Darmowy fragment publikacji:
Marcin Florian Gawrycki
UWIKŁANE
O B R A Z Y
Hollywoodzki film
a stosunki miedzynarodowe
Marcin Gawrycki – doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynaro-
dowych Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zainteresowania badawcze zmieniają się tak
często, że nie tak łatwo za nim nadążyć. Wybrane publikacje: W pogoni za wyobrażeniami.
Próba interpretacji polskiej literatury podróżniczej poświęconej Ameryce Łacińskiej,
Warszawa 2010; Wenezuela w procesie (r)ewolucyjnych przemian, Warszawa 2010 (wspól-
nie z Alicją Fijałkowską); współredaktor tomu Liga Narodów Wybranych, Warszawa 2010;
redaktor tomu Dzieje kultury latynoamerykańskiej, Warszawa 2009.
Oglądanie filmów wyzwala w nas duże emocje. W jednych większe, w innych mniejsze,
ale zawsze nam one towarzyszą. Wiemy, że jest to fikcja, ale fikcja naśladująca
rzeczywistość. Nie zawsze jesteśmy w stanie oddzielić obie te kwestie. Możemy z dużą
dozą prawdopodobieństwa uznać, że wampirów jednak nie ma, ale jak wielu widzów jest
w stanie wykazać się znawstwem w przypadku filmów poruszających tematykę powiązaną
ze stosunkami międzynarodowymi. Jak definiowana jest w prawie międzynarodowym
suwerenność państwa? Czy prawa człowieka mają charakter uniwersalny? Czy de-
mokracja jest rzeczywiście tym, czego pragną wszystkie społeczeństwa na świecie? Czy
gdy na ekranie telewizora widzimy film o Afryce, to przedstawia on Czarny Ląd, czy
tylko pewne wyobrażenie na jego temat, jakie w swoim umyśle przechowuje twórca
tej produkcji? Na te pytania staram się odpowiedzieć, analizując produkcje dominującej
w świecie północnoamerykańskiej kinematografii.
Oczywiście stwierdzenie, że filmy prezentują jakąś subiektywną wizję świata, nie jest
tezą odkrywczą i niniejsza praca wcale nie chce jej udowadniać. Chciałem jedynie spojrzeć
na świat przez pryzmat Hollywoodu, zobaczyć, jak on wygląda z owej dominującej
perspektywy. Skoro wiem, że jest to świat wykreowany, to zadaję pytania: Jak? Po co?
Dlaczego?
Cena 42,00 zł
M
a
r
c
i
n
F
l
o
r
i
a
n
G
a
w
r
y
c
k
i
U
W
I
K
Ł
A
N
E
O
B
R
A
Z
Y
UWIKLANE_O_OKL_CALA.indd 1
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
9.5.2011 11:07:17
UWIKŁANE
O B R A Z Y
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Marcin Florian Gawrycki
UWIKŁANE
O B R A Z Y
Hollywoodzki film
a stosunki miedzynarodowe
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Iwona Kurz
Grażyna Michałowska
Projekt okładki i stron tytułowych
Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor prowadzący
Szymon Morawski
Redakcja
Aldona Kubikowska
Indeks
Kamila Morawska
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Korekta
Ewa Fedoruc
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
Publikacja dofinansowana przez Instytut Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytetu Warszawskiego
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011
ISBN 978-83-235-0758-1
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00–497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
ROZDZIAŁ I: Kultura a stosunki międzynarodowe . . . . . . . . . . . 17
W poszukiwaniu nowych paradygmatów w stosunkach
międzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Stosunki międzynarodowe a studia kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Paradygmat kulturowy w stosunkach międzynarodowych . . . . . . . . . . . . 27
Konfliktowy paradygmat kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Neokolonialny paradygmat kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Kooperatywny paradygmat kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
ROZDZIAŁ II: Imperializm kulturowy i mit północno-
amerykańskiej wyjątkowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Istota imperializmu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Kto się boi zrównoważonego przepływu informacji? . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Imperializm i etnocentryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Soft power – imperializm kulturowy jako remedium na inne
imperializmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Mit północnoamerykańskiej wyjątkowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
ROZDZIAŁ III: Hollywood – awangarda północno-
amerykańskiego imperializmu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . 79
Co to jest Hollywood? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Globalny Hollywood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Hollywood i jego sojusznicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Filmowe gwiazdy – ambasadorzy „fabryki snów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Widz jako (nie)świadomy naiwniak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Hollywood kontra reszta świata – między mimikrą a poszukiwaniem
niezależności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
ROZDZIAŁ IV: Hollywoodzkie widzenie świata . . . . . . . . . . . . . . 114
Manicheizm w walce Dobra ze Złem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Stany Zjednoczone w gabinecie luster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Rosja – od zagrożenia komunistycznego do zagrożenia niestabilnością . . 133
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis treści
Egzotyzacja tzw. Trzeciego Świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Widzenie nie-Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
ROZDZIAŁ V: Kondycja współczesnego państwa . . . . . . . . . . . . 153
Narody i nacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Suwerenność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Państwa upadłe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
ROZDZIAŁ VI: W obronie „uniwersalnych” wartości . . . . . . . . . 187
Demokracja i prawa człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Interwencja humanitarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Globalne przywództwo Stanów Zjednoczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
ROZDZIAŁ VII: Wojna światów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Wrogowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Komunizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Arabowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Terroryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Przyjaciele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
ROZDZIAŁ VIII: Hollywoodzka wojna „sprawiedliwa” . . . . . . . . 256
Czym jest wojna „sprawiedliwa”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Druga wojna światowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Wojna w Korei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Wojna w Wietnamie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Wsparcie dla afgańskich mudżahedinów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Interwencja na Grenadzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
„Pustynna Burza” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Wojna w Afganistanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Wojna w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Inne spojrzenie z Hollywoodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
ROZDZIAŁ IX: Dziedzictwo kolonializmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Misja cywilizacyjna białego człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Rozwój i pomoc humanitarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Korporacje transnarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Subiektywny indeks filmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
Żądam, by film coś mi odkrywał!
Luis Buñuel
Pewnego dnia prezydent Stanów Zjednoczonych zbyt długo samotnie
został w Pokoju Owalnym z harcereczką. Nie ma dowodów, że do
czegoś doszło, ale trwała kampania wyborcza, prezydent starał się o re-
elekcję, a opozycja już przygotowała tytuły porannych gazet o „incy-
dencie w Białym Domu”. Co można zatem zrobić?
Conrad Brean jest specjalistą od politycznego marketingu. Wie już,
co jutrzejsze gazety napiszą. Nie da się tego zablokować. Na szczęście
prezydent jest w Chinach i można trochę pogmatwać sytuację:
Co omawia w Chinach?
Stosunki handlowe.
Niemające nic wspólnego z B-3?
B-3 nie istnieje.
Właśnie.
Nie ma bombowca B-3.
Skąd się biorą te plotki?
Doradcy prezydenccy nic nie rozumieją, ale Brean wie, że gdy rzu-
ci mediom jakikolwiek ważniejszy temat, one pójdą za nim jak wilki
za owcą. Nieraz tylko głupota doradców może być irytująca:
Wsadź generała Scotta w samolot do Seattle.
Pogada z ludźmi od Boeinga.
Ale…
Ale co?
B-3 nie istnieje.
Gdzie studiowałaś?
W Dartmouth.
Pokaż ikrę. B-3 nie istnieje. Generał Scott nie rozmawia z Boeingiem.
To nie wypali.
Nie musi. Odwracamy uwagę.
Szybko myśleć, szybko działać – to podstawowa zasada Breana:
Dając cynk dziennikarzom, westchnijcie:
„Czy to nie zaszkodzi B-3?”
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
8
Wprowadzenie
„Jakiemu B-3? Dlaczego miałoby zaszkodzić?”
„Jeśli Prezydent użyje B-3 przed zakończeniem prób…”
„Przed zakończeniem prób? – Tak.”
„Po co? – Kryzys”.
Jaki kryzys?
Pracuję nad tym.
Conrad Brean przygotowuje polityczną dywersję, ale do tego po-
trzebny mu jest producent Stanley Motss. Leci więc do Hollywood.
Sojusz kalifornijskiej „fabryki snów” i Białego Domu jest w stanie
stworzyć lepszy scenariusz, niż napisałoby życie. A więc trzeba komuś
wypowiedzieć wojnę. Niektórzy z doradców prezydenta mają wątpli-
wości, Brean wie jednak, że to nie po raz pierwszy, już tak w Waszyng-
tonie czyniono:
Za Reagana w Bejrucie zginęło 240 komandosów.
24 godziny później najechaliśmy Grenadę.
Zmiana tematu. To nie nowa koncepcja.
Wybór pada na Albanię:
Wojna – jak kupią to ludzie?
Kto ludziom powie? Co wiedzieli o wojnie w Zatoce?
Pokazali im, jak bomba burzy dom. Mógł być z klocków lego.
Wypowiemy wojnę?
Taka jest koncepcja.
Komu?
Pracuje nad tym.
Z Albanią?
Tak.
Czemu?
A czemu nie? Co o niej wiesz?
Nic.
Właśnie. Są przebiegli, skryci. Znasz kogoś stamtąd? Kto ufa Albańczykom?
Ale co nam zrobili?
A co zrobili dla nas? Poślemy im B-3.
Albania ma wszystkie potrzebne cechy, żeby móc jej wypowiedzieć
wojnę. Jest mała, w Stanach Zjednoczonych nikt nic o niej nie wie,
nawet nie wiadomo, gdzie leży. Idealny kraj na kryjówkę międzynaro-
dowego terroryzmu. Motss początkowo ma wątpliwości, ale Brean ma
silne argumenty:
Wyjaśnię.
„54, 40 lub walcz” – co to?
Hasło z „Pamiętaj o Maine”.
„Tippecanoe i Tyler też”.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
9
To slogany wojenne.
Pamiętamy slogany, nie wojnę.
Dlaczego?
Bo to showbiznes. Dlatego tu jesteśmy.
Poparzone, nagie dziecko. Znak zwycięstwa – „V”.
Pięciu żołnierzy podnoszących flagę, góra Surabachi.
Obraz zapada w pamięć, wojna nie.
Wojna w Zatoce. „Inteligentne bomby”,
2,5 tys. misji dziennie, przez sto dni.
Jedno nagranie bombardowania i Amerykanie kupili wojnę.
Wojna to showbiznes.
Do dwójki Brean–Motss dołączają najlepsi specjaliści z Hollywood,
wojnę bowiem trzeba odpowiednio przygotować. Potrzebni są bohate-
rowie, gadżety, patetyczna oprawa muzyczna. Tylko nieodpowiedzialne
osoby mogą wywoływać wojnę bez odpowiedniego przygotowania.
Wojna jest bowiem w kulturze popularnej elementem rozrywki:
To widowisko.
Właśnie. Wojna. Jak wybory Miss.
Trzeba ją jednak odpowiednio przygotować, m.in. odpowiedzi na
pytania, które może zadać społeczeństwo:
Dlaczego Albania? Czego od nas chcą?
Wolności? Dlaczego? Są uciskani?
Nie, chrzanić ich wolność.
Chcą zniszczyć nas, „bezbożnego Szatana”.
Nasz styl życia. Zgoda? Tak?
No, ale jak biedna mała Albania zagraża wielkim i potężnym Stanom
Zjednoczonym? Motss nie na darmo jest najlepszym producentem
w Hollywood:
Bomba walizkowa. Ale jestem genialny!
Ale gdzie ma wybuchnąć?
My tu gadu-gadu, a bomba jest teraz…
W Kanadzie.
Albańscy terroryści przewieźli bombę do Kanady,
by ją przemycić do Stanów.
Świetne. Wspaniałe.
Powiem wam czemu – bo jest tanie.
Wojna musi iść także z duchem mody. Konflikty w starym stylu są
już passé. Grozi nam wojna asymetryczna. Trzeba się do tego dostosować:
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Wprowadzenie
A teraz z kim by pan walczył? No z kim?
Ze Szwecją, z Togo? To już przeszłość.
Teraz czeka nas nuklearny terroryzm.
Grupki dysydentów, o których nikt nie wie.
Trzeba być gotowym, czujnym.
Społeczeństwo też.
Bo to jest wojna przyszłości.
Jeśli nie będziesz przygotowany do walki, zginiesz.
Wszystko jest gotowe. Rzecznik prasowy prezydenta musi poinfor-
mować dziennikarzy o zagrożeniu ze strony albańskich terrorystów,
ale sam najpierw musi się o tym dowiedzieć. Instruuje go Brean:
Musi być Albania.
Czemu?
Za 30 minut rozpoczniemy z nią wojnę.
Wypowiadamy wojnę?
Nie, „idziemy” na wojnę.
Nie wypowiadaliśmy wojny od II wojny światowej.
W telewizji od razu pojawiają się breaking news:
Idziemy na wojnę.
Oto wiadomość z pokładu Air Force One.
Prezydent przeprasza za utajnienie niektórych decyzji.
Ale to konieczne dla bezpieczeństwa walczących.
Republika Albanii już od dawna przyciągała terrorystów z całego świata.
Lada moment rozpocznie się wojna…
między Stanami Zjednoczonymi a Albanią.
Johnny Dean, specjalista od patriotycznej i patetycznej muzyki fil-
mowej, pisze piosenkę, która będzie myślą przewodnią konfliktu. Jak
wspomniałem, prawdziwa wojna nie może obyć się bez odpowiedniej
oprawy.
Bywa w życiu tak,
Że ludzkość wśród łez
Modli się o odwagę,
By wojnie przynieść kres.
Za wolność naszą
Ojcom przyszło polec.
Dziś nasza kolej,
By marzeń ich strzec.
Bronimy granic Ameryki,
Bronimy jej pięknych snów.
Biały Dom podrzuca dziennikarzom coraz to nowe obrazy z wojny.
Najwięcej uwagi poświęcono dziewczynce, która biegnie wśród wybu-
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
11
chów i wystrzałów z małym kotkiem – fantastyczny efekt uzyskany
dzięki blue screenowi. No i kto teraz będzie się zajmował aferą rozpor-
kową? Najbardziej wściekły jest senator Neal – kontrkandydat urzędu-
jącego prezydenta. Seksskandal dawał mu szansę na zwycięstwo, a te-
raz – wszystko zaprzepaszczone! Ma jednak jednego sojusznika – CIA,
które wie, że coś jest nie tak:
Na granicy z Kanadą nie ma broni jądrowej.
Albania nie dysponuje bombą atomową.
Satelity nie potwierdzają istnienia tajnych obozów szkoleniowych.
Jednostki przygraniczne, FBI, policja nie notują żadnych…
powtarzam żadnych wrogich działań wzdłuż naszej malowniczej granicy
z Kanadą.
Albania krzyczy w swojej obronie.
Świat słucha.
Nie ma wojny.
Brean odpowiada krótko:
Jest, oglądam ją w telewizji.
Co więc w takiej sytuacji mogą zrobić ci, którzy wiedzą, że wojny
nie ma? Uznać, że jest… I ją zakończyć. Czyni to w telewizji dyrektor
CIA, a senator Neal podziękował dzielnym północnoamerykańskim
chłopcom za ich odwagę i poświęcenie. Motss szaleje – ktoś mu miesza
w scenariuszu, Brean zaś zastanawia się, co dalej:
Zakończył wojnę. On? Czemu?
CIA miało lepszą ofertę.
Zakończył wojnę?
Jakim prawem? To nie jego produkcja.
Motss nie może się z tym pogodzić:
Koniec wojny. Nie!
Telewizja pokazała.
Nie skończyła się.
Skończyła się.
Nie po to mnie zatrudniłeś.
To ja decyduję, kiedy się skończy.
To mój film, nie film CIA.
Stanley Motss wpada na kolejny genialny pomysł. Skoro nie może
„odkręcić” zakończenia wojny z Albanią („telewizja pokazała”), to moż-
na trochę udramatyzować przekaz. Pojawia się „But”:
A my będziemy mieli faceta, nie…
północnoamerykańskiego żołnierza.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
12
Wprowadzenie
Dzielnego północnoamerykańskiego wojaka w niewoli.
Bohater.
Boże, gdzie miałem głowę?
Zapomnieliśmy o bohaterze.
Wojna bez bohatera jest jak…
życzenia gwiazdkowe bez…
Makowca.
Właśnie!
Wybór pada na sierżanta Williama Schumanna. Wybrano go, bo
jego nazwisko przypomina angielskie shoes czyli „but”. Nagrano pio-
senkę, przypominającą stary przebój, Amerykanie, którzy pomału za-
częli wracać do afery rozporkowej prezydenta, znów ożywają patrioty-
zmem. Tak się robi politykę przez duże „P”.
Wybór okazuje się jednak o tyle niefortunny (oprócz tego, że ład-
nie pasuje do piosenki), że sierżant Schumann to psychopata i mor-
derca, który siedzi w więzieniu. Nie da się go kontrolować. W jednym
z ataków szału przez przypadek zostaje zabity. Do kraju wraca jako
bohater. Prezydent zostaje wybrany na drugą kadencję. Motss jest wnie-
bowzięty – jego najlepsza produkcja w życiu! Chce o tym opowiedzieć
wszystkim! Jego też już nie da się kontrolować. Dlatego telewizja po-
informowała:
W Hollywood zmarł…
słynny producent, Stanley R. Motss,
doznawszy rozległego zawału…
podczas kąpieli słonecznej.
Według różnych biografów miał…
57 lub 62 lata.
Przyczynił się do powstania…
wielu klasycznych już filmów…
Tak się robi politykę przez duże „P”
Cóż to takiego? To obszernie streszczona (przepraszam, jeśli kogoś
zanudziłem) fabuła czarnej komedii Fakty i akty (1997) w reżyserii Bar-
ry’ego Levinsona, w której główne role odtwarzali Dustin Hoffman jako
Stanley Motss oraz Robert De Niro jako Conrad Brean. Moim zdaniem
jeden z najlepszych filmów z gatunku political fiction, przedstawiających,
oczywiście w bardzo mocno przejaskrawiony sposób, mechanizmy po-
dejmowania decyzji w północnoamerykańskiej administracji prezydenc-
kiej (ale pewnie można by to odnieść do wielu państw na świecie) i ich
wpływ na współczesne stosunki międzynarodowe. Warto, żeby wszyscy
ci, którzy uważają, że takie rzeczy mogą zdarzyć się tylko w filmie,
przypomnieli sobie, iż Amerykanie potrakto wali ten obraz niezwykle
serio. Film – zupełnie przypadkowo – ukazał się na miesiąc przed
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
13
ujawnieniem skandalu rozporkowego Billa Clintona z Moniką Lewinsky.
Gdy prezydent USA w 1998 roku wydał rozkaz bombardowania pozycji
Al-Kaidy w Afganistanie oraz celów w Sudanie, w odpowiedzi na zama-
chy terrorystyczne w północnoamerykańskich ambasadach w Afryce
Zachodniej (operacja Infinite Reach), zarzucono mu, że – jak w Faktach
i aktach – chce on odwrócić uwagę od seksskandalu.
Oglądanie filmów wyzwala w nas duże emocje. W jednych większe,
w innych mniejsze, ale zawsze nam one towarzyszą. Nigdy nie pozo-
stawiają nas obojętnymi. Pamiętam, jak w dzieciństwie moi rodzice
mówili siostrze, że „to tylko film”, gdy ta z krzykiem wybiegała z po-
koju w najbardziej dramatycznych scenach niemal każdego filmu. Jako
wrażliwa osoba łatwiej wczuwała się w emocje, które były widoczne
na ekranie telewizora. Czy nie wiedziała, że to tylko film? Oczywiście,
że wiedziała, ale w tym konkretnym momencie dawała się ponieść
targającym ją emocjom. Fakty i mity to, jak wspomniałem, film z gatun-
ku political fiction, który pokazuje, jakimi technikami perswazji posłu-
gują się specjaliści od public relations w świecie rzeczywistym. Jedno-
cześnie jednak film ten pozwala zadać pytanie, w jakiej mierze sceny
w nim prezentowane wpływają na naszą percepcję rzeczywistości? Czy
widz – będzie o tym jeszcze mowa – jest w stanie oddzielić fikcję od
realnego świata? Nie chodzi o to, czy traktuje widza jako aktywnego,
czy biernego uczestnika seansu filmowego. Pytanie dotyczy kompeten-
cji w odczytywaniu zawiłości skomplikowanej polityki międzynarodo-
wej i mechanizmów nią rządzących. Sébastien Fath ujmuje to nastę-
pująco: „w ten sposób, w mistycznej przestrzeni ciemnych sal kinowych,
na spotkaniach organizowanych przez wielkich wirtuozów (MGM, Fox,
Warner…) miliony «obywateli świata» w wyznaczone dni i o wyzna-
czonych godzinach spotykają się z mitem, wyobrażoną rzeczywistością
i masową konsumpcją” (Fath 2007: 189).
Oglądając filmowe kreacje, wiemy, że jest to fikcja, ale fikcja naśla-
dująca rzeczywistość. Nie zawsze jesteśmy w stanie oddzielić obie te
kwestie. Możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa uznać, że wampi-
rów jednak nie ma, ale jak wielu widzów jest w stanie wykazać się
znawstwem w przypadku filmów poruszających tematykę powiązaną
ze stosunkami międzynarodowymi? Jak definiowana jest w prawie
międzynarodowym suwerenność państwa? Czy prawa człowieka mają
charakter uniwersalny? Czy demokracja jest rzeczywiście tym, czego
pragną wszystkie społeczeństwa na świecie? Czy gdy na ekranie tele-
wizora widzimy film o Afryce, to przedstawia on Czarny Ląd, czy tylko
pewne wyobrażenie na jego temat, jakie w swoim umyśle przechowu-
je twórca tej produkcji?
Gdy tak się zastanawiam, to kino i telewizja odegrały ważną i nie-
chlubną rolę w mojej edukacji na temat świata. O tym, że rewolucja
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Wprowadzenie
meksykańska nie była orgią barbarzyńców, którzy mordowali wszystko
i wszystkich, dowiedziałem się znacznie później – wcześniej Hollywood
zapewniał mnie, że wszystko co jest na południe od Rio Grande, to
tereny chaosu i anarchii, to „kraj czerwonoskórych”. U wujka Tadeusza
z Bydgoszczy, który miał wideo (myśmy wówczas nie mieli), oglądałem
z wypiekami na twarzy Chucka Norrisa walczącego razem ze swoim
oddziałem Delta. Wówczas wierzyłem, że jego misja jest potrzebna,
uświęcona i usprawiedliwiona.
Oczywiście stwierdzenie, że filmy prezentują jakąś subiektywną
wizję świata, nie jest tezą odkrywczą i niniejsza praca wcale nie chce
jej udowadniać. Chcę jedynie zwrócić uwagę, że obiektyw kamery ozna-
cza władzę, którą można posługiwać się jako formą kolonialnego dys-
kursu (Knopf 2008: xv–xvi). Największą władzę ma zatem ten, kto ma
największy udział w globalnym rynku filmowym, a więc Hollywood.
Chciałem więc spojrzeć na świat przez pryzmat północnoamerykańskiej
kinematografii. Zobaczyć, jak on wygląda z dominującej perspektywy.
Skoro wiem, że jest to świat wykreowany, to zadaję sobie pytania: Jak?
Po co? Dlaczego?
Użycie obiektywu, czy to w aparacie fotograficznym, czy kamerze
filmowej, automatycznie wprowadza relacje hierarchiczne. Panem sy-
tuacji jest ten, kto decyduje o kadrze, ujęciu, momencie, w którym
naciska się spust migawki lub zaczyna się kręcić… Dialogiczność kina
jest możliwa, ale mało prawdopodobna, zwłaszcza gdy film tworzy się
dla masowego widza, który nie oczekuje (a nawet spodziewa, że tego
nie będzie) skomplikowanych konstrukcji świata przedstawionego.
Najlepszą narracją jest narracja upraszczająca. Jest to w ogóle charak-
terystyczna cecha kultury popularnej (rozumianej jako „kulturowa
praxis, dzięki której sztuka, polityka i wszelkie w ogóle elementy życia
społecznego przenikają do naszej codzienności, kształtując nasze na-
wyki i zwyczaje” – por. Burszta, Kuligowski 2005: 35), a nie tylko kina
północnoamerykańskiego, ale nie zmienia to faktu, iż w ten sposób
tworzy się uproszczony obraz świata.
W niniejszej pracy chciałbym postawić dwie zasadnicze hipotezy.
Pierwsze założenie dotyczy wpływu koncepcji pogranicza Fredericka
Jacksona Turnera na politykę zagraniczą Stanów Zjednoczonych. W dal-
szej części pracy staram się scharakteryzować główne założenia kon-
cepcji, którą po raz pierwszy sformułował w 1893 roku. Będę próbował
udowodnić, że patrzenie na świat przez pryzmat rywalizacji cywilizacji
(reprezentowanej przez USA i ich sojuszników) z barbarzyństwem
(wróg zmienia się w zależności od okresu historycznego – są więc nim
naziści, komuniści czy terroryści) przez cały XX i początek XXI wieku
wpływa na formułowanie założeń północnoamerykańskiej polityki za-
granicznej. Będę starał się pokazać, że koncepcja pogranicza, na której
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
15
opiera się polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych, ma swoje silne
przełożenie na hollywoodzkie filmy.
Druga hipoteza jest ściśle powiązana z pierwszą. Będę się więc
starać udowodnić, że w produkcję hollywoodzkich filmów, w odpo-
wiednie przedstawienie konkretnych wydarzeń, państw czy zachodzą-
cych w świecie procesów, zaangażowana jest północnoamerykańska
władza polityczna (Biały Dom i Pentagon) oraz biznes (Wall Street).
Będę starał się pokazać, że we współczesnym zglobalizowanym, obraz-
kowym świecie film stanowi potężne medium, za pomocą którego
można kreować pożądane uczucia i postawy, aby ułatwić prowadzenie
polityki zagranicznej. Potęga X Muzy jest tak wielka, że nieliczenie się
z nią oznacza odrzucenie ważnego czynnika kulturowego, wpływające-
go na współczesne stosunki międzynarodowe.
Film traktuję w znaczeniu „komunikatu filmowego”, a więc jako
produkt kulturowy, a nie tylko dzieło sztuki, w którym stosowane są
różne formy przekazu (Nurczyńska-Fidelska et al. 1993: 12–13). Po-
winno się więc go badać z uwzględnieniem trzech kluczowych i wza-
jemnie powiązanych elementów: w kontekście przemysłu produkcyj-
nego, jego tekstualności i audytorium (O’Sullivan 2001: 1). Jednakże
jako osoba zajmująca się stosunkami międzynarodowymi nie mam
kompetencji do wnikania w kwestie, które przekraczają moją naukową
wiedzę. Zdając sobie sprawę ze stopnia skomplikowania filmów, a co
za tym idzie, ich szerokich możliwości analitycznych i interpretacyj-
nych, ograniczam się jedynie do kwestii widocznych dla przeciętnego
widza, jakim sam jestem. Patrzę zatem na film jako na niosący ze sobą
pewne wartości i przekonania produkt kulturowy, który jest integralną
częścią globalnego przemysłu medialnego, z perspektywy politologicz-
nej, a nie filmoznawczej. Innymi słowy, staram się zbadać, w jaki spo-
sób film może być wykorzystany do analizy północnoamerykańskiej
wizji stosunków międzynarodowych.
Na potrzeby niniejszej pracy przeprowadziłem analizę ponad dwu-
stu filmów (pełen wykaz w indeksie na końcu książki), które w jakimś
stopniu (nieraz nieznacznym) odnoszą się do stosunków międzyna-
rodowych. Wybór, jakiego dokonałem przede wszystkim pod kątem
weryfikacji założonych hipotez, jest subiektywny i być może nieraz
przypadkowy. Poprzez wybrane zagadnienia związane ze stosunkami
międzynarodowymi uszeregowane w kolejnych rozdziałach badam,
jak odnosi się do nich dominująca w świecie kinematografia północ-
noamerykańska. W ten sposób staram się odpowiedzieć na pytanie,
w jakim stopniu Hollywood może pomóc w uzasadnieniu polityki
zagranicznej Stanów Zjednoczonych, a przez to chcę udowodnić zna-
czenie czynnika kulturowego dla współczesnych stosunków między-
narodowych.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Wprowadzenie
Filmoznawca zapewne bez trudu mógłby mi w tym momencie za-
rzucić, że cezura, jaką przyjąłem, jest zbyt rozległa, podjąłem bowiem
analizę filmów wyprodukowanych od zakończenia II wojny światowej
do czasów współczesnych. W tym czasie zmieniały się hollywoodzkie
filmy, jak również realia międzynarodowe, w których były one kręcone.
Odpowiadając więc na ten niewypowiedziany (jeszcze) zarzut, chciał-
bym ponownie podkreślić, że nie analizuję warstwy artystycznej filmu,
a jedynie jego przekaz w powiązaniu z polityką zagraniczną Stanów
Zjednoczonych. Będę więc bronił hipotezy, że bez względu na to
czy w Białym Domu urzędowali demokraci, jak Harry Truman, John
F. Kennedy, Lyndon Johnson, Jimmy Carter lub Bill Clinton, czy repu-
blikanie – choćby Dwight D. Eisenhower, Richard Nixon, Ronald
Reagan oraz Bushowie, senior i junior, wzajemne relacje między władzą
polityczną a Hollywoodem były bardzo silne i obie strony wspierały
się wzajemnie. Zwłaszcza Hollywood bardzo elastycznie dostosowywał
się do zmiany nastrojów politycznych w Stanach Zjednoczonych, z ko-
lei Biały Dom potrafił go przekonać do swoich racji, do swoich wizji
i swojej polityki. Jest to zresztą zgodne ze wspomnianą wcześniej hi-
potezą o sile oddziaływania w polityce zagranicznej USA mitu pogra-
nicza Turnera, w konsekwencji, bez względu na polityczną afiliację
prezydenta tego kraju, ogólna wizja stosunków międzynarodowych nie
ulegała zasadniczej zmianie (jako przykład może tu posłużyć niezmien-
na od 1961 roku polityka USA wobec Kuby).
Moja krytyczna analiza hollywoodzkich filmów nie oznacza, że na-
mawiam do ich nieoglądania. Wręcz przeciwnie! Muszę się do czegoś
przyznać – filmy pochodzące z krajów afrykańskich czy azjatyckich, a na-
wet z mojej ukochanej Ameryki Łacińskiej, często mnie po prostu nużą.
Północnoamerykańska kinematografia zapewnia banalną (co nie oznacza
złą) rozrywkę, która jednak trafia w gusta (moje także!) większości
mieszkańców globu. Pisząc tę pracę, chciałbym jednak zachęcić czytel-
nika-widza do bardziej świadomego i bardziej krytycznego oglądania
hollywoodzkich produkcji. Zwracając uwagę na pewne kwestie, mam
nadzieję, że zachęcę choć niektórych miłośników X Muzy do zostania
amatorskim krytykiem filmowym, jakim i ja w zasadzie jestem…
Na końcu chciałbym gorąco podziękować recenzentkom – prof. dr
hab. Grażynie Michałowskiej i dr Iwonie Kurz – za ich momentami
bardzo krytyczne uwagi wobec pierwszej wersji tej pracy. Bez ich uwag,
które często pozwoliły mi lepiej zrozumieć (lub w ogóle zrozumieć)
różne kwestie i które starałem się sumiennie uwzględnić w nanoszo-
nych poprawkach, prezentowana książka byłaby zdecydowanie gorsza.
Formalnością jest jednocześnie stwierdzenie, że za wszystkie pozosta-
wione błędy odpowiadam tylko ja sam.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
R O Z D Z I AŁ I
Kultura a stosunki
międzynarodowe
W poszukiwaniu nowych paradygmatów
w stosunkach międzynarodowych
Stosunki międzynarodowe (dalej używam skrótu SM) – wyłaniające
się na początku XX wieku jako autonomiczna dyscyplina badawcza – są
„skażone” swoistym grzechem pierworodnym – państwocentryzmem.
Dominuje pogląd, że podstawowymi uczestnikami SM są właśnie pań-
stwa, i to na badaniu tych podmiotów – relacji, jakie między nimi za-
chodzą – powinna skupić się nauka o stosunkach międzynarodowych
(Kuźniar 2006: 21).
Jakkolwiek trudno zaprzeczyć, że państwa są podstawowym uczest-
nikiem SM, to pogląd ten wydaje mi się polemiczny i to przynajmniej
z dwóch powodów.
Po pierwsze, błędne jest założenie, że państwo ma strukturę atomu.
Założenie to jest efektem, jak się wydaje, niepisanego kompromisu
zawartego między politologią a stosunkami międzynarodowymi. Cho-
ciaż kwestia ta budzi liczne spory i wielu badaczy wskazuje na bogate
źródła inspiracji z różnych dziedzin badawczych – m.in. ekonomii,
prawa, historii czy geografii – zgadzam się z Józefem Kukułką, że SM
wykształciły się z politologii (Kukułka 2003: 82–86). Tego typu rozła-
my nigdy nie zachodzą łatwo i starsza dyscyplina badawcza niechętnie
godzi się na nie, zwłaszcza jeżeli nowy „produkt” od razu zyskuje
większą popularność (o czym najlepiej świadczy liczba kandydatów
aplikujących na oba kierunki studiów). Obie dyscypliny badawcze zaj-
mują się państwem, tak więc aby uzasadnić ów rozdział, zawarto wspo-
mniany niepisany kompromis: politologia zajmuje się „wnętrzem”
atomu – instytucjami, mechanizmami, systemami, partiami politycz-
nymi itd., z kolei SM traktują państwo jako najmniejszy (i niepodziel-
ny) składnik materii. W tradycyjnych teoriach stosunków międzyna-
rodowych (przez co rozumiem wszelkie teorie pozytywistyczne,
z realizmem i liberalizmem na czele) trudno spotkać analizy próbujące
wyjaśnić funkcjonowanie stosunków międzynarodowych choćby przez
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
Kultura a stosunki międzynarodowe
pryzmat zachowań, postaw czy wartości wyznawanych przez obywate-
li mieszkających w poszczególnych państwach świata.
Zgoda, jednostka nie kreuje choćby polityki zagranicznej państwa,
której badaniem zajmują się SM. Jednakże opinia publiczna – zwłaszcza
w państwach demokratycznych, które deklarują zasadę suwerenności
narodu – ma duży wpływ na władzę, poprzez wyrażanie swojego po-
parcia lub jego braku dla inicjatyw rządu danego państwa podejmowa-
nych na arenie międzynarodowej. Zgodzę się także z tym, że opinią
publiczną łatwo jest manipulować. Nie zmienia to jednak faktu, że
odpowiedni klimat wobec kwestii na przykład polskiego udziału w woj-
nie w Iraku czy nagłe wywołanie przed wyborami prezydenckimi
w czerwcu 2010 roku tematu wycofania naszych wojsk z Afganistanu
może zdecydować o przetrwaniu lub upadku tego czy innego rządu.
W myśl tradycyjnych teorii SM nie ma to znaczenia, gdyż interesujące
jest jedynie to, jakie stanowisko zajmuje dane państwo na arenie mię-
dzynarodowej (jak przy nim trwa lub je zmienia), a nie w jaki sposób
wewnątrz tego państwa konstruowany był kompromis. W niniejszej
pracy będę starał się udowodnić, że to założenie jest błędne, i podob-
nie jak na przykład Alexander Wendt patrzę na „stosunki międzynaro-
dowe jako na konstrukcję społeczną” (Wendt 2008).
Po drugie, współczesna (zachodnia) nauka, zwłaszcza humanisty-
ka – co z polotem udowadnia Edward Said w swoim Orientalizmie (1978)
– jest w dużej mierze dzieckiem kolonializmu. Nie inaczej jest ze
stosunkami międzynarodowymi. Kukułka wymienia cztery zjawiska,
które wpłynęły na rozwój myśli naukowej o stosunkach międzynaro-
dowych: 1) druga rewolucja przemysłowa, 2) rozwój ideologii nacjo-
nalizmu i internacjonalizmu, 3) ekspansjonizm i kolonializm mocarstw
europejskich, oraz 4) rodzenie się przeciwstawnych sojuszy na obsza-
rze dawnego „koncertu europejskiego” (Kukułka 2003: 82–83). Skup-
my się na chwilę na trzecim punkcie. W 1900 roku na świecie było 55
„suwerennych” państw; w 1923 roku – 73, w 1947 – 76, obecnie zaś
prawie 200 (Barbag 1974: 29). Po co przytaczam te dane i dlaczego
„suwerennych” napisałem w cudzysłowie? Otóż współczesny ład mię-
dzynarodowy oraz nauka o SM były tworzone w warunkach diametral-
nie różnych od obecnych. Podstawowe zasady i normy prawa między-
narodowego konstruujące mechanizmy funkcjonowania na arenie
międzynarodowej były tworzone (przy założeniu, że czyniła to cała
społeczność międzynarodowa, czyli wszystkie istniejące wówczas pań-
stwa, a nie tylko wielkie mocarstwa) przez zaledwie 1/3 istniejących
dziś państw. Pozostałym, czyli 2/3, zostały one po prostu narzucone.
Suwerenność państwa jest jedną z kluczowych zasad prawa mię-
dzynarodowego (kwestię tę będę jeszcze poruszał w dalszej części
niniejszej pracy). Ale znów – to nieliczni przyznali sobie prawo do
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
W poszukiwaniu nowych paradygmatów w stosunkach...
19
decydowania, kiedy i w jakich warunkach dany twór terytorialno-
-administracyjny można nazwać „państwem”, a kiedy nie. Najlepszym
tego przykładem jest system mandatowy zawarty w Pakcie Ligi Naro-
dów. W art. 22 tego dokumentu zapisano, że „zapewnienie dobrobytu
i rozwoju tym ludom [kolonii] stanowi święte posłannictwo cywiliza-
cji (…)” i państwa Zachodu przyznały sobie prawo decydowania, kie-
dy jakiś kraj Afryki czy Azji spełnia owo kryterium cywilizacyjne. Stąd
też Partha Chatterjee uważa państwo za „zewnętrzne wcielenie euro-
pejskiej racjonalności” (Chatterjee 1993). Oznacza to tyle, że czczona
przez Zachód koncepcja państwa narodowego jest produktem obcym
i narzuconym większości współczesnych podmiotów stosunków mię-
dzynarodowych.
Innym przykładem może być kwestia Kosowa. Interwencja NATO
w tej serbskiej prowincji zamieszkanej przez Albańczyków doprowa-
dziła w konsekwencji do ogłoszenia przez Kosowo w 2008 roku nie-
podległości. Państwa zachodnie, w tym Polska, uznały nowy podmiot
prawnomiędzynarodowy, choć można mieć bardzo wiele wątpliwości
zarówno co do spełniania przez ten kraj norm państwowości, jak i le-
galności całego procesu.
Proces dekolonizacji po II wojnie światowej zasługuje na krytykę
co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, że był sterowany
przez, co prawda, rodzime elity, ale wykształcone na Zachodzie i przyj-
mujące zachodnie poglądy na organizację państwa; po drugie, nawet
gdyby próbowano stworzyć inną formę organizacji polityczno-społecz-
nej, nie zyskałaby ona „zaszczytnego” miana „państwa” i tym samym
nie zasługiwałaby na udział w stosunkach międzynarodowych. Zachod-
nia koncepcja państwa narodowego została Afryce i Azji – a wcześniej
Ameryce Łacińskiej – brutalnie narzucona. Był to warunek sine qua non
uczestnictwa w życiu międzynarodowym. Wiesław Lizak w kontekście
Czarnego Lądu ocenia to następująco: „Państwa afrykańskie były tak-
że w swojej istocie tworami pokolonialnymi w znaczeniu ustrojowym.
Dążąc do niepodległości, elity afrykańskie, najczęściej wykształcone na
wzór europejski, powielały model organizacji instytucji państwa wzo-
rowanej na byłej metropolii. (…) Państwa pokolonialne wielokrotnie
powtarzały w modelu ustrojowym rozwiązania przyjęte z byłych me-
tropolii. I wielokrotnie okazywało się, że implantacja na grunt afrykań-
ski obcych instytucji ustrojowych nie zawsze prowadzi do stworzenia
efektywnego systemu społeczno-politycznego” (Lizak 2009: 374–375;
por. Bieleń 2009: 45; Gawrycki 2009).
Piszę o tym, żeby wskazać na hipokryzję nauki o SM. Oskarżając
o nieskuteczność kraje afrykańskie, w brutalny sposób lansując demo-
krację i doktrynę praw człowieka, zapomina się o tym, że Zachód patrzy
na resztę świata z pozycji siły. Uczciwiej byłoby przyznać, że nie tyle
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Kultura a stosunki międzynarodowe
lansuje on „uniwersalne” wartości, co jest to dyktat zwycięzców, któ-
remu trzeba się podporządkować. Te państwa, które w ten czy inny
sposób wyłamują się z ogólnie akceptowanego systemu, określane są
mianem rogue states czy failed states. Zwłaszcza ta druga kategoria jest
niezwykle ciekawa. Państwa cechujące się słabymi instytucjami i dużą
podatnością bądź na kryzys wewnętrzny, bądź na interwencję z ze-
wnątrz istniały od dawna. Jednak dopiero kres zimnej wojny spo-
wodował prawdziwy wysyp wskaźników, które mają jakoby pomóc
w zdefiniowaniu „państwa upadłego”. Trudno jest mi się pogodzić ze
stanowiskiem, że można statystycznie obliczyć, które państwo jest już
upadłe, a które jeszcze nie. Uznaniowość tego typu badań (na przykład
przy doborze wskaźników) podważa ich wiarygodność, nie mówiąc
o tym, że Karta Narodów Zjednoczonych nie przewiduje gradacji państw
pod względem suwerenności – państwo jest suwerenne albo nie jest
państwem (będzie jeszcze o tym mowa w kolejnych podrozdziałach).
Państwa pokolonialne z dużą ostrożnością przyglądają się próbom takiej
interpretacji prawa międzynarodowego, która umożliwiłaby Zachodo-
wi ocenianie, które kraje Afryki, Azji czy Ameryki Łacińskiej spełniają
„ogólnie przyjęte normy”, a które nie.
Próba obiektywizacji badań jest więc skazana na niepowodzenie.
Dużo sensowniejsze wydaje się podejście postpozytywistyczne, które
koncentruje się nie tyle na odkrywaniu i wyjaśnianiu rzeczywistości
międzynarodowej, mechanizmów rządzących zachowaniami uczestni-
ków stosunków międzynarodowych czy reguł w nim obowiązujących,
co wzywa do dekonstrukcji świata, demaskowania ułomności i niespra-
wiedliwości, a tym samym wskazywanie na stymulatory zmian w sto-
sunkach międzynarodowych (Łoś-Nowak 2009: 33–34).
Postpozytywiści – nurt dość niejednorodny, składający się z różnych,
często odmiennych, podejść, na przykład feminizmu, postkolonializmu,
postmodernizmu, konstruktywizmu, teorii krytycznej czy (w pewnym
stopniu) normatywizmu – wskazują na niemożność zobiektywizowania
prowadzonych badań. Nie istnieją uniwersalne, powszechnie akcepto-
walne prawdy. Badacz nie wyjaśnia, a jedynie interpretuje rzeczywistość
międzynarodową. Uzyskana w tym procesie wiedza jest zawsze subiek-
tywną narracją prowadzącego analizę.
Trwające od lat osiemdziesiątych XX wieku „wielkie debaty” mię-
dzy zwolennikami teorii pozytywistycznych i postpozytywistycznych
są w istocie sporem o to, jak i co badać w stosunkach międzynarodo-
wych. Pierwsi będą „męczyć” państwo jako podstawowego aktora SM,
zachodzące zależności, siłę militarną, koncepcję równowagi sił itd.
Drudzy będą raczej starać się interpretować ową „siłę”, szukać odpo-
wiedzi na pytania: jak ją można rozumieć?, jak ją nadrobić? (w razie
jej braku), jak może być gromadzona lub odtwarzana?
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
W poszukiwaniu nowych paradygmatów w stosunkach...
21
Teresa Łoś-Nowak w inspirujący sposób streszcza tzw. czwartą de-
batę paradygmatyczną między zwolennikami różnych teorii. Zwraca
uwagę na kluczowe znaczenie kategorii „zmiany”, z którą neorealiści
sobie po prostu nie radzą. Dla nich świat jest niemal statyczny, rządzą-
cy się ustalonymi prawami, z państwami o dominującej pozycji w sy-
stemie międzynarodowym i dominującymi regułami postępowania,
wykształconymi przez pokolenia, regułami, które są zdolne „okiełzny-
wać” anarchię panującą w systemie międzynarodowym. Owa statycz-
ność jest konserwowaniem status quo. Dla postpozytywistów „zmiana”
jest kluczem do zrozumienia współczesnych SM (Łoś-Nowak 2008;
2009: 37–38). Nie dało się i nie da w prosty sposób wyjaśnić tego, co
stało się choćby 11 września 2001 roku. Niezbędne jest porzucenie
poglądu sprowadzonego przeze mnie do upraszczającej (mam tego
świadomość) metafory „państwa jako atomu”. Ale jest to tylko przykład
pewnego „więzienia pojęciowego” (Vasquez 1995: 217–240) – można
ich wskazać zdecydowanie więcej: „nowoczesność”, „rozwój”, „suwe-
renność” itd. Trzeba szukać nowych interpretacji stosunków między-
narodowych, uwzględniając różne punkty widzenia.
Nauka o stosunkach międzynarodowych z pewnością nie jest sta-
tyczna. Janusz Symonides dostrzega na przykład wzrost znaczenia po-
zycji i upodmiotowienia jednostki w relacjach z państwem (Symonides
2009: 167–168). Roman Kuźniar pisze z kolei o tym, że „rosnąca in-
tensywność i zakres SM są w coraz większym stopniu efektem przeja-
wiania się potrzeb wtórnych («wyższego rzędu») w procesach rozwoju
społeczeństw: dobrobytu materialnego, komunikowania się w sferze
kultury i osiągnięć naukowych oraz wzorców życia społecznego, roli,
prestiżu i partycypacji w różnych formach współżycia w ramach spo-
łeczności międzynarodowej”. I dalej: „Otwartość państw i społeczeństw,
będąca skądinąd warunkiem ich rozwoju, jest źródłem ich wrażliwości
na oddziaływania zewnętrzne, a zarazem przesłanką umożliwiającą
emisję własnych, «odpaństwowionych» oddziaływań. Przejawia się to
we wzroście masowego komunikowania międzyspołecznego, które roz-
ciąga się od gospodarki po kulturę” (Kuźniar 2006: 22, 24).
Tą drogą podążają postpozytywiści. Kosmopolityzm na przykład –
w ramach teorii normatywnej – w centrum swojego zainteresowania
stawia pojedyncze osoby oraz wspólnoty rodzaju ludzkiego jako pod-
stawowe jednostki polityki światowej, wyposażone w prawa i obowiąz-
ki. Postkolonializm stara się spojrzeć na stosunki międzynarodowe
z perspektywy tzw. Trzeciego Świata, odrzucając jednocześnie katego-
rie narzucone przez Zachód. Konstruktywiści są zainteresowani świa-
domością ludzką i jej miejscem w polityce światowej (Katzenstein 1996;
Onuf 1989; Kratochwil 1989; Wendt 1992; 2008). To świadomość
danej grupy ludzi, że są narodem, postrzeganie swojego kraju jako
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Kultura a stosunki międzynarodowe
niepodległego i suwerennego państwa, myślenie o sobie jako o grupie
odróżniającej się od innych w sensie kulturowym, religijnym bądź hi-
storycznym – świadomość swojej historii i tradycji, własne przekonania
polityczne, uprzedzenia i ideologie wpływają na działania państw na
arenie międzynarodowej (Jackson, Sørensen 2006: 272).
Można wskazać cztery główne tezy, do których odwołuje się wspo-
mniany konstruktywizm, będący bardzo ciekawą interpretacją stosun-
ków międzynarodowych. Po pierwsze, stosunki międzyludzkie, w tym
międzynarodowe, składają się zasadniczo z myśli i idei, nie zaś z uwa-
runkowań i sił materialnych. Po drugie, wskazuje się na istnienie in-
tersubiektywnych przekonań (idei, założeń, koncepcji itd.), które są
powszechnie podzielane przez ludzi w danej zbiorowości. Po trzecie,
owe wspólne przekonania tworzą i wyrażają interesy i tożsamości ludzi,
na przykład sposób, w jaki postrzegają oni siebie samych w relacjach
z innymi. Po czwarte wreszcie, skupiają się na sposobach kształtowania
i wyrażania tych relacji, na przykład za pomocą zbiorowych instytucji
społecznych, takich jak suwerenne państwa, „które nie mają material-
nej realności, a istnieją jedynie dzięki temu, że ludzie zbiorowo wierzą
w ich istnienie i postępują zgodnie z tą wiarą” (Finnemore, Sikkink
2001: 392; Jackson, Sørensen 2006: 270).
Celem niniejszego opracowania jest de facto odpowiedź na pytanie:
jak i co powinna badać nauka o stosunkach międzynarodowych? Chcę
wykazać, że SM powinny wyjść poza klasyczne paradygmaty badawcze
(rozumiane jako charakterystyczne przekonania, przyjęty sposób wi-
dzenia problemów w danej dziedzinie i myślenia na dany temat – por.
Kuhn 1985: 406–439) i wykorzystując narzędzia postmodernistyczne,
starać się na nowo – w różnych aspektach – „odczytywać” rzeczywi-
stość międzynarodową i prawa nią rządzące. Wyjść poza badanie pań-
stwa i skoncentrować się na pozornie mało lub nic nieznaczących
kwestiach. Jak badać? – Wieloaspektowo, z zastosowaniem szerokie-
go wachlarza narzędzi, jakie dają nauki społeczne. Co badać? – wszyst-
ko to, co może się wydawać, że ma wpływ na SM, nawet w mikroska-
li. W prezentowanej pracy chciałbym więc – zgodnie z konsekwencją
powyższego wywodu – zająć się wpływem pewnego aspektu kultury
popularnej (filmu) na stosunki międzynarodowe. Przyjrzę się chwilę
tej kwestii.
Nie ma jednej, ogólnie uznanej definicji kultury popularnej. Domi-
nic Strinati uważa, że jest ona tworzona przez masową technikę prze-
mysłową i sprzedawana dla zysku masowej publiczności konsumentów.
Jest to kultura komercyjna, produkowana masowo dla masowego ryn-
ku. Według wspomnianego autora produkty kultury popularnej (a więc
m.in. filmy, które będą przedmiotem analizy) są standardowe, tworzo-
ne według jednakowych recept (Strinati 1998: 22). Dlatego też bardziej
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
W poszukiwaniu nowych paradygmatów w stosunkach...
23
wartościowe wydaje się wskazanie trzech głównych nurtów badań nad
kulturą popularną. Wnioski z prowadzonej analizy są uzależnione od
tego, z którym z nich najsilniej się identyfikujemy.
Według Johna Fiske można wyróżnić następujące nurty. Pierwszy
nie przypisuje kulturze popularnej określonego miejsca w danym mo-
delu władzy. Pełni ona rodzaj rytualnego zarządzania różnicami spo-
łecznymi, z których ostatecznie rodzi się harmonia. Zdaniem badacza
takie podejście jest mało produktywne, wyróżnia ono demokratyczną
wersję elitarnego humanizmu, który co najwyżej przenosi życie kultu-
rowe narodu ze sfery intelektualnej do popularnej.
Drugi nurt zakłada mocne osadzenie kultury popularnej w okreś-
lonym modelu władzy. Akcentowanie sił dominacji jest jednak tak duże,
że istnienie autentycznej kultury popularnej w tym podejściu jest nie-
mal nieprawdopodobne. Zastąpiono ją więc kulturą masową, którą
przedstawiciele przemysłu kultury narzucają bezsilnemu i biernemu
społeczeństwu, ponieważ interesy obu tych grup pozostają w sprzecz-
ności. Według tego nurtu charakteryzowane społeczeństwo jest ubez-
własnowolnione i bezradne.
John Fiske jest propagatorem trzeciego podejścia. Podobnie jak
pozostałe, postrzega on kulturę popularną jako pole bitwy, lecz kon-
centruje swoją uwagę raczej na popularnych taktykach radzenia sobie
z siłami dominującymi, unikaniu ich i opieraniu się im, akcentując
jednocześnie ich potężną władzę. Takie podejście nie zakłada więc ubez-
własnowolnienia masy, która bezwolnie poddaje się władzy. Analiza
dokonana z tej perspektywy nie koncentruje się na wszechobecnych
i podstępnych metodach praktykowanych przez rządzącą ideologię, lecz
próbuje zrozumieć codziennie stosowane wobec niej fortele i formy
oporu (Fiske 2010: 21–22). Ponadto Fiske postrzega kulturę popularną
w kategoriach rynkowych. Pisze o ekonomii kulturowej, w której od-
biorcy-jako-twórcy wywierają duży wpływ na konstrukcję prezentowa-
nych obrazów (Fiske 1987: 313). Nawet przy najlepszej akcji marke-
tingowej film, który nie trafi w masowe gusta, nie tylko się nie zwróci,
ale przyniesie realne straty. Innymi słowy, widownia wywiera wpływ
na powstające filmy, choć na pewno nie taki, jaki byśmy chcieli.
Podejmując w dalszej części analizę filmów – jednego z produktów
kultury popularnej – wypada się samookreślić i przypisać do określo-
nego nurtu. Inspirujące wydaje się trzecie podejście, które traktuje
kulturę popularną jako zjawisko sprzyjające postępowi, choć nie rady-
kalizmowi (Fiske 2010: 22). Zgadzam się ze stwierdzeniem, że społe-
czeństwo jako bezwolna masa nie istnieje i choćby doświadczenia pol-
skiego rocka w partyzanckiej walce z systemem komunistycznym
w latach osiemdziesiątych powinny nas o tym przekonać. Jednakże mo-
ja analiza ma na celu pokazanie, w jaki sposób władza, wykorzystując
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Kultura a stosunki międzynarodowe
kulturę popularną, próbuje stworzyć dominującą wizję świata Nie wy-
konuję jednakże drugiego kroku – czyli nie badam, jaka jest reakcja na
te działania twórców dzieła filmowego i ich odbiorów. Tego typu wątki,
co sam przyznaję, będą w niniejszej pracy ledwo zaznaczone. Jest to
jednocześnie wyzwanie do prowadzenia dalszych badań w tej kwestii.
Stosunki międzynarodowe a studia kulturowe
Niemiecki filozof Johann Herder w przedmowie do Myśli o filozofii
dziejów zwrócił uwagę na wieloznaczność terminu kultura, uznając, że
„nie ma nic bardziej nieokreślonego” niż właśnie to słowo (Herder
2000). Tim Edensor stwierdza z kolei, że dyskusję o kulturze kompli-
kuje brak teoretycznej zgody co do jej wspólnej definicji, a to sprawia,
że pozostaje ona pojęciem rozmytym. Dalej zaś stwierdza: „kultura nie
jest bowiem trwała, ale negocjowana, jest przedmiotem dialogu i kre-
atywności, a wpływ na nią wywierają konteksty, w których jest two-
rzona i wykorzystywana. Poczucie tożsamości narodowej nie jest zatem
ostateczne, lecz ma charakter dynamiczny i dialogowy; znajduje się
w konstelacjach wielkiej matrycy kulturowej obrazów, idei, przestrze-
ni, rzeczy, dyskursów i praktyk” (Edensor 2004: 52–53). Przy całej
nieokreśloności tego terminu rozsądne byłoby więc chyba uznać, że na
kulturę składają się wszystkie te elementy, które my za kulturę uwa-
żamy. Najlepiej postrzegać ją jako ruchomy element znaczący, który
pozwala mówić o ludzkiej aktywności na różne sposoby.
Klasyczne teorie stosunków międzynarodowych (liberalizm i rea-
lizm oraz ich wariacje) nie poświęcają kulturze wiele uwagi, choć nie
oznacza to, że ją całkowicie ignorowały. Można wskazać na kilka prze-
jawów włączania aspektów kulturowych do analizy SM:
– uznaje się kulturowe zróżnicowanie świata, przy czym realiści
postrzegają świat kultury głównie przez pryzmat państw, w obrębie
których funkcjonują poszczególne kultury narodowe, liberałowie zaś
dzielą świat na państwa, w których funkcjonuje liberalna demokracja,
i te, w których panują reżimy niedemokratyczne;
– obie teorie wierzą w możliwość przezwyciężania trudności wy-
nikających z istniejących różnic kulturowych poprzez odwoływanie się
do pewnego minimum wspólnych wartości, które niewątpliwie istnie-
je i jest uznawane przez zdecydowaną większość kultur;
– obie teorie traktują państwo, jego interesy, kulturę, moral-
ność jako pierwotne względem sfery międzynarodowej; najpierw za-
tem mówimy o moralności jednostek, potem grup, następnie państwa
i na końcu – o moralności międzynarodowej (Ziętek, Olchowski
2006: 421).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Stosunki międzynarodowe a studia kulturowe
25
Z kolei w teoriach postpozytywistycznych kultura nabrała kluczo-
wego znaczenia, stając się często najważniejszym czynnikiem wyjaś-
niającym zmiany zachodzące w życiu politycznym i gospodarczym.
Trudno bowiem pominąć w analizie stosunków międzynarodowych
takie kwestie, jak choćby nierówności w dostępie do kultury, analfa-
betyzm, siłę transnarodowych koncernów medialnych, różnice języko-
we, religijne czy etniczne, procesy migracyjne oraz neokolonialną (jed-
nokierunkową) turystykę masową.
Radosław Zenderowski uważa, że znaczenie kultury dla międzyna-
rodowych stosunków politycznych należy rozpatrywać w dwóch aspek-
tach: jako ważnej determinanty działań politycznych (zmienna nieza-
leżna) oraz jako przedmiotu decyzji politycznych (zmienna zależna).
W pierwszym wypadku akcentuje się fakt, że stosunki między pań-
stwami, organizacjami międzynarodowymi, korporacjami transnarodo-
wymi, ruchami narodowowyzwoleńczymi itd. zachodzą nie w świecie
natury, lecz w świecie kultury, to znaczy w świecie, w którym obowią-
zują pewne wzorce zachowań, określone wartości, wyrastające z nich
normy, i w którym określonym zachowaniom przyporządkowane są
poszczególne sankcje, zarówno formalne, jak i nieformalne (Zende-
rowski 2008).
W takim szerokim ujęciu kultura stanowi przestrzeń stosunków
międzynarodowych, tworzy ramy, w których dochodzi do rozmaitych
interakcji o charakterze międzynarodowym. Wówczas praktycznie
wszystkie takie oddziaływania są w mniejszym lub większym stopniu
zdeterminowane kulturowo. Decyzje polityczne oparte są na, często
nieuświadamianych sobie, wzorcach kulturowych. Takie szerokie ro-
zumienie kultury implikuje w sposób nieuchronny tezę o nadrzędnym
i kluczowym znaczeniu czynnika kulturowego w stosunkach między-
narodowych (Zenderowski 2008).
W ujęciu węższym kultura stanowi przedmiot działania politycz-
nego, jest ona wówczas pojmowana najczęściej jako polityka kultu-
ralna lub polityka eksportu/wymiany pewnych dóbr kulturalnych.
Wówczas międzynarodowe stosunki kulturalne stanowią pewien
sektor współpracy międzynarodowej, obok międzynarodowych sto-
sunków politycznych i gospodarczych. Kultura jest traktowana jako
swoiste dobro, stanowiące przedmiot decyzji politycznych (Zenderow-
ski 2008).
W czasie trwania zimnej wojny państwa w niej uczestniczące
odwoływały się do kulturowych stereotypów, posługując się taki-
mi upraszczającymi wytrychami językowymi, jak „zgniły Zachód”
kontra „Imperium Zła”, zagrażające „wolnemu światu”. Jej zakończe-
nie otworzyło świat dla zwycięzcy – dla kultury made in U.S.A. Jak
pisze Grażyna Michałowska, w dobie globalizacji kultura ulega
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
26
Kultura a stosunki międzynarodowe
utowaro wieniu, postępuje jej ekonomizacja. Żaden z krajów nie po-
zostaje obojętny na własny wizerunek kształtowany poprzez oddzia-
ływania kulturalne (Michałowska 2002: 136). Toteż podejmowane są
liczne działania – nauka języka za granicą, instytuty kulturalne, kam-
panie reklamowe, które mają na celu promocję danego kraju (na przy-
kład Polski w CNN) itd. O wiele istotniejsze są jednak globalne prze-
pływy kulturowe związane z kulturą popularną. Jeden „kasowy” film
pokazujący w pozytywnym lub negatywnym świetle jakiś kraj może
uczynić do utrwalenia jego wizerunku więcej niż długie lata kampanii
go promujących.
W kontekście prowadzonej w kolejnych rozdziałach analizy chciał-
bym wykorzystać podejście reprezentowane przez studia kulturowe,
których największą siłą wydaje się ich interdyscyplinarność. W tym
nurcie tworzą badacze zajmujący się antropologią, historią, socjologią,
teorią literatury, filozofią, politologią, historią sztuki, filmoznawstwem,
filologią, architekturą, religioznawstwem, psychologią, area studies czy
gender studies. Studia kulturowe obejmują wiele zróżnicowanych per-
spektyw i punktów widzenia. Nie istnieje więc jeden język teoretyczny,
w którym można by je opisać.
W niniejszej pracy najbardziej interesujące są dla mnie kwestie
relacji, jakie zachodzą między kulturą a władzą. Badacze studiów
kulturowych zajmują się praktykami, instytucjami i systemami klasy-
fikacji, poprzez które społeczeństwu wpaja się konkretne wartości,
przekonania, umiejętności, rutynowe zachowania i nawykowe formy
postępowania. Formy władzy badane w ramach studiów kulturowych
są bardzo zróżnicowane i obejmują płeć kulturową, rasę, klasę, nacjo-
nalizm, kolonializm itd. Badacze tego nurtu starają się zgłębić relacje
między tymi formami władzy i wypracować takie sposoby myślenia
o kulturze i władzy, które aktorzy społeczni będą mogli wykorzystać
w celu przeprowadzenia zmiany (Bennett 1998: 28).
W takim rozumieniu stosunki międzynarodowe mogą także z po-
wodzeniem uczestniczyć w kształtowaniu studiów kulturowych. Wy-
korzystując swoje narzędzia do badania środowiska międzynarodowe-
go, relacji zachodzących między podmiotami działającymi na arenie
międzynarodowej, mogą wzbogacić tę perspektywę badawczą o nowe
interpretacje relacji zachodzących między kulturą a władzą w ujęciu
międzynarodowym.
Studia kulturowe traktują kulturę jako zjawisko polityczne również
ze względu na jej specyfikę, tzn. jako pole sporów i kontrowersji. Kul-
tura jest postrzegana jako kluczowa w produkcji i reprodukcji stosun-
ków społecznych życia codziennego. Według Stuarta Halla, jednego
z przedstawicieli tego podejścia badawczego, „kultura oznacza rzeczy-
wisty, ugruntowany teren praktyk, reprezentacji, języków i zwyczajów
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Paradygmat kulturowy w stosunkach międzynarodowych
27
dowolnego społeczeństwa. Mówimy tu również o wzajemnie sprzecz-
nych formach wiedzy zdroworozsądkowej, które zakorzeniły się w ży-
ciu codziennym i pomagają je kształtować” (Hall 1996: 439).
Jak stwierdza John Storey, kultura jest więc postrzegana raczej w ka-
tegoriach politycznych niż estetycznych. Przedmiotem badań studiów
kulturowych nie jest kultura w wąskim sensie – jako przedmiot este-
tycznej doskonałości („sztuka wysoka”) – ani też kultura pojmowana
jako proces rozwoju estetycznego, umysłowego i duchowego, lecz kul-
tura rozumiana jako teksty i praktyki życia codziennego. Kultura jest
dziedziną, w obrębie której toczy się nieustanny spór o znaczenie,
w obrębie której grupy podporządkowane usiłują stawić opór znacze-
niom narzucanym im w interesie grup dominujących. To właśnie spra-
wia, że kultura staje się ideologiczna (Storey 2003: 10–11).
W dalszej części swojego wywodu Storey przywołuje słowa Stuar-
ta Halla: „studia kulturowe pomogły mi zrozumieć fakt, że media
uczestniczą w kształtowaniu, w tworzeniu rzeczy, których są odbiciem.
Świat zewnętrzny, «gdzieś tam na zewnątrz», nie jest wolny od dyskur-
sów przedstawiania. Owo «gdzieś tam na zewnątrz» zależy po części
od tego, jak zostało przedstawione”. Następnie sam podsumowuje:
„Innymi słowy, teksty kultury – na przykład – nie odzwierciedlają je-
dynie historii, lecz ją tworzą i są częścią jej procesów i praktyk. Dlate-
go też należy się raczej bardziej skupić nad tym, jakie zadanie (ideolo-
giczne) mają do spełnienia, niż na samym zadaniu (a zawsze przecież
jakieś jest), którego są wyrazem” (Storey 2003: 11).
Powyższe ujęcie jest bliskie mojemu poglądowi w tej kwestii. Stąd
też wydało mi się zasadne wspomnieć o studiach kulturowych i zasu-
gerować możliwość ich wykorzystania w nauce o stosunkach między-
narodowych. Analiza wpływu hollywoodzkich filmów na stosunki
międzynarodowe będzie więc oparta na założeniu, że kultura i władza
są od siebie wzajemnie zależne i poprzez różnego rodzaju mechanizmy
polityczne i ekonomiczne władza stara się kontrolować kulturę i okreś-
lać jej kształt. Z drugiej strony kultura jest ważnym elementem eks-
pansji własnych wartości na zewnątrz.
Paradygmat kulturowy w stosunkach
międzynarodowych
Tradycyjne teorie stosunków międzynarodowych – zwłaszcza neore-
aliści – z dużą nieufnością podchodzą do niematerialnych wątków
w analizie stosunków międzynarodowych. Jak pisze Teresa Łoś-Nowak,
dla neorelistów SM są „wciąż obszarem «nawrotów i powtórzeń»,
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
28
Kultura a stosunki międzynarodowe
interes państwa jest wciąż, jeśli nie najważniejszy, to bardzo ważny
w procesie polityki zagranicznej, natura ludzka jest niezmienna w swej
istocie, dążenie do przetrwania i budowania pozycji w systemie mię-
dzynarodowym wyznacza istotę polityki, moralność i etyka nie są w tym
procesie najważniejsze. W rezultacie takiego podejścia stawia się im
zarzut braku świado
Pobierz darmowy fragment (pdf)
