie
Fotoedytor
Poszczególne części komentarza opracowali:
Piotr Gałecki – przypadki kliniczne
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska − art. 1−24, 33−37
Krzysztof Eichstaedt − preambuła, art. 25−32, 38−56, wzory pism procesowych
© Copyright by
Wolters Kluwer SA, 2016
ISBN 978-83-8092-248-8
2. wydanie
Dział Praw Autorskich
01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
tel. 22 535 82 19
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Spis treści
Spis treści
Spis treści
Wykaz skrótów 9
Słowo wstępne 13
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia
psychicznego 15
Rozdział 1. Przepisy ogólne (art 1–10) 19
Rozdział 2. Badanie, leczenie, rehabilitacja oraz opieka
i pomoc (art 10a–20) 89
Rozdział 3. Postępowanie lecznicze (art 21–37) 133
Rozdział 4. Przyjęcie do domu pomocy społecznej
(art 38–41) 195
Rozdział 5. Postępowanie przed sądem opiekuńczym
(art 42–49) 211
Rozdział 6. Ochrona tajemnicy (art 50–52) 235
Rozdział 7. Przepisy karne, zmiany w przepisach
obowiązujących oraz przepisy przejściowe i końcowe
(art 53–56) 250
Przypadki kliniczne 254
5
Spis treści
Wzory pism procesowych 279
Wniosek o przyjęcie do domu pomocy społecznej 279
Wniosek o skierowanie do domu pomocy społecznej 282
Wniosek o zmianę orzeczenia o przyjęciu do domu pomocy
społecznej 285
Wniosek o stwierdzenie zasadności przyjęcia do szpitala
psychiatrycznego w celu wyjaśnienia wątpliwości
co do choroby psychicznej 287
Wniosek o udzielenie zgody na przyjęcie do szpitala
psychiatrycznego osoby chorej psychicznie niepozostającej
pod władzą rodzicielską 289
Wniosek o udzielenie zgody na przyjęcie do szpitala
psychiatrycznego osoby chorej psychicznie niezdolnej
do wyrażenia zgody 291
Wniosek o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym 293
Wniosek o nakazanie wypisania ze szpitala
psychiatrycznego 296
Akty prawne 299
1 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia
11 października 2012 r w sprawie sprawowania kontroli
przyjęcia i przebywania osób z zaburzeniami psychicznymi
w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy
społecznej oraz sposobu jej dokumentowania
(Dz U poz 1147) 299
2 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 kwietnia
2014 r w sprawie zajęć rehabilitacyjnych organizowanych
w szpitalach psychiatrycznych (Dz U poz 522) 302
3 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia
14 stycznia 2014 r w sprawie zajęć rehabilitacji społecznej
w domach pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami
psychicznymi (Dz U poz 250) 305
4 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 lipca 2012 r
w sprawie szczegółowego sposobu postępowania
w sprawach przyjęcia oraz wypisania ze szpitala
psychiatrycznego (Dz U poz 854) 308
5 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia
23 kwietnia 2013 r w sprawie warunków i sposobu
6
Spis treści
organizowania zajęć rewalidacyjno ‑wychowawczych dla
dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu
głębokim (Dz U poz 529) 322
6 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia
2006 r w sprawie szczegółowego trybu i sposobu
działania Rzecznika Praw Pacjenta Szpitala
Psychiatrycznego (Dz U Nr 16, poz 126 z późn zm) 327
7 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r
w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia
Psychicznego (Dz U z 2011 r Nr 24, poz 128)
– nieobowiązujące 329
8 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia
2012 r w sprawie wykazu świadczeń zdrowotnych
stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta, których
udzielenie wymaga zgody (Dz U poz 494) 395
9 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 czerwca
2012 r w sprawie sposobu stosowania i dokumentowania
zastosowania przymusu bezpośredniego oraz
dokonywania oceny zasadności jego zastosowania
(Dz U poz 740) 396
10 Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 października
2013 r w sprawie nadania statutu Radzie do spraw
Zdrowia Psychicznego (Dz Urz Min Zdrow poz 41) 402
Bibliografia 407
Indeks 415
O autorach 419
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
1. Źródła prawa
kc
kk
kkw
Kodeks etyki
lekarskiej
Konstytucja RP
Konwencja
kpa
9
– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Ko‑
deks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r.
poz. 121 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks
karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557
z późn. zm.)
– uchwała nadzwyczajnego II krajowego zjaz‑
du lekarzy z dnia 14 grudnia 1911 r. w spra‑
wie Kodeksu etyki lekarskiej (Korporacja
Lekarska z 2004 r. Nr 1, poz. 1 z późn. zm.)
– Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483
z późn. zm.)
– Konwencja z dnia 4
listopada 1950 r.
o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284
z późn. zm.)
– ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks
postępowania administracyjnego (tekst jedn.:
Dz. U. z 2016 r. poz. 23)
– ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks
rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U.
z 2015 r. poz. 2082)
– rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości
z dnia 23 grudnia 2015 r. – Regulamin
urzędowania sądów powszechnych (Dz. U.
poz. 2316)
– ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działal‑
ności leczniczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r.
poz. 618 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. – o ochro‑
nie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U.
z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks
postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U.
z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Ko‑
deks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89,
poz. 555 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. – o pra‑
wach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjen‑
ta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 159
z późn. zm.)
– ustawa z dnia 8 września 2006 r. – o Pań‑
stwowym Ratownictwie Medycznym (tekst
jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 757 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 12 marca 2004 r. – o pomo‑
cy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r.
poz. 163 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach
lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U.
z 2015 r. poz. 464 z późn. zm.)
Wykaz skrótów
kpc
kpk
kro
reg sąd
udzl
uozp
uppRPP
uPRM
ups
uzlld
10
2. Publikatory i czasopisma
Wykaz skrótów
i Opieki Społecznej
– Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia
Dz Urz Min Zdrow – Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia
Dz Urz Min Zdrow
i OS
KZS
Legalis
LEX
M Praw
NP
OSNC
– Krakowskie Zeszyty Sądowe
– System informacji prawnej Legalis
– System informacji prawnej LEX
− Monitor Prawniczy
– Nowe Prawo
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cy‑
wilna
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Kar‑
na i Wojskowa (od 1963 r.)
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokura‑
– Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego,
OSNKW
OSNPG
OTK‑A
PiM
PiP
Prok i Pr
SP
tury Generalnej
seria A
– Prawo i Medycyna
– Państwo i Prawo
– Prokuratura i Prawo
– Służba Pracownicza
3. Inne skróty
IPiN
NSA
SA
SN
WSA
– Instytut Psychiatrii i Neurologii
– Naczelny Sąd Administracyjny
– sąd apelacyjny
– Sąd Najwyższy
– wojewódzki sąd administracyjny
Słowo wstępne
Słowo wstępne
Słowo wstępne
Gruntowna zmiana ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdro‑
wia psychicznego, jaka miała miejsce w 2011 r., skłoniła nas do podję‑
cia próby przedstawienia czytelnikowi komentarza do tej ustawy z jed‑
noczesnym uwzględnieniem orzecznictwa sądów administracyjnych,
sądów powszechnych, Sądu Najwyższego, Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka oraz poglądów doktryny.
Pisząc komentarz, zachowaliśmy systematykę komentowanej ustawy.
Zważywszy że niniejszy komentarz ma spełniać rolę komentarza prak‑
tycznego, na końcu opracowania zamieściliśmy opracowane przypadki
kliniczne, wzory pism procesowych w podstawowych kwestiach wyni‑
kających z omawianej ustawy oraz wszystkie akty wykonawcze wydane
na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.
Zebranie w jednym miejscu zarówno poglądów doktryny i judykatu‑
ry, jak i opracowane przypadki kliniczne wzorów pism procesowych,
a także aktów wykonawczych pozwala, w naszej ocenie, udzielić czytel‑
nikowi odpowiedzi na nurtujące go problemy powstające w praktyce
w związku ze stosowaniem przedmiotowej ustawy.
Zainteresowanie komentarzem zachęciło nas do opracowania drugiego
wydania, w którym uwzględniliśmy aktualny stan prawny i wzboga‑
ciliśmy tekst o nowe przypadki kliniczne, poglądy doktryny, orzecz‑
nictwo sądów powszechnych, Sądu Najwyższego i Europejskiego Try‑
bunału Praw Człowieka w Strasburgu. Tekst komentarza uwzględnia
13
Słowo wstępne
także zmiany, jakie zostały wprowadzone do ustawy o ochronie zdro‑
wia psychicznego art. 20 ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu
publicznym (Dz. U. poz. 1916). Zwrócono także uwagę na założenia
projektu Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na
lata 2016−2020.
Autorzy
USTAWA
z dnia 19 sierpnia 1994 r.
o ochronie zdrowia
psychicznego
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
Krzysztof Eichstaedt
(tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375; zm.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1916)
Uznając, że zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem oso
bistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychiczny
mi należy do obowiązków państwa, stanowi się, co następuje:
1. Ustawodawca, zamieszczając na wstępie ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r.
o ochronie zdrowia psychicznego preambułę (innymi słowy, wstęp do
ustawy), podkreślił tym samym, jak istotne znaczenie ma ta ustawa dla
ochrony zdrowia psychicznego oraz polskiego systemu prawnego. We‑
dług słownika języka polskiego preambuła to wstęp do aktu prawnego
o dużym znaczeniu, zazwyczaj politycznym, gdyż jest ona zamieszcza‑
na przede wszystkim w konstytucji oraz umowach międzynarodowych.
Wyjaśnia okoliczności związane z wydaniem aktu prawnego oraz określa
cel, jakiemu powinien on służyć (M. Szymczak (red.), Słownik języka
polskiego, t. 2, Warszawa 1996, s. 875). Niewątpliwie preambuła zamiesz‑
czona w ustawie psychiatrycznej ma charakter uroczysty. Treść pream‑
buły z jednej strony jednoznacznie wskazuje, iż zdrowie psychiczne jest
Krzysztof Eichstaedt
15
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
fundamentalnym (podstawowym) dobrem osobistym każdego człowie‑
ka, z drugiej zaś, odnosząc się do kwestii ochrony praw osób, u których
występują zaburzenia psychiczne, stanowi, że kwestia ta należy do obo‑
wiązków państwa. Oznacza to, iż państwo polskie ma prawny obowiązek
ochrony praw osób, u których występują zaburzenia psychiczne w rozu‑
mieniu komentowanej ustawy. Wprawdzie ochrona zdrowia psychiczne‑
go nie stanowi obowiązku konstytucyjnego, to jednak i tak nadano jej
bardzo duże znaczenie. Wyrazem tego jest chociażby uchwalenie odręb‑
nej ustawy, poprzedzonej uroczystym wstępem, a także powołanie kra‑
jowego konsultanta do spraw ochrony zdrowia psychicznego.
2. Definicję
legalną osoby z zaburzeniami psychicznymi zawiera
art. 3 u.o.z.p. stanowiący, do tej kategorii osób zalicza się osoby:
1) chore psychicznie (wykazujące zaburzenia psychotyczne);
2) upośledzone umysłowo;
3) wykazujące inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgod‑
nie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psy‑
chicznych, a osoby te wymagają świadczeń zdrowotnych lub in‑
nych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku
rodzinnym lub społecznym.
3. Nie ulega wątpliwości, iż zdrowie psychiczne jest fundamentalnym do‑
brem człowieka, na skutek czego ochrona praw osób z zaburzeniami
psychicznymi należy do podstawowych obowiązków państwa polskie‑
go, a w konsekwencji – do obowiązków organów administracji rządo‑
wej i samorządowej, a ponadto instytucji do tego bezpośrednio powo‑
łanych. W zaistniałej zatem sytuacji uchwalona przez Sejm w 1994 r.
ustawa o ochronie zdrowia psychicznego stanowi akt prawny mający
zapewnić gwarancję realizacji – wynikających z Konstytucji RP oraz
norm prawa międzynarodowego ratyfikowanych przez Polskę – zasad
poszanowania prawa i wolności obywatelskich (K. Korzan, Postępowa-
nie w sprawach ochrony zdrowia psychicznego, Rejent 1996, nr 6, s. 23
i literatura tam powołana).
4. Dobra osobiste to prawa podmiotowe, i to tak ściśle związane z pod‑
miotem podlegającym ochronie (osoba fizyczna), że razem z nim po‑
16
Krzysztof Eichstaedt
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
wstają i wygasają oraz nie mogą przechodzić na inne podmioty ani
w drodze czynności prawnych, ani dziedziczenia. Mają one poza tym
charakter niemajątkowy, nawet jeżeli ich naruszenie powoduje szko‑
dę majątkową (zob. szerzej S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do
kodeksu cywilnego. Część ogólna, Warszawa 1998, s. 64–76). Warto
wspomnieć, iż art. 23 k.c. wymienia przykładowo dobra osobiste czło‑
wieka, stanowiąc, że są nimi: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumie‑
nia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji,
nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza
i racjonalizatorska. Katalog ten nie jest jednak zamknięty, co sprawia,
iż także dobra inne niż wymienione powyżej mogą korzystać ze statu‑
su dobra osobistego. Jest nim między innymi zdrowie psychiczne, co
jednoznacznie wynika z preambuły ustawy psychiatrycznej. Znamien‑
ne jest to, iż kodeks cywilny nie zawiera definicji dobra osobistego,
wymieniając je jedynie przykładowo, o czym świadczy użyty w prze‑
pisie art. 23 k.c. zwrot „w szczególności”. Przewiduje natomiast spo‑
sób ochrony tych dóbr, stwarzając możliwość wytoczenia powództwa
cywilnego o:
1) zaniechanie działania naruszającego dobro osobiste (w sytuacji
gdy konkretne dobro nie zostało jeszcze naruszone, a jedynie jego
naruszenie zostało realnie zagrożone);
2) dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naru‑
szenia dobra osobistego (np. można się domagać złożenia oświad‑
czenia o określonej treści, w którym pozwany przeprosi powoda
za oszczercze wypowiedzi). Osoba, której dobra osobiste zostały
naruszone, może domagać się także na zasadach wynikających
z kodeksu cywilnego zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty
odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 24
§ 2 k.c.). Jeżeli jednak na skutek naruszenia dobra osobistego zo‑
stała wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może tak‑
że domagać się jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 24
§ 2 k.c.).
5. W art. 24 § 1 k.c. ustawodawca ustanowił domniemanie bezprawności
naruszenia dobra osobistego, w tym także dotyczącego zdrowia psy‑
chicznego. Domniemanie to jest jednak wzruszalne i podlega obaleniu
Krzysztof Eichstaedt
17
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
w sytuacji wykazania uprawnienia do określonego działania, które zo‑
stało odczytane jako naruszenie konkretnego dobra osobistego. W za‑
istniałej zatem sytuacji kto twierdzi, iż zostało naruszone jego dobro
osobiste, nie musi wykazywać bezprawności (argument wynikający
z treści art. 6 k.c.), albowiem ciężar udowodnienia faktu spoczywa na
osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne (Z. Gordon, J. Łopu‑
ski, M. Nesterowicz, K. Piasecki, A. Rembieliński, L. Stecki, J. Winiarz,
Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989, t. 1, s. 41).
6. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podnosi się, iż stwierdzenie w po‑
stępowaniu o ochronę dóbr osobistych i zadośćuczynienie za ich naru‑
szenie, że zachodziły przesłanki do przymusowej hospitalizacji obser‑
wacyjnej, nie prowadzi automatycznie do legalizacji podjętej decyzji,
lecz może wpłynąć na przyznanie i rozmiar zadośćuczynienia (wyrok
SN z dnia 9 lipca 2015 r., I CSK 524/14, LEX nr 1802573).
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
ROZDZIAł 1
Przepisy ogólne
Art. 1. 1. Ochronę zdrowia psychicznego zapewniają orga
ny administracji rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego
powołane.
2. W działaniach z zakresu ochrony zdrowia psychicznego mogą
uczestniczyć stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, funda
cje, samorządy zawodowe, kościoły i inne związki wyznaniowe
oraz grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także inne osoby
fizyczne i prawne.
1. Kluczowym zagadnieniem dla niniejszej ustawy jest pojęcie zdrowia
psychicznego i jego ochrona. Zdrowie psychiczne według definicji
podanej przez N.C. Shahrokha i R.E. Halesa to stan, który jest raczej
względny niż absolutny. Oznacza ono prawidłowe funkcjonowanie
czynności psychicznych, przekładające się na skuteczne działanie, sa‑
tysfakcjonujące relacje interpersonalne oraz umiejętność przystosowa‑
nia się do zmian i radzenia sobie z przeciwnościami (N.C. Shahrokh,
R.E. Hales, Amerykański słownik psychiatryczny, red. B. Łoza, A. Czer‑
nikiewicz, Wrocław 2009).
2. Według WHO nie ma jednej, „oficjalnej” definicji zdrowia psychicz‑
nego ze względu na różnice kulturowe, subiektywne odczucia oraz ry‑
walizujące ze sobą profesjonalne teorie. Większość ekspertów uważa,
iż zdrowie psychiczne i zaburzenie psychiczne nie są stanami przeciw‑
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
19
Art. 1
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
stawnymi sobie, ponieważ brak rozpoznanej choroby psychicznej nie
musi oznaczać zdrowia psychicznego.
3. Zaburzenie psychiczne jest zespołem objawów psychopatologicznych,
które powodują znaczne cierpienie (bolesność objawu) lub niespraw‑
ność (zaburzenie funkcjonowania w jednym lub więcej ważnych ob‑
szarach życia) albo istotnie zwiększają ryzyko śmierci, bólu lub utraty
wolności. Uważa się, że zespół jest przejawem dysfunkcji behawioral‑
nych, psychologicznych lub biologicznych występujących u danej osoby
(i w niektórych przypadkach jest wtórny do choroby somatycznej lub
spowodowany przez chorobę somatyczną). Nie stosuje się tego termi‑
nu w przypadku konfliktów powstających pomiędzy jednostką a społe‑
czeństwem (np. politycznych, religijnych, dotyczących preferencji sek‑
sualnych), o ile te konflikty nie są wynikiem dysfunkcji stwierdzanej
u danej osoby (N.C. Shahrokh, R.E. Hales, Amerykański słownik...).
4. Definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia (WHO)
podaje, że „zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby czy kalectwa,
ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrosta‑
nu (dobrego samopoczucia)”. Definicja ta nie tylko neguje samo wystę‑
powanie choroby, ale także wyraźnie podkreśla, że zdrowie ma w sobie
aktywny aspekt, którym jest dobrostan. W praktyce oznacza to, że zada‑
nia dotyczące zdrowia mają się koncentrować nie tylko na zwalczaniu
choroby, ale także podtrzymaniu i wzmacnianiu dobrego stanu zdrowia.
W konstytucji z 1946 r. Światowa Organizacja Zdrowia określiła zdro‑
wie jako „stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego
i społecznego, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania (ułom‑
ności)” (B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki,
Warszawa 2007, s. 19). W ostatnich latach definicja ta została uzupeł‑
niona o sprawność do „prowadzenia produktywnego życia społecznego
i ekonomicznego”, a także wymiar duchowy.
5. Termin „zdrowie psychiczne” odnosi się do dobrego samopoczucia
psychicznego i emocjonalnego. Obejmuje ono zdrowie emocjonalne
oraz umysłowe. Zdrowie emocjonalne to zdolność do rozpoznawa‑
nia uczuć, wyrażania ich w odpowiedni sposób, umiejętność radzenia
20
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 1
sobie ze stresem, napięciem, lękiem, depresją, agresją. Zdrowie umy‑
słowe jest zdolnością do logicznego, jasnego myślenia.
6. Słownikowa definicja zdrowia psychicznego według Merriam ‑Webster
(http://www.merriam‑webster.com; dostęp 20 stycznia 2016 r.) określa
zdrowie psychiczne jako stan dobrego samopoczucia psychicznego
i emocjonalnego. Zgodnie z definicją człowiek zdrowy psychicznie jest
w stanie używać swych zdolności poznawczych i emocji, funkcjonować
w społeczeństwie oraz sprostać wymogom życia codziennego.
7. Najlepszą metodą weryfikacji stanu zdrowia psychicznego jest codzienne
funkcjonowanie danej osoby i radzenie sobie z wyzwaniami ciągle zmie‑
niającego się środowiska zewnętrznego, zaspokajaniem podstawowych
potrzeb życiowych, jak i radzenie sobie z własnymi emocjami, odczu‑
ciami, przeżyciami. Każde rozpoznanie zawarte w klasyfikacji zaburzeń
psychicznych ICD‑10 zawiera wśród kryteriów klinicznych i czasowych
wpływ występujących objawów na funkcjonowanie pacjenta (Klasyfikacja
zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, Uniwersyteckie
Wydawnictwo Medyczne Vesalius, IPiN, Kraków–Warszawa 2000).
Klasyfikacja DSM‑5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Dis‑
orders, 5th edition, American Psychiatric Association, 2013), ICD‑11
(http://www.who.int/classifications/icd/revision/betaexpectations/en/;
dostęp 7 marca 2016 r.), zgodnie z ideą, że najważniejszy jest funkcjo‑
nalny aspekt obrazu klinicznego, odeszła od podziału na dotychczas
obecne poszczególne osie diagnostyczne, które opisywały przyczynę
stwierdzanego obrazu klinicznego. Innymi słowy, nie ma znaczenia, czy
na wystąpienie stwierdzanego zaburzenia psychicznego miały wpływ
czynniki środowiskowe, biologiczne, ogólnomedyczne, organiczne czy
psychologiczne. Najistotniejszy staje się wpływ obrazu klinicznego na
stopień zaburzenia funkcjonowania i jest to czynnikiem determinują‑
cym wystąpienie zaburzenia psychicznego.
8. Z punktu widzenia medycznego zdrowie psychiczne jest więc niewystę‑
powaniem objawów psychopatologicznych, utrzymywaniem równowagi
procesów fizjologicznych oraz brakiem defektów w strukturze i funk‑
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
21
Art. 1
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
cjach psychicznych. Pod względem psychologicznym zdrowie psychicz‑
ne jest zdolnością do rozwoju jednostki, samorealizacji, akceptacji i po‑
czucia własnej wartości i tożsamości, zdolności do osiągania satysfakcji
z życia i umiejętności realistycznej oceny rzeczywistości. Definicja so‑
cjologiczna za zdrowie psychiczne uważa zdolność przystosowania się
jednostki do norm kulturowych i środowiska społecznego, uwewnętrz‑
niania norm w przebiegu socjalizacji, umiejętności prawidłowej koeg‑
zystencji w grupie i właściwego funkcjonowania w rolach społecznych
(K. Dąbrowski, Zdrowie psychiczne, Warszawa 1985; S. Pużyński, Lek-
sykon psychiatrii, Warszawa 1993; W.A. Brodniak, Choroba psychiczna
w świadomości społecznej, Warszawa 2000; Psychologia: podręcznik aka-
demicki, red. J. Strelau, D. Doliński, Gdańsk 2008, s. 546).
9. Do ochrony zdrowia psychicznego ustawa wyznacza organy admi‑
nistracji rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego powołane.
Współczesną administrację rządową tworzą organy, urzędy oraz inne
podmioty publiczne powołane do wykonywania zadań z zakresu ad‑
ministracji publicznej przypisane – na mocy Konstytucji RP i ustaw
– ministrom i podległym im innym jednostkom organizacyjnym. Za
zadania administracji rządowej odpowiadają wojewoda, organy rządo‑
wej administracji zespolonej w województwie, kierownicy zespolonych
służb, inspekcji, straży, organy niezespolonej administracji rządowej,
jednostki samorządu terytorialnego oraz, jeśli wykonywanie zadań
wynika z odrębnych ustaw, to również związki jednostek samorządu
terytorialnego, starosta lub inne podmioty. Łącznie tworzą one apa‑
rat realizujący zadania administracji rządowej, przy czym najczęściej
wykonują uprawnienia władcze, ale także orzecznicze, egzaminacyjne,
kwalifikacyjne (www.premier.gov.pl; dostęp 31 sierpnia 2012 r.). Reali‑
zacją zadań państwa w terenie zajmuje się administracja samorządowa,
którą tworzy samorząd gminny, powiatowy czy samorząd wojewódz‑
twa. Samorząd wykonuje zadania samodzielnie, na podstawie upoważ‑
nień i w ramach środków przyznanych mu przez Konstytucję i usta‑
wy. Administracja samorządowa występuje na szczeblu województwa
(marszałek, sejmik, zarząd), powiatu (starosta, rada powiatu) oraz
gminy (prezydent, burmistrz lub wójt, rada gminy). Podstawą prawną
jest Konstytucja RP (ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja
22
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 1
Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), a tak‑
że ustawy: z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst
jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1515 z późn. zm.), z dnia 5 czerwca 1998 r.
o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1445
z poźn. zm.) i również z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie woje‑
wództwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1392 z późn. zm.).
10. Alternatywnie do organów administracji publicznej ustawa pozwala,
by w ochronie zdrowia psychicznego mogły brać udział również „in‑
stytucje do tego powołane”. Należy przez nie rozumieć odrębne jed‑
nostki organizacyjne powołane do zapewnienia ochrony zdrowia psy‑
chicznego w drodze ustawy bądź tworzone w tym celu przez organy
administracji rządowej lub samorządowej albo inne uprawnione pod‑
mioty (S. Dąbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psy-
chicznego. Komentarz, IPiN, Warszawa 1997, s. 44).
W ust. 2 art. 1 u.o.z.p. wymieniono stowarzyszenia i inne organiza‑
cje społeczne, fundacje, samorządy zawodowe, kościoły i inne związki
wyznaniowe oraz grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także
inne osoby fizyczne i prawne jako osoby uprawnione z mocy ustawy
do realizacji zadań ochrony zdrowia psychicznego. Przykładem stowa‑
rzyszenia działającego na rzecz ochrony zdrowia psychicznego może
być Towarzystwo Przyjaciół Niepełnosprawnych w Łodzi (TPN). Ce‑
lem TPN jest udzielanie bezinteresownej pomocy osobom cierpiącym
na zaburzenia psychiczne w sprawach dotyczących poprawy warunków
socjalnych, ich sytuacji materialnej i adaptacji w społeczeństwie ludzi
zdrowych, aktywizowanie społeczeństwa na rzecz osób niepełnospraw‑
nych, zwłaszcza na rzecz osób z przewlekłymi zaburzeniami psychicz‑
nymi, i rozwijanie samopomocowego ruchu osób niepełnosprawnych
i ich rodzin. Do celów TPN należą także: podejmowanie i rozwijanie
indywidualnych i zorganizowanych form pomocy dla osób z przewle‑
kłymi zaburzeniami psychicznymi, podejmowanie działań zmierzają‑
cych do przystosowania osób z zaburzeniami psychicznymi oraz ich
rodzin do życia w warunkach zdrowego środowiska naturalnego przez
wdrażanie szeroko pojętej edukacji ekologicznej, wspieranie rehabili‑
tacji społecznej i zawodowej osób wykluczonych społecznie, o których
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
23
Art. 1
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym
(tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225 z późn. zm.), a także ro‑
dzin tych osób, podejmowanie działań zmierzających do zmiany po‑
staw pracodawców dotyczących zatrudnienia tych osób, propagowanie
modelu przedsiębiorstwa społecznego jako sposobu rozwiązywania
problemów zawodowych grup dotkniętych wykluczeniem społecznym,
budowanie krajowych i zagranicznych struktur wspierających zatrud‑
nienie socjalne. Cele, jakie stawia przed sobą TPN, to również: wy‑
równywanie szans środowisk wiejskich z miejskimi poprzez wspieranie
inicjatyw gospodarczych na wsiach, podejmowanie działań zmierzają‑
cych do aktywizacji zawodowej i społecznej młodzieży chorującej psy‑
chicznie, podejmowanie działań zmierzających do rozwoju współpracy
pomiędzy organizacjami pozarządowymi, a także współpracy organi‑
zacji pozarządowych z podmiotami administracji publicznej i z przed‑
siębiorcami, podejmowanie działań związanych z ochroną i promocją
zdrowia oraz przeciwdziałaniem patologiom społecznym, podejmowa‑
nie działań związanych z kulturą, sztuką, edukacją oraz upowszech‑
nianiem kultury fizycznej i sportu, prowadzenie działalności chary‑
tatywnej dla osób chorych psychicznie i wykluczonych społecznie
(http://www.tpn.org.pl; dostęp 20 stycznia 2016 r.).
Innym przykładem stowarzyszenia działającego na rzecz ochrony
zdrowia psychicznego może być Stowarzyszenie Młodzieży i Osób
z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół POMOST z sie‑
dzibą w Łodzi założone w 2000 r. i obejmujące opiekę nad osobami
od 19 do 35 lat oraz ich rodzinami i przyjaciółmi, Stowarzyszenie
na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej, które powsta‑
ło w 1999 r. w Krakowie z inicjatywy profesjonalistów związanych
z psychiatrią społeczną, zajmujących się leczeniem, psychoterapią
i rehabilitacją osób chorujących psychicznie (http://www.stowarzy‑
szenie‑rozwoju.eu/; dostęp 20 stycznia 2016 r.), Stowarzyszenie Ro‑
dzin i Przyjaciół Osób Mniejszych Szans „Więź”, które powstało z ini‑
cjatywy członków rodzin osób chorych psychicznie przy wsparciu
zaprzyjaźnionych ludzi dobrej woli w 2004 r. w Szczecinie (http://pol‑
familia.org.pl/stowarzyszenie‑rodzin‑i‑przyjaciol‑osob‑mniejszych‑
szans‑wiez‑ze‑szczecina/; dostęp 7 lutego 2016 r.). Należy również
24
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 1
wspomnieć w tym miejscu o Ogólnopolskim Związku Stowarzyszeń
Rodzin i Opiekunów Osób Chorych Psychicznie POL‑FAMILIA, któ‑
ry jako pierwszy związek stowarzyszeń w Polsce przystąpił w kwiet‑
niu 2004 r. do Europejskiej Federacji Stowarzyszeń Osób Chorują‑
cych EUFAMIA. Związek Stowarzyszeń Rodzin i Opiekunów Osób
Chorych Psychicznie POL‑FAMILIA został założony w Toruniu we
wrześniu 2000 r. Członkami związku są stowarzyszenia z Wrocławia,
Krakowa, Bydgoszczy, Łodzi, Radomia, Poznania, Gdańska, Szczecina
i Torunia. Obecnie Związek zrzesza 12 stowarzyszeń działających na
rzecz ochrony zdrowia psychicznego. Cele Związku pozostają zgodne
z założeniami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego; są to:
1) przeciwdziałanie powszechnemu dystansowi otaczającemu cho‑
rych psychicznie i przybliżenie społeczeństwu rzeczywistego ob‑
razu osoby chorej psychicznie i jej problemów,
2) promowanie postaw lub form terapeutycznych korzystnych dla
osób chorych psychicznie,
3) aktywizowanie lobby politycznego na rzecz udoskonalenia usta‑
wodawstwa dotyczącego osób chorych psychicznie,
4) organizowanie form wsparcia dla członków rodzin w rozwią‑
zywaniu ich osobistych problemów oraz realizowaniu własnych
potrzeb,
5) współpraca z profesjonalistami we wprowadzaniu wyników no‑
wych badań naukowych oraz nowych metod leczenia i nowych
form terapii oraz aktywizacji społecznej i zawodowej osób cho‑
rych psychicznie,
6) podejmowanie działań zmierzających do przystosowania osób
z zaburzeniami psychicznymi oraz ich rodzin do życia w warun‑
kach zdrowego środowiska naturalnego,
7) współpraca z organizacjami i instytucjami krajowymi i zagranicz‑
nymi o pokrewnych celach dla wymiany doświadczeń i wzajem‑
nego wsparcia.
Związek wraz z Polskim Towarzystwem Psychiatrycznym jest współ‑
twórcą Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Jest
także inicjatorem i współorganizatorem ogólnopolskiej kampanii
„Zdrowie psychiczne – wspólna sprawa” oraz Światowego Dnia Soli‑
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
25
Art. 2
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
darności z Osobami Chorymi na Schizofrenię „Schizofrenia – otwórz‑
cie drzwi” i wielu innych. Ponadto współtworzy i organizuje wraz ze
swymi członkami różne konferencje, szkolenia i sympozja w całym
kraju (http://www.polfamilia.org.pl; dostęp 31 sierpnia 2012 r.).
11. Przykładem działalności fundacji na rzecz ochrony zdrowia psychicz‑
nego jest Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego, która prowadzi
działalność wydawniczą oraz organizuje konferencje naukowe i szko‑
leniowe w zakresie psychiatrii. Jej głównym celem statutowym jest
inicjowanie, wspieranie i koordynacja wszelkich działań mających na
celu ochronę zdrowia psychicznego oraz rozwój infrastruktury i badań
związanych z ochroną zdrowia psychicznego (http://www.fozp.org.pl;
dostęp 20 stycznia 2016 r.).
12. Grupy samopomocy są najpopularniejszą formą działalności. Funk‑
cjonują one najczęściej przy stowarzyszeniach w postaci klubów czy
środowiskowych domów samopomocy. Przykładem może być tu
Środowiskowy Dom Samopomocy „Przystań” działający przy wy‑
mienionym wcześniej Stowarzyszeniu POMOST w Łodzi. Jego celem
jest przygotowanie młodych osób z problemami psychicznymi do
możliwie jak najpełniejszego życia w społeczeństwie oraz budowania
relacji z innymi ludźmi. Przy opisanym w pkt 5 TPN działają takie
formy wsparcia dla osób chorujących psychicznie, jak: Środowiskowy
Dom Samopomocy, Klub „Więź”, Zakłady Aktywności Zawodowej
oraz wiele innych przedsięwzięć mających na celu ochronę zdrowia
psychicznego realizowaną zgodnie z założeniem ustawy o ochronie
zdrowia psychicznego.
13. Cele statutowe funkcjonowania stowarzyszeń czy fundacji działających
na rzecz ochrony zdrowia w zakresie głównych zadań wyznaczonych
przez ustawę służą realizacji ochrony zdrowia psychicznego.
Art. 2. 1. Ochrona zdrowia psychicznego obejmuje realizację
zadań dotyczących w szczególności:
1) promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom
psychicznym;
26
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Art. 2
Rozdział 1. Przepisy ogólne
2) zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostron
nej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych
form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku ro
dzinnym i społeczny;
3) kształtowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właś
ciwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, toleran
cji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji.
2. Zadania, o których mowa w ust. 1 pkt 1, są realizowane w ramach
Narodowego Programu Zdrowia, o którym mowa w art. 9 ust. 1
ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (Dz. U.
poz. 1916), zwanego dalej „Narodowym Programem Zdrowia”, a za
dania, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3, poprzez działania okreś
lone w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego.
3. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego określa
w szczególności:
1) okres jego obowiązywania;
2) diagnozę sytuacji i zagrożeń dla zdrowia psychicznego, w tym
zróżnicowań regionalnych;
3) cele główne i cele szczegółowe;
4) podmioty biorące udział w jego realizacji;
5) sposób realizacji zadań;
6) niezbędne działania legislacyjne, w szczególności mające na
celu zapewnienie przestrzegania praw osób z zaburzeniami
psychicznymi.
4. Prowadzenie działań określonych w Narodowym Programie
Ochrony Zdrowia Psychicznego należy do:
1) zadań własnych samorządów województw, powiatów i gmin;
2) zadań Narodowego Funduszu Zdrowia oraz ministrów właści
wych ze względu na charakter działań określonych w programie.
5. Wskazane w ust. 4 pkt 1 działania polegają w szczególności na:
1) promowaniu zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburze
niom psychicznym;
2) zapewnieniu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostron
nej, zintegrowanej i dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych
form pomocy niezbędnych do życia w środowisku społecznym,
rodzinnym i zawodowym.
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
27
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
Art. 2
6. Rada Ministrów określa, w drodze rozporządzenia, Narodowy
Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, uwzględniając zagadnie
nia, o których mowa w ust. 3, oraz biorąc pod uwagę konieczność
ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi.
7. Minister właściwy do spraw zdrowia przedkłada Radzie Mini
strów, w terminie do dnia 30 września każdego roku, informację
o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony
Zdrowia Psychicznego w roku poprzednim.
8. Rada Ministrów składa corocznie Sejmowi Rzeczypospolitej Pol
skiej, w terminie do dnia 31 października, informację o realizacji
Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku po
przednim.
1. Artykuł 2 w ust. 1 u.o.z.p. określa kierunek zadań, jakie ma do zreali‑
zowania ochrona zdrowia psychicznego. Ustawa nie ogranicza ich je‑
dynie do trzech wymienionych w niej celów, ale podkreśla, że zadania
te obejmują „w szczególności”:
1) promocję zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psy‑
chicznym;
2) zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostron‑
nej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form
opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym
i społecznym;
3) kształtowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właś‑
ciwych postaw społecznych, zwłaszcza zrozumienia, tolerancji,
życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji.
2. Wyznaczone cele ochrony zdrowia psychicznego nawiązują do współ‑
cześnie obowiązujących definicji zdrowia psychicznego, które uznają, że
zdrowie psychiczne to nie tylko brak samej choroby, ale i zapobieganie
jej występowaniu, jak również polepszanie codziennego funkcjonowania
społecznego i poprawa komfortu życia w społeczeństwie zarówno osób
dotkniętych chorobami psychicznymi, jak i ich najbliższego otoczenia.
3. Pierwszym celem ochrony zdrowia psychicznego jest promocja zdro‑
wia psychicznego. Promocja zdrowia, a więc również promocja zdro‑
28
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 2
wia psychicznego, jest procesem umożliwiającym jednostkom i gru‑
pom społecznym zwiększenie kontroli nad uwarunkowaniami zdrowia
w celu poprawy ich stanu zdrowia oraz sprzyjającym rozwijaniu zdro‑
wego stylu życia, a także kształtowaniu innych środowiskowych i osob‑
niczych czynników prowadzących do zdrowia.
4. Termin „promocja zdrowia” został wprowadzony przez Henry’go Sie‑
gerista w 1945 r. jako jedno z czterech głównych zadań współczesnej
medycyny obok zapobiegania chorobom, leczenia chorób i rehabilita‑
cji. Opisał on promocję zdrowia jako wszelkie działania prowadzące do
zapewnienia odpowiednich warunków życia, pracy, kształcenia, kultu‑
ry fizycznej oraz wypoczynku i rekreacji. W drugiej połowie XX wieku
zwrócono uwagę, że głównym czynnikiem determinującym zdrowie
jednostek są indywidualne zachowania ludzi. Mając to na uwadze,
w 1984 r. Biuro Regionu Europejskiego WHO wydało dokument za‑
tytułowany „Promocja zdrowia”. Opisano w nim koncepcję systemo‑
wych działań w ramach polityki promocji zdrowia i podkreślono, że
zdrowie jako wartość jednostek tworzących społeczność państwa
wymaga aktywnych działań ze strony państwa poprzez inwestowanie
w warunki życia jednostek. W 1986 r. odbyła się w Ottawie pierwsza
Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia. Wtedy też powstała
Karta Ottawska, uznana za akt instytucjonalizacji promocji zdrowia.
Według definicji promocji zdrowia zawartej w Karcie jest to „proces
umożliwiający ludziom kontrolę nad własnym zdrowiem oraz jego po‑
prawę przez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu,
kształtowanie potrzeb i kompetencji do rozwiązywania problemów
zdrowotnych oraz zwiększanie potencjału zdrowia”. W Karcie zawarto
pięć głównych zadań służących promocji zdrowia:
1) określenie zdrowotnej polityki społecznej w państwie (m.in. poprzez
ustalenie i sukcesywną realizację programów prozdrowotnej polityki
społecznej przy zapewnieniu realnych źródeł finansowania);
2) tworzenie środowisk wspierających zdrowie (osiągane poprzez
rozwijanie wiedzy i umiejętności działań na rzecz zdrowia, anga‑
żowanie członków społeczeństwa, poprzez sieć struktur społecz‑
ności lokalnych, do aktywnego uczestnictwa w sprawach dotyczą‑
cych zdrowia);
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
29
Art. 2
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
3) wzmacnianie działań społecznych;
4) rozwijanie umiejętności osobniczych;
5) reorientacja świadczeń zdrowotnych (odejście od modeli eko‑
nomiki szpitalnej w kierunku holistycznego ujmowania korzyści
zdrowotnych, ekonomicznych i rozwojowych całego kraju).
5. W praktyce promocją zdrowia zajmuje się edukacja zdrowotna i pro‑
zdrowotna polityka publiczna. Edukacja zdrowotna jest procesem,
w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób.
Wskazuje ona na związki między zdrowiem człowieka a jego stylem ży‑
cia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Proces edukacji zdro‑
wotnej powinien się odbywać poprzez działania informacyjne, których
bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu prze‑
konań, motywacji i umiejętności wpływających na postawę zdrowot‑
ną jednostki, które w efekcie będą prowadzić do zachowań służących
zdrowiu. Karta Ottawska podkreśla, że dobre samopoczucie fizyczne,
psychiczne i społeczne człowiek lub grupa ludzi może osiągnąć, jeżeli
jest zdolna do określenia i realizacji własnych aspiracji, zaspokojenia
własnych potrzeb, zmiany lub radzenia sobie ze środowiskiem. Właś‑
ciwa edukacja powinna koncentrować się na indywidualnej i środowi‑
skowej diagnozie, posiadać plan działania, powinna charakteryzować
się odpowiednim doborem informacji, metod, technik przekazu tych
informacji, używaniem argumentów racjonalnych i emocjonalnych,
mając na uwadze poziom intelektualny edukowanych oraz przyjęte
standardy zdrowotne. W Karcie podkreślono bezwzględną konieczność
respektowania zasad etycznych i prawa jednostki do samostanowienia,
również w sprawach zdrowia.
6. W pierwszym założeniu celów ochrony zdrowia psychicznego, równo‑
legle do promocji zdrowia psychicznego, mowa jest również o zapobie‑
ganiu zaburzeniom psychicznym. Podkreślona została przez to równo‑
ważność działań na rzecz utrzymywania i poprawiania stanu zdrowia,
jak również działań mających zapobiegać występowaniu chorób psy‑
chicznych. Zapobieganie chorobom, inaczej prewencja zdrowotna,
według Karty Ottawskiej jest to zespół działań mających na celu za‑
pobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowot‑
30
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 2
nemu przed rozwinięciem przez kontrolowanie przyczyn i czynników
ryzyka. Polega na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom cho‑
roby dzięki jej wczesnemu wykryciu i leczeniu. Celem prewencji jest
podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie. Ma
ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istnie‑
jącej choroby, dzięki czemu prowadzi do ograniczenia niesprawności
i inwalidztwa. Istotnym elementem jest też zapobieganie powstawaniu
niekorzystnych wzorców zachowań społecznych, które przyczyniają się
do podwyższania ryzyka choroby. W prewencji zdrowotnej wyróżnia
się następujące fazy:
1) wczesna – utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu ży‑
cia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zacho‑
wań w odniesieniu do osób zdrowych;
2) pierwotna – zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czyn‑
ników ryzyka w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ry‑
zyka;
3) wtórna – zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wcze‑
sne wykrycie i leczenie, np. badania skriningowe mające na celu
wykrycie osób chorych;
4) trzeciorzędowa – zahamowanie postępu choroby i ograniczenie
powikłań.
7. Prowadzenie działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej
perspektywie wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci poprawy
świadomości zdrowotnej populacji, zwiększenia zaangażowania spo‑
łecznego, poprawy stanu zdrowia ludności, zwiększenia wykrywalno‑
ści chorób we wczesnym stadium rozwoju, zmniejszenia liczby osób
z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem, zmniejszenia liczby
zachorowań i zgonów, zmniejszenia absencji chorobowej, obniżenia
kosztów leczenia i mniejszych strat finansowych, takich jak np. zasiłki
chorobowe, straty produkcyjne (J. Naidoo, J. Wills, Health promotion:
foundations for practice, Bailliere Tindall, London 2004; J. Karski (red.),
Promocja zdrowia, Warszawa 1999; A. Wojtczak, Zdrowie publiczne
wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku, Warszawa 2009; WHO,
Milestones in Health Promotion. Statements from Global Conferences,
Genewa 2009).
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
31
Art. 2
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
8. Ze ściśle medycznego punktu widzenia zapobieganie jako proces jest
fazą leczenia chorób psychicznych następującą po ostrej fazie lecze‑
nia, a następnie leczeniu podtrzymującym. W standardach leczenia
poszczególnych grup zaburzeń psychicznych zapobieganie obejmu‑
je zarówno farmakoterapię, psychoterapię, edukację pacjentów, jak i,
pośrednio, pomoc środowiskową umożliwiającą eliminację czynników
zewnętrznych mogących się przyczynić do nawrotu choroby czy zabu‑
rzenia psychicznego.
9. Drugi wymieniony cel ochrony zdrowia psychicznego jest szczegółowym
rozwinięciem i wskazaniem kierunku promocji zdrowia psychicznego
oraz zapobiegania zaburzeniom psychicznym. Wyróżnia on konieczność
zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i po‑
wszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomo‑
cy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym.
10. Ustawa wskazuje, że osobom z zaburzeniami psychicznymi musi być
zapewniona wielostronna, a więc nie tylko sensu stricto leczniczo‑
‑psychiatryczna opieka zdrowotna w postaci dostępu do lekarza psy‑
chiatry (poradnie zdrowia psychicznego, konsultacje psychiatryczne).
Do zrealizowania założeń ochrony zdrowia potrzebne są również opie‑
ka pielęgniarska, socjalna, terapeutyczna, środowiskowa.
11. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego wskazuje na, zgodną z za‑
łożeniami ochrony zdrowia psychicznego, konieczność zapewnienia
osobom z zaburzeniami psychicznymi powszechnie dostępnej opieki
zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia
w środowisku rodzinnym i społecznym. System opieki zdrowotnej
w Polsce jest zespołem osób i instytucji mających za zadanie zapew‑
nić opiekę zdrowotną ludności. Polski system opieki zdrowotnej oparty
jest na modelu ubezpieczeniowym. Konstytucja RP w art. 68 gwaran‑
tuje obywatelom prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie
od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp
do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.
Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa. Obecnie system
kształtowany jest przez dwa podstawowe akty: ustawę z dnia 27 sierp‑
32
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 2
nia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środ‑
ków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 581 z późn. zm.)
oraz ustawę z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst
jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 618 z późn. zm.). Inne ustawy mające zasto‑
sowanie w zapewnianiu opieki zdrowotnej to przede wszystkim: usta‑
wa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pa‑
cjenta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 159 z późn. zm.), ustawa z dnia
28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obsza‑
rach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (tekst
jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 651 z późn. zm.), ustawa z dnia 5 grud‑
nia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U.
z 2015 r. poz. 464 z późn. zm.), ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o za‑
wodach pielęgniarki i położnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1435
z późn. zm.), ustawa z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne
(tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 z późn. zm.).
12. W pkt 3 ust. 1 art. 2 u.o.z.p. ustawodawca wskazuje, jako kolejne zada‑
nie dla ochrony zdrowia psychicznego, kształtowanie wobec osób z za‑
burzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza
zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dys‑
kryminacji. Wyznacza to kierunek działań zwrócony na kształtowanie
właściwej świadomości społecznej dotyczącej zaburzeń psychicznych.
Najważniejszą rolę wydaje się tu odgrywać edukacja zdrowotna na‑
kierowana na epidemiologię, symptomatologię, leczenie, rokowanie
i zdolność funkcjonowania społecznego osób z zaburzeniami i choro‑
bami psychicznymi. Najlepszym przejawem powolnych zmian zmierza‑
jących w kierunku zwiększenia akceptacji społecznej i poprawy życia
w społeczeństwie osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi jest
toczący się od końca XX wieku proces deinstytucjonalizacji lecznictwa
psychiatrycznego polegający na zamykaniu, przekształcaniu, a także
nietworzeniu wielkich szpitali psychiatrycznych grupujących i izolują‑
cych osoby chore psychicznie na rzecz otwierania oddziałów psychia‑
trycznych przy szpitalach ogólnych. Podkreśla się również konieczność
usprawniania funkcjonowania opieki środowiskowej, która nie ogra‑
nicza opieki psychiatrycznej jedynie do zinstytucjonalizowanego lecz‑
nictwa psychiatrycznego, lecz kładzie nacisk na opiekę w środowisku
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
33
Art. 2
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
zamieszkania pacjenta i umożliwienie mu jak najpełniejszego powrotu
do życia w grupie społecznej. Obecnie funkcjonujący w krajach rozwi‑
niętych środowiskowy model opieki psychiatrycznej nad osobami z za‑
burzeniami psychicznymi ma na celu nie tylko poprawę jakości życia
tej grupy społeczeństwa, ale także zmniejszanie liczby i czasu hospi‑
talizacji w całodobowych oddziałach psychiatrycznych. Nacisk kładzie
się na wzmacnianie umiejętności fizycznych, intelektualnych i emocjo‑
nalnych potrzebnych do życia, uczenia się i pracy w społeczności, przy
możliwie jak najmniejszym wsparciu ze strony instytucji zawodowo
zajmujących się pomocą (J. Meder, A. Cechnicki, Rehabilitacja osób
chorych psychicznie w Polsce (w:) Psychiatria w Polsce, A. Bilikiewicz,
J. Rybakowski, Gdańsk 2002, s. 137–151; K. Bobińska, P. Gałecki, Za-
burzenia psychiczne u osób upośledzonych umysłowo, Wrocław 2010).
13. Działalność większości stowarzyszeń, fundacji czy innych form reali‑
zacji zadań ochrony zdrowia psychicznego odgrywa właśnie rolę przy‑
bliżania zagadnień zdrowia psychicznego społeczeństwu, umożliwiając
tym samym funkcjonowanie osób chorych psychicznie w społeczeń‑
stwie. Zmiany postaw społecznych wobec osób z zaburzeniami i cho‑
robami psychicznymi są trudne i długotrwałe; niestety, wciąż w społe‑
czeństwie występuje poczucie wstydu związane z przyznawaniem się
do korzystania z szeroko pojętej pomocy psychiatrycznej, dyskrymina‑
cją osób chorujących w miejscach pracy czy trudnościami w podjęciu
aktywności zawodowej.
14. Ustawodawca wyznacza, jako zadanie do realizacji dla ochrony zdrowia,
przeciwdziałanie dyskryminacji. Mówiąc o zapobieganiu dyskrymina‑
cji osób chorych psychicznie, warto wspomnieć o art. 14 Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r.
Nr 61, poz. 284 z późn. zm.). Brzmienie art. 14 Konwencji prezentu‑
je model niedyskryminacji, nie zawiera jednak ogólnej zasady równe‑
go traktowania (L. Garlicki, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności, Komentarz, t. 1, Warszawa 2010, s. 754–794).
W Polsce prawa człowieka gwarantowane są przez Konstytucję Rzeczy‑
pospolitej z 1997 r., a także ratyfikowane przez Polskę umowy między‑
narodowe, wśród których, oprócz wspomnianej już Konwencji o ochro‑
34
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 2
nie praw człowieka i podstawowych wolności, wymienić należy przede
wszystkim: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych,
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kultural‑
nych, Międzynarodową konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form
dyskryminacji rasowej, Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich Form
dyskryminacji kobiet, Konwencję Praw Dziecka, Akt Końcowy Konfe‑
rencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
15. Niezwykle ważną pozycją naukową dotyczącą poszanowania praw czło‑
wieka u osób chorych psychicznie jest Human Rights of Persons with
Mental Disabilities: A Global Perspective on the Application of Human
Rights Principles to Mental Health autorstwa L.O. Gostina [63 Md. L. Rev.
20–121 (2004) – http://scholarship.law.georgetown.edu/facpub/98; do‑
stęp 31 sierpnia 2012 r.]. Pozycja ta podkreśla wzajemny związek między
prawami człowieka a chorobami psychicznymi. Opiera się ona na trzech
głównych założeniach:
1) polityka zdrowotna, dotycząca chorób psychicznych, wpływa na
prawa człowieka;
2) naruszenie praw człowieka wpływa na zdrowie psychiczne;
3) pozytywna promocja, zarówno zdrowia psychicznego, jak i praw
człowieka, wpływa na wzajemne wzmacnianie obu tych zjawisk.
W pracy tej, napisanej na podstawie wcześniejszego artykułu L.O. Go‑
stina Human Rights of Persons with Mental Disabilities: The European
Convention of Human Rights [23 Int’l J. Law Psychiatry 125 (2000)],
podkreślono, że międzynarodowe prawo dotyczące praw człowieka jest
niezwykle ważne w kontekście zdrowia psychicznego z powodu dwóch
podstawowych idei unikalnych w światowej ochronie praw i wolności.
Po pierwsze, prawa człowieka są jedynym źródłem prawa sankcjonują‑
cym międzynarodowe badanie polityki dotyczącej zdrowia psychiczne‑
go i jej praktyki w suwerennym państwie. Po drugie, międzynarodowe
prawa człowieka zapewniają podstawową ochronę, która nie może być
odsunięta przez zwykły proces polityczny.
16. Zadania opisane w uwadze 1. mają być realizowane przez działania
określone w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
35
Art. 2
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
(zob. załączone do komentarza akty prawne). Rozporządzeniem Rady
Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu
Ochrony Zdrowia Psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 24, poz. 128), które
obowiązywało do 31 grudnia 2015 r., ustanowiono Narodowy Program
Ochrony Zdrowia Psychicznego określający strategię działań mających
na celu ograniczenie występowania zagrożeń dla zdrowia psychiczne‑
go, poprawę jakości życia osób z zaburzeniami psychicznymi i ich bli‑
skich oraz zapewnienie dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej.
Był to plan stopniowej, zasadniczej zmiany pozycji zdrowia psychicz‑
nego oraz systemowej modernizacji psychiatrycznej opieki zdrowotnej
w naszym kraju. Rozporządzenie to nałożyło na samorządy każdego
szczebla obowiązek realizacji poszczególnych zadań programu. Obo‑
wiązujący na lata 2011–2015 program zakładał osiągnięcie trzech
głównych celów, z których dwa pierwsze są jednobrzmiące z pkt 1 i 2
ust. 1 art. 2 u.o.z.p., trzeci zaś przybierał formę rozwoju badań nauko‑
wych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego.
17. W ust. 3 art. 2 u.o.z.p. ustawodawca wylicza w sposób nietaksatywny
zadania, jakie uwzględnia Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psy‑
chicznego. Ustawa wymienia wśród nich podanie czasu obowiązywa‑
nia programu, diagnozę sytuacji i zagrożeń dla zdrowia psychicznego,
w tym zróżnicowań regionalnych, podanie celów głównych i szczegó‑
łowych, wymienienie podmiotów biorących udział w jego realizacji,
sposób realizacji zadań oraz niezbędne działania legislacyjne, w szcze‑
gólności mające na celu zapewnienie przestrzegania praw osób z zabu‑
rzeniami psychicznymi.
18. Ustęp 4 art. 2 u.o.z.p. wymienia podmioty odpowiedzialne za prowa‑
dzenie działań określonych w Narodowym Programie Ochrony Zdro‑
wia Psychicznego. Prowadzenie tych działań należy do zadań własnych
samorządów województw, powiatów i gmin, do zadań Narodowego
Funduszu Zdrowia oraz ministrów właściwych ze względu na charak‑
ter działań określonych w programie.
19. Zadania własne samorządów województw, powiatów i gmin polegać
mają na promowaniu zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburze‑
36
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Art. 2
niom psychicznym oraz zapewnieniu osobom z zaburzeniami psy‑
chicznymi wielostronnej, zintegrowanej i dostępnej opieki zdrowot‑
nej oraz innych form pomocy niezbędnych do życia w środowisku
społecznym, rodzinnym i zawodowym – zob. komentarz do art. 2
ust. 1 u.o.z.p.
20. Jako organ odpowiedzialny za określenie Narodowego Programu
Ochrony Zdrowia Psychicznego ustawa wyznacza Radę Ministrów,
która określa go w drodze rozporządzenia, uwzględniając zagadnienia
wymienione w ust. 3 art. 2. u.o.z.p. oraz biorąc pod uwagę konieczność
ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi.
21. Minister właściwy do spraw zdrowia ma przedłożyć Radzie Ministrów
do 30 września każdego roku informację o realizacji działań wynikają‑
cych z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku
poprzednim.
22. Rada Ministrów ma przedłożyć Sejmowi Rzeczypospolitej do 31 paź‑
dziernika każdego roku informację o realizacji Narodowego Programu
Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku poprzednim.
23. Obecnie zakończony został program Narodowego Programu Ochro‑
ny Zdrowia Psychicznego na lata 2010−2015, natomiast projekt na lata
2016−2020 został sformułowany przez grupę ekspertów i przedłożony
15 grudnia 2015 r. Ministrowi Zdrowia do akceptacji. Wśród propono‑
wanych założeń znajdują się jako cele główne:
1) zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostron‑
nej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form
opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym
i społecznym;
2) rozwój badań naukowych i systemów informacyjnych w zakresie
zdrowia psychicznego.
Jako cele szczegółowe wymieniono:
1) w zakresie zapewniania osobom z zaburzeniami psychicznymi
wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz
Piotr Gałecki, Kinga Bobińska
37
Art. 2
Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego
innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku
rodzinnym i społecznym:
a) upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej
b) upowszechnienie zróżnicowanych form pomocy i oparcia spo‑
opieki zdrowotnej;
łecznego;
c) aktywizację zawodową osób z zaburzeniami psychicznymi;
d) skoordynowanie różnych form opieki i pomocy;
2) w zakresie rozwoju badań naukowych i systemów informatycz‑
nych z zakresu zdrowia psychicznego:
a) przekrojowe i długoterminowe epidemiologiczne oceny wy‑
branych zbiorowości zagrożonych występowaniem zaburzeń
psychicznych;
b) promocję i wspieranie badań naukowych w dziedzinie zdro‑
c) unowocześnienie i poszerzenie zastosowania systemów staty‑
wia psychicznego;
styki medycznej;
d) ocenę skuteczności realizacji programu.
Według opracowanego projektu założeń Narodowego Programu
Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2016−2020 podmiotami biorą‑
cymi udział w realizacji
Pobierz darmowy fragment (pdf)