Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00110 007301 15720084 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Videotestament. Prawo spadkowe wobec nowych technologii - ebook/pdf
Videotestament. Prawo spadkowe wobec nowych technologii - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 297
Wydawca: C. H. Beck Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-812-8116-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Monografia jest próbą ustalenia wpływu rozwoju techniki na narzędzia prawne mogące posłużyć spadkodawcy do kształtowania stosunków społecznych mortis causa. Autor spogląda na dotychczasowe instrumenty będące w dyspozycji spadkodawcy, tak przez pryzmat aktualnie dostępnych form testamentu, jak również z perspektywy obecności urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk praktycznie w każdym gospodarstwie domowym. Jego zadaniem jest m.in. wytyczenie granic dla nowych rozwiązań prawnych, umożliwiających wykorzystanie powszechnie dostępnych urządzeń technicznych do celów prawnospadkowych, dla rejestracji ostatniej woli spadkodawcy. Takim instrumentem w rękach spadkodawcy może być videotestament, którego charakterystyka jest przedmiotem prowadzonych w książce badań.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Wprowadzenie Ostatnie kilkadziesiąt lat to okres wyjątkowo dynamicznych prze- mian technologicznych. Wiek XX utrwalił się na  kartach historii jako czas rozwoju cywilizacyjnego, a niektóre wynalazki tego wieku, jak radio, telewizja, komputer, Internet czy telefon komórkowy to instrumenty, bez których dzisiaj, w XXI w., trudno wyobrazić sobie codzienność. Ma- ją wpływ na relacje społeczne, kształtują rzeczywistość, stanowią nawet o sile gospodarki1. Jako zaś, że rozwiązania technologiczne nadal ewo- luują intensywnie, od pewnego czasu mają także coraz większy wpływ na kształt norm prawnych2. Pośród nich prym wiodą zwłaszcza te na- rzędzia, które służą porozumiewaniu się ludzi3. Komunikacja w dzisiej- szym wydaniu to przede wszystkim bowiem komunikacja elektronicz- na, a związane z nią nowe kanały łączności to obecnie główna przestrzeń działań człowieka4. Dzięki technologiom wiele codziennych czynności, od komunikacji interpersonalnej, przez zainteresowania, do aktywno- ści zawodowych, w tym takich jak prowadzenie działalności gospodar- czej, staje się łatwiejsze5 i odbywa się za pomocą coraz to nowszych form 1 H.D. Assmann, Neue Technologien als Herausforderung des Rechts – Fragestellungen und Hypothesen, [w:] K. Asada, H.D. Assmann, Z. Kitagawa, J. Murakami, M. Nettesheim (red.), Das Rechtvor den Herausforderungen neuer Technologien, Tübingen 2006, s. 8. 2 Przewiduje się coraz większy wpływ nowych technologii na życie społeczne. Zob. np. P. Machnikowski, Prawo zobowiązań w 2025 roku. Nowe technologie, nowe wy- zwania, [w:] A. Olejniczak, J. Haberko, A. Pyrzyńska, D. Sokołowska (red.), Współczesne problemy prawa zobowiązań, Warszawa 2015, s. 379 i n. 3 Zob. J.Ch. Seevogel, Facebook und Recht, Köln 2014, s. 11 i n. 4 M.L. Flear, Regulating New Technologies: EU Internal Market Law, Risk and Socio- technical Order, [w:] M. Cremona (red.), New Technologies and EU Law, Oxford 2017, passim. Zob. także Z. Brodecki, A.M. Nawrot, Świątynia w cyberkulturze. Technologie cy- frowe i prawo w społeczeństwie wiedzy, Gdańsk 2007, s. 15 i n. 5 Por. Ł. Łysik, P. Machura, Rola i znaczenie technologii mobilnych w codziennym życiu człowieka XXI wieku, MiS 2014, Nr 4, s. 15. 1 Wprowadzenie i narzędzi prawnych6. Ustawodawcy wielokrotnie stawali już w związku z tym przed dylematem jak w gąszczu tradycyjnych rozwiązań legislacyj- nych umieścić koncepcje innowacyjne, zadbać o to by prawo wychodziło naprzeciw wymaganiom współczesności7. Na tym tle prawo spadkowe jawi się raczej jako zespół norm trady- cyjnych, gdzie podstawowe konstrukcje jurydyczne i  związane z  nimi fundamentalne instrumentarium normatywne pochodzą jeszcze z cza- sów starożytnych8. Na przestrzeni lat, mimo ewolucji poszczególnych dziedzin regulujących stosunki społeczne, obszar związany z  następ- stwem prawnym po zmarłej osobie fizycznej nie doznał znaczących me- tamorfoz9. O ile w okresie jaki upłynął od czasów Imperium Romanum po dzień dzisiejszy sięgano oczywiście po różne modele dziedziczenia, naczelne zasady z tym związane, obowiązujące obecnie w Polsce, w wie- lu miejscach przypominają te, nad którymi debatowali juryści rzym- scy. Tak jak wówczas, główną alternatywą dla dziedziczenia opartego na ustawie jest dzisiaj testament, który podobnie jak w owym czasie zo- stał skonstruowany przede wszystkim jako środek mający na celu powo- łanie spadkobiercy. I choć o rzymskim prawie spadkowym nadal mówi się jako o doskonałym paradygmacie10, nie sposób nie zauważyć, iż sto- sunki społeczne, także te mortis causa, w ciągu ostatnich dwóch tysięcy lat zmieniły się znacząco. Zmiany zresztą nadal postępują, dotykając nie- mal wszystkich dziedzin życia. Modernizacja prawa spadkowego wydaje się w związku z tym nieodzowna. Przeobrażenia tej materii to tylko kwe- stia czasu. Jednym z  kluczowych zagadnień prawnospadkowych jest proble- matyka dysponowania przez spadkodawcę jego majątkiem na  wypa- 6 G. Sartor, Human Rights in the Information Society: Utopias, Dystopias and Human Values, [w:] N.V. de Azevedo Cunha, N.N. Gomes de Andrade, L. Lixinski, L.T. Féteira, New Technologies and Human Rights. Challenges to Regulation, Burlington 2013, Nb 1 i n. 7 Zob. np. H. Bartl, Moderne Dienstleistungen und Recht: Neue Vertragstypen – In- ternet – Software 2000, Wiesbaden 1998, s. 1 i n. 8 U. Babusiaux, Wege zur Rechtsgeschichte: Römisches Erbrecht, Wien 2015, s. 10 i n. 9 Por. R. Świrgoń-Skok, Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Od prawa justyniańskiego do kodeksu cywilnego, Zeszyty Naukowe UKSW 2011, Nr 1, s. 339–356. 10 A. Watson, The Law of Succession in the Later Roman Republic, Oxford 1971, s. 1 i n. 2 Wprowadzenie dek śmierci. Poszczególni ustawodawcy sukcesywnie wprowadzali do swoich systemów prawnych rozwiązania pozwalające na uwzględnienie ostatniej woli spadkodawcy, wyrażanej co prawda za życia, ale składanej w celu wywołania określonych skutków mających nastąpić po śmierci. Testament jest zaś jednym z  głównych instrumentów umożliwiających tego rodzaju dyspozycje11. Wskazanie przez testatora kto nabędzie ma- jątek po śmierci spadkodawcy i w jakim zakresie, należy w dzisiejszym świecie do czynności podejmowanych stosunkowo często, kształtujących stosunki prawne mortis causa12. George Washington, Alfred Nobel, An- drew Carnegie, Benjamin Franklin, John Lennon, Wisława Szymborska czy Wojciech Młynarski to tylko niektóre przykłady osób, które skorzy- stały z dostępnych w tej mierze instrumentów i rozrządziły swoim mająt- kiem przed śmiercią, na jej wypadek. Korzystały przy tym z instrumen- tów tradycyjnych, opartych na rzymskich wzorcach. Czas jednak płynie nieubłaganie, prawo pozytywne podlega ciągłym zmianom i  ciągłemu rozwojowi, co dotyczyć musi także i zagadnień testamentów13. Instytu- cje prawne bowiem powstają, zmieniają się i przemijają. Między innymi to właśnie łączy ich z losem ludzi – przychodząc na świat w którymś mo- mencie uświadamiamy sobie bowiem nieuchronność odejścia. Wówczas możemy dokonać świadomego wyboru i sporządzić na wypadek śmierci testament bądź pozostawić porządek dziedziczenia i decyzję w tej spra- wie ustawodawcy. Czy jednak dzisiejsze prawo pozwala na  swobodne i precyzyjne skonstruowanie oświadczenia ostatniej woli i ukształtowa- nie stosunków prawnych mortis causa? Czy dostępne w tej mierze instru- menty gwarantują należyte odzwierciedlenie dyspozycji spadkodawcy? Jak daleko powinno pozostawać prawo spadkowe od często pojawiają- cych się i zanikających rozwiązań opartych na urządzeniach wykorzysty- wanych w codziennej praktyce inter vivos? Czy w prawie spadkowym jest miejsce na Internet, social media, smartfony i inne dobrodziejstwa no- 11 O. Model, Testamentsrecht in bürgerlich-rechtlicher und steuerlicher Sicht, Berlin 12 F.M. Herrick, The Attic Law of Status, Family Relations nad Succession in the Fo- 1964, s. 10 i n. urth Century, New York 1890, passim. 13 H. Conway, Where There’s a Will...: Law and Emotion in Sibling Inheritance Disputes, [w:] H. Conway, J. Stannard, The Emotional Dynamics of Law and Legal Disco- urse, Oxford–Portland 2016, s. 35 i n. 3 Wprowadzenie wych technologii? Czy dotychczasowe formy rozrządzania majątkiem są koherentne z możliwościami technologicznymi, jakie stwarza pojawie- nie się w ostatnich latach szeregu urządzeń technicznych niemal w każ- dym z gospodarstw domowych? Odpowiedzi na te pytania nie należą do najłatwiejszych i wymagają uwzględnienia szeregu czynników, tak natu- ry subiektywnej, jak i obiektywnej. Mając to na uwadze, obserwując przy tym szerokie wpływy innowa- cji technologicznych na różne obszary prawodawstwa, a także dostrzega- jąc potencjalną podatność prawa spadkowego na tego rodzaju ingerencję, podjąłem decyzję o  eksploracji obszaru narzędzi służących spadkodaw- cy do dysponowania majątkiem na wypadek śmierci. Jak można bowiem zauważyć, problematyka prawa spadkowego od pewnego już momen- tu zyskuje w naszym kraju na znaczeniu. Obowiązujące ustawodawstwo zrodziło w ostatnim czasie i nadal rodzi szereg wątpliwości, które są przed- miotem niejednokrotnie spornych wypowiedzi nauki i orzecznictwa. Wy- nika to m.in. z faktu, że po okresie transformacji ustrojowej społeczeństwo zaczęło się bogacić i migrować (zwłaszcza na terenie Unii Europejskiej), tworząc w  ten sposób coraz większe masy majątkowe, położone nie- koniecznie w Polsce, które wraz ze śmiercią osoby fizycznej przechodzą na spadkobierców, generując przy tym liczne konflikty. Dostępne w tym obszarze konstrukcje prawne, mające na celu urzeczywistnienie woli spad- kodawcy wyrażanej na wypadek jego śmierci, nie rzadko okazywały się zaś być niedostosowanymi do czasów współczesnych. W dobie zaawan- sowanej techniki i nowoczesnych narzędzi komunikacji, gdy w zasadzie każde gospodarstwo domowe ma dostęp do sprzętu rejestrującego obraz i  dźwięk w  postaci cyfrowej (zestawy komputerowe, telefony komórko- we, aparaty fotograficzne), następować musi także rozwój prawa14. Dlate- go spotykane od lat w nauce prawa spadkowego dylematy związane choć- by z  ustaleniami czy przyznać spadkodawcy pełną swobodę testowania, czy też wolę jego ograniczać, wymuszają co jakiś czas, wraz ze zmieniającą się rzeczywistością, prowadzenie badań nad zagadnieniami autonomii jed- nostki w tym obszarze. Wyniki takich badań, sprzed kilkunastu czy kilku- dziesięciu lat mogą bowiem niejednokrotnie prowadzić do niewłaściwych 14 R.L. Snow, Technology and Law Enforcement. From Gumshoe to Gamma Rays, Westport–London 2007, s. 3 i n. 4 Wprowadzenie wniosków i  nie oddawać prawdziwego obrazu rzeczywistości prawno- spadkowej, przez co ustawowe regulacje prawnospadkowe nie zawsze od- powiadają aktualnym potrzebom społeczeństwa. Dlatego, jak i ze względu na przeobrażenia w Polsce jakie zaszły w okresie od transformacji ustro- jowej po dzień dzisiejszy, konieczne jest nowe spojrzenie na  ten obszar i ponowne ustalenie znaczenia zasady swobody dysponowania majątkiem przez spadkodawcę na wypadek jego śmierci. Zasadniczo można tutaj mó- wić o dwóch aspektach tej swobody: instrumentach służących rozrządze- niom majątkiem mortis causa oraz ograniczeniach w zakresie swobodne- go dysponowania majątkiem, związanych przede wszystkim z  potrzebą ochrony osób bliskich spadkodawcy, zależnych od niego inter vivos. Mo- im zamiarem było zaś podjęcie badań przede wszystkim w tym pierwszym obszarze i ustalenie wpływu rozwoju techniki na narzędzia prawne służą- ce bądź mogące posłużyć spadkodawcy do kształtowania stosunków spo- łecznych mortis causa. Ze względu na przeobrażenia technologiczne oraz zmieniające się uwa- runkowania geopolityczne umożliwiające częstsze nabywanie majątków zagranicą, konieczne jest moim zdaniem nowe spojrzenie na dotychczaso- we narzędzia będące w dyspozycji spadkodawcy, tak przez pryzmat aktu- alnie dostępnych form testamentu, w tym takich na zastosowanie których szansę spadkodawcy w związku z położeniem części spadku zagranicą da- je prawo prywatne międzynarodowe, jak również – z  uwagi chociażby na obecność urządzeń rejestrujących dźwięk i obraz w postaci cyfrowej praktycznie w każdym gospodarstwie domowym – wytyczenie granic dla nowych instrumentów prawnych, umożliwiających m.in. wykorzystanie powszechnie dostępnych rozwiązań technicznych także do celów praw- nospadkowych, np.  dla rejestracji ostatniej woli spadkodawcy. W  dobie zaś zaawansowanej techniki istnieje pokusa użycia tych urządzeń właśnie w  ten sposób. Wydaje się bowiem, że sposobność przekazania ostatniej woli przy wykorzystaniu dobrodziejstw techniki, skierowana do najbliż- szych, niewątpliwie mogłaby uczynić z testamentu czynność jeszcze bar- dziej osobistą niż do tej pory, pozwalając przy tym na szersze uzasadnienie dokonanych w ten sposób rozrządzeń15. Byłaby też swego rodzaju moż- 15 Zob. np. E.V. Sanchez, Are We Ready for Electronic Wills?, Notes on Business Edu- cation 2006, Nr 2, s. 1–4. 5 Wprowadzenie liwością bardziej spektakularnego pożegnania z  bliskimi, pozostawiają- cą niezapomniane wspomnienia, odmieniającą nieco niewdzięczną rolę czynności prawnej jaką jest testament. W tym świetle za konieczne uznałem zbadanie czy możliwości stwa- rzane przez nowe technologie mogą być wykorzystywane przez dostęp- ne instrumenty prawne służące spadkodawcy do dysponowania jego ma- jątkiem na wypadek śmierci czy też konieczne jest postawienie nowych uogólnień i twierdzeń oraz wysunięcie nowych teorii w obszarze urzą- dzeń technicznych stosowanych dla celów prawnospadkowych. Jako zaś, że materialne prawo spadkowe to nadal materia pozostająca w gestii ustawodawców krajowych16, głównym celem pracy jest analiza przepi- sów polskiego Kodeksu cywilnego regulujących zakres swobody dyspo- nowania przez spadkodawcę majątkiem na wypadek jego śmierci w obli- czu wyzwań jakie stawiane są dziś ustawodawstwu prawnospadkowemu przez nowe technologie. Podstawowym zadaniem badawczym stało się w związku z tym ustalenie wpływu rozwoju techniki na narzędzia praw- ne służące bądź mogące posłużyć spadkodawcy do kształtowania stosun- ków społecznych mortis causa. Badania przeze mnie przeprowadzone są zatem próbą odpowiedzi na  postawione powyżej pytania o  stan obec- nych rozwiązań ustawodawczych dotyczących formy testamentu w kon- frontacji z możliwościami technologicznymi. Nadto, będąc w pełni przekonanym, że jednym z głównych zadań no- woczesnego prawa spadkowego jest powiązanie dostępnych konstruk- cji prawnych z kształtem stosunków majątkowych w społeczeństwie oraz sprzyjanie rozwiązaniom zapewniającym możliwie najlepsze spożyt- kowanie majątku spadkodawcy po jego śmierci staram się zbadać jakie konsekwencje w obszarze tej dziedziny prawa ma m.in. powszechna do- stępność urządzeń rejestrujących dźwięk i obraz i jak wyglądają prawne konsekwencje rejestracji ostatniej woli spadkodawcy z wykorzystaniem takich urządzeń, w tym czy można na tym tle mówić o kształtującej się nowej formie rozrządzania majątkiem – videotestamencie. Dlatego ko- lejnym z celów pracy jest poszukiwanie związków między wskazanymi urządzeniami technicznymi a  możliwościami urzeczywistniania ostat- 16 A. Dutta, Warum Erbrecht? Das Vermögensrecht des Generationwechsels in funk- tionaler Betrachtung, Tübingen 2014, s. 9 i n. 6 Wprowadzenie niej woli spadkodawcy, analiza czy mogą być one przydatne dla realiza- cji obecnej w prawie spadkowym zasady swobody testowania i wyjaśnie- nie czy skorzystanie przez spadkodawcę z urządzeń z obszaru nowych technologii ułatwia czy utrudnia zrealizowanie woli spadkodawcy post mortem. Analiza swobody testowania przez pryzmat istniejących pod- staw prawnych rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci w obliczu nowych technologii ma na  celu odkrycie związków zachodzących po- między przemianami społecznymi i  technologicznymi jakie nastąpiły w ostatnich latach i ich wpływu na sytuację prawną spadkobiercy i sto- sunki prawne mortis causa. Realizacja tak określonych zadań badaw- czych pozwala moim zdaniem na krytyczną ocenę instrumentów praw- nych służących spadkodawcy do dysponowania majątkiem na wypadek jego śmierci. Uprawnia również do teoretycznego wyjaśnienia wyzwań stawianych przez zmieniającą się rzeczywistość prawu spadkowemu, jak też do postawienia nowych tez i hipotez w kontekście możliwości wyko- rzystania nowych technologii dla celów prawnospadkowych. Mając na uwadze powyższe zaznaczyć chciałbym, iż prowadząc roz- ważania staram się przede wszystkim wykazać tezę, iż dostępne w Pol- sce formy testamentu nie uwzględniają współczesnego rozwoju techno- logicznego. Mimo szerokiej palety możliwych w  tej mierze rozwiązań polskie prawo spadkowe nadal pozostaje tu tradycyjne w swej budowie, nie otwiera się na innowacje i nie adaptuje do przeobrażającej się rzeczy- wistości. Tezie tej towarzyszą zaś dwie podstawowe hipotezy badawcze. Pierwsza z nich związana jest z twierdzeniem, iż przyjęcie przez usta- wodawcę nowych rozwiązań w zakresie formy testamentu jest ze wszech miar uzasadnione, gdyż obecny ustawowy wachlarz dostępnych dla spadkodawcy instrumentów nie wytrzymuje próby czasu, nie odpowia- da dzisiejszym wymaganiom i  nie realizuje oczekiwań społeczeństwa. Z kolei druga z hipotez swoje źródło znajduje w stanowisku, wedle któ- rego uwspółcześnienie polskiego instrumentarium prawnospadkowego nastąpiłoby na skutek wprowadzenia do Kodeksu cywilnego możliwości sporządzania przez spadkodawców testamentu w formie video (videote- stamentu). Powyższe założenia kształtują układ pracy. Praca składa się z  sied- miu rozdziałów. W pierwszej kolejności – w rozdziale pierwszym – oma- wiam zagadnienia ogólne i terminologiczne, wskazując co należy rozu- 7 Wprowadzenie mieć poprzez testament i jakie są przesłanki jego ważności. Rozważania te mają istotne znaczenie dla ustalenia czym w ogóle jest forma testa- mentu, jakie jest jej główne zadanie i miejsce w systemie prawa. W ko- lejnym rozdziale, drugim, prezentuję ewolucję prawa z  tej dziedziny, docierając do najwcześniejszych faz rozwojowych ustawodawstwa testa- mentowego, tak by ukazać genezę i możliwe ujęcia przepisów o formie testamentu w poszczególnych systemach prawnych, docierając od cza- sów starożytnych przez średniowiecze i epokę kodyfikacyjną do czasów współczesnych. Pokazuję odmienne podejścia poszczególnych ustawo- dawców do problematyki formy testamentu, podkreślając przy tym po- jawiające się coraz odważniej tendencje do adaptowania prawa spadko- wego do wymagań obecnych. Jest to pierwszy krok w kierunku ustalenia katalogu możliwych rozwiązań legislacyjnych, który to zbiór mógłby po- służyć jako punkt odniesienia do ewentualnie formułowanych propozy- cji de lege ferenda. Po tej prezentacji, w kolejnym rozdziale – trzecim – przedstawiam zaś rozwiązania prawa polskiego, poczynając od źródeł zwyczajowych, poruszając się między średniowiecznym i dzielnicowym zróżnicowaniem ustawodawstwa, a kończąc na przepisach dekretu Pra- wo spadkowe z 1946 r. i Kodeksu cywilnego z 1964 r. Przytaczam najważ- niejsze koncepcje panujące na tym tle, starając się uwidocznić anachro- nizm obowiązujących rozwiązań, demonstrując jednocześnie tendencje reformatorskie w  zakresie uregulowań dotyczących formy testamentu. To tutaj udowadniam, że aktualne przepisy Kodeksu cywilnego nie od- powiadają wyzwaniom współczesnym. Kolejny rozdział pracy, czwar- ty, to miejsce w którym podejmuję wyzwanie wskazania możliwych ele- mentów konstrukcyjnych videotestamentu, a także staram się wykazać możliwe znaczenie wykorzystania tej figury prawnej w praktyce, sądząc, iż jest to jeden z  niewielu dopuszczalnych sposobów możliwie pełne- go odzwierciedlenia ostatniej woli spadkodawcy. Po wyjaśnieniu zagad- nień konstrukcyjnych videotestamentu przystępuję zaś do próby oceny dopuszczalności stwierdzenia w Polsce spadku na podstawie testamen- tu sporządzonego właśnie w ten sposób (z wykorzystaniem formatu au- dio-video). Następnie, wychodząc z założenia, iż videotestament mógłby stanowić rozwiązanie legislacyjne odpowiadające współczesnym potrze- bom społeczeństwa, na jego tle analizuję funkcje, jakie przepisy o formie testamentu pełnią we współczesnym prawie spadkowym (rozdział piąty). 8 Wprowadzenie Pozwala to na ustalenie standardu panującego w obszarze konkretnych rozwiązań ustawowych, przez pryzmat którego można oceniać ewentual- ne inne rozwiązania dotyczące złożenia przez spadkodawcę jego oświad- czenia ostatniej woli, w tym właśnie te, które mogą być wynikiem założeń wstępnych pracy i rozwoju nowoczesnych technologii. To tutaj podejmu- ję się próby oceny czy videotestament jako forma testamentu sięgająca nowych technologii spełnia wypracowany w tej mierze standard. O po- trzebie zwrócenia szerszej uwagi na wykorzystanie nowych technologii w obszarze dziedziczenia testamentowego piszę zaś w rozdziale szóstym, gdzie prezentuję praktykę sporządzania rozrządzeń na wypadek śmierci z wykorzystaniem nowych technologii oraz próby odpowiedzi poszcze- gólnych ustawodawców na potrzeby z tym związane, co jest niejako uzu- pełnieniem katalogu, którego budowę rozpocząłem w rozdziale drugim pracy. Przedstawiam tutaj także wyniki przeprowadzonego przeze mnie badania społecznego, określającego poglądy naszego społeczeństwa do- tyczące możliwości i potrzeby dostosowania przepisów o formie testa- mentu do wymagań nowych technologii. Z kolei w rozdziale siódmym pracy, po uzyskaniu szerszej legitymacji do podjęcia próby zaprojekto- wania formy testamentu odpowiadającej wymaganiom współczesnym, podejmuję wyzwanie wskazania możliwych elementów konstrukcyjnych videotestamentu, które należałoby w  przyszłości wykorzystać tworząc przyszłe polskie prawo spadkowe. Rozdział ten zamykają więc wnioski de lege ferenda dotyczące pożądanego kształtu przepisów o formie testa- mentu zawartych w Kodeksie cywilnym wraz z proponowanym norma- tywnym ujęciem videotestamentu. Pracę kończą zaś uwagi syntetyczne, nawiązujące do postawionych w niej tez. W prowadzonych badaniach wykorzystane zostały przede wszystkim dwie metody badawcze: dogmatyczna i komparatystyczna. Ze względu na występujące na świecie dwa podstawowe systemy prawa spadkowego, którego reprezentantami są systemy europejski kontynentalny i anglosa- ski, analizie, poza prawem polskim, poddane zostały przede wszystkim te ustawodawstwa, które w  tej mierze stanowią dwa odrębne bieguny prawa spadkowego. Z uwagi jednak na dość specyficzną materię wpły- wu nowych technologii na prawo spadkowe i pewną wstrzemięźliwość poszczególnych ustawodawców w tym zakresie, moje rozważania skiero- wane zostały przede wszystkim w stronę tych systemów prawnych, któ- 9 Wprowadzenie re dotychczas mierzyły się z tego typu wyzwaniami. Odwoływałem się więc nie tylko do powszechnie uznawanych za kanony prawa cywilnego ustawodawstw niemieckiego, francuskiego, austriackiego czy szwajcar- skiego, ale także szereg uwag poświęciłem innym legislaturom, zwłaszcza będącym częścią wspomnianego systemu common law, gdzie elastycz- ność poszczególnych rozwiązań i  możliwości interwencji w  sądowym stosowaniu prawa dla poszanowania zasady favor testamenti są znacznie większe niż ma to miejsce w wypadku Europy kontynentalnej. Analizo- wałem w tej mierze akty prawne konstruujące poszczególne rozwiąza- nia dotyczące formy testamentu, koncepcje doktrynalne oraz orzecznic- two sądowe, co pozwolić miało na ustalenie aktualnego stanu poglądów na temat potrzeby wykorzystania nowych technologii dla celów dziedzi- czenia testamentowego w zakresie formy testamentu. Przeprowadziłem także badania społeczne, ankietę internetową na próbie 250 osób. Roz- wój technologii sprawił bowiem, iż dostrzegłem możliwość wykorzysta- nia Internetu dla uzyskania odpowiedzi na niektóre pytania dotyczące potrzeb społeczeństwa w omawianym w pracy zakresie. Mam świado- mość, że problem doboru reprezentatywnej próby i motywacji internau- tów może rzutować na ostateczne wyniki przeprowadzonych w tej mie- rze badań, to jednak taka metoda pozwoliła na poczynienie obserwacji, które w przeciwnym razie nie byłyby możliwe. Uzyskałem bowiem w ten sposób szerszą opinię na temat ewentualnego wprowadzenia videotesta- mentu do prawa polskiego. Powyższe metody pozwoliły mi uzyskać materiał, który umożli- wił sformułowanie wniosków teoretycznoprawnych odnoszących się do przepisów Kodeksu cywilnego regulujących materię dysponowania ma- jątkiem na wypadek śmierci, dokonanie oceny działalności orzeczniczej sądów na tle tych regulacji w perspektywie tendencji panujących w na- uce (rodzimej i obcej) oraz postawienie wniosków de lege ferenda odno- szących się do dysponowania przez spadkodawcę majątkiem mortis cau- sa w obliczu możliwości stwarzanych przez nowe technologie. Dało to podstawy także do zaprojektowania możliwej regulacji videotestamentu, która to próba – jak mam nadzieję – pozwoli na dalszą dyskusję na temat przyszłego kształtu polskiego prawa spadkowego. Dodać trzeba, iż dotychczas problematyka ta nie była przedmiotem szerszego zainteresowania polskiej doktryny. Spotkać można w tej mie- 10 Wprowadzenie rze jedynie dwie wypowiedzi innych autorów, które – co do zasady – ma- ją raczej przyczynkarski charakter, o czym będzie mowa w dalszej części pracy. Czytelnikowi winny jestem jeszcze wyjaśnienie co do stosowanej w  pracy terminologii. Dla określenia omawianej tu formy testamen- tu korzystam bowiem z nazwy „videotestament” jako wyrazu złożone- go z połączenia dwóch innych wyrazów podstawowych, tj. „video”, po- chodzącego z języka angielskiego oraz „testament”, mającego swe źródło w łacińskiej terminologii prawniczej. Ma to służyć opisowemu nazwa- niu testamentu, gdzie oświadczenie ostatniej woli składa się z wykorzy- staniem formatu audio-video. Tymczasem, po pierwsze, w rodzimej lite- raturze wyraz „video” stosunkowo często pisany jest jako „wideo”, przez „w” a nie „v”, co mogłoby sugerować błąd. Po drugie, niejednokrotnie dla serii powiązanych ze sobą obrazów połączonych z dźwiękiem korzy- sta się z określenia, że jest to coś „audiowizualne”, co mogłoby podpo- wiadać zastosowanie terminu „testament audiowizualny”. Tych rozwią- zań, mimo pewnej dyskusyjności odmiennego stanowiska, nie uważam w omawianym w pracy wypadku, za właściwe. Jeżeli chodzi o słowo „wi- deo” jest ono niewątpliwie wynikiem tego, iż bardzo wiele nazw obce- go pochodzenia funkcjonuje w naszym języku w postaci spolszczonej. Do niedawna zresztą takie słowa jak „wideofon” czy „wideokaseta” pi- sano zazwyczaj przez „w” a nie „v”. Rozwiązanie to było popierane przez językoznawców, którzy zastanawiali się nad problemami adaptacji an- gielskich zapożyczeń leksykalnych do języka polskiego17. Taka forma nie wydaje się jednak nadal konieczna, zwłaszcza że od pewnego czasu zauważyć można przyjęcie tych słów w obręb kultury języka polskiego w ich „nowej” formie, pisanej już przez „v”. Terminy mające swe źródło w języku angielskim już niejednokrotnie przebiły się zresztą także i do polskiego języka prawniczego18, wobec czego uważam, iż spolszczenie wyrazu „video”, obecnie nie jest po prostu potrzebne19. Jeżeli zaś chodzi 17 Por. G.A. Kleparski, Angielskie zapożyczenia leksykalne w języku polskim i niektóre problemy ich adaptacji, Studia Anglica Resoviensia 2001, Nr 2, s. 18 i n. 18 Krytycznie o tym jednak pisze J. Rudnicki (Szekspir i leasing – o anglicyzmach w polskim prawie cywilnym, Pal. 2017, Nr 1–2, s. 126–131). 19 Słownik języka polskiego PWN używa zresztą tych wyrazów zamiennie, nie kwe- stionując pisowni „video” przez „v”. Zob. https://sjp.pwn.pl/ (dostęp: 30.10.2017 r.). 11 Wprowadzenie o kwestię terminu „audiowizualny” sądzę, iż w wypadku testamentu zbyt dalekie byłoby w tym wypadku skojarzenie z terminem „utwór audio- wizualny” wykorzystywanym w prawie autorskim dla określenia utworu powstałego z udziałem reżysera, operatora obrazu czy twórcy scenariu- sza, a zatem oznaczającego zasadniczo wkład twórczy wielu osób. Sądzę, że termin „videotestament” jest w  związku z  powyższym bardziej po- prawny a przy tym neutralny. Dla wielu kojarzy się z urządzeniem na- grywającym, które można obsługiwać indywidualnie, tak jak winien być sporządzany testament.   * * *   W trakcie przygotowywania niniejszej pracy szereg osób dzieliło się ze mną cennymi uwagami na temat problemów przeze mnie porusza- nych. Nie sposób ich wszystkich w jednym miejscu wymienić, tak by ko- goś nie pominąć. Wszystkim Wam dziękuję. Wdzięczny jestem zwłasz- cza rzeszowskiemu środowisku prawniczemu, z  którego się wywodzę i  które mnie wychowało, jak również otoczeniu krakowskiemu, które umożliwia mi obecnie realizację moich pasji. Osobne podziękowania należą się recenzentom wydawniczym tej monografii, Profesorom Maksymilianowi Pazdanowi i Jerzemu Pisuliń- skiemu, za wnikliwe komentarze, krytyczne uwagi i wskazanie wad, któ- rych każdy autor stara się unikać. W tym kontekście wskazać jednak mu- szę, iż nie uwzględniłem wszystkich wskazówek recenzentów, licząc się z tym, że cała odpowiedzialność za słabe strony pracy spadnie na mnie i nie zawsze konfrontacja z Czytelnikiem będzie dla mnie pomyślna. Wy- razy wdzięczności kieruję także do Profesorów Rogera Kerridge’a i Joh- na  H.  Langbein’a za  udzielone mi rady dotyczące obszaru moich na- ukowych poszukiwań i uświadomienie, że „prawdziwa podróż nie musi polegać na odkrywaniu nowych lądów, lecz na spojrzeniu na nie w no- wy sposób”. W pracy uwzględniono stan prawny na dzień 1.3.2018 r. 12 Rozdział I. Zagadnienia ogólne i terminologiczne § 1. Uwagi ogólne Dysponowanie majątkiem, tak inter vivos, jak i mortis causa jest dzi- siaj czymś naturalnym. Swoboda przyznana na tym polu jednostce, wy- wodzona z panującej na gruncie prawa cywilnego zasady autonomii wo- li podmiotów prawa1, ma długą tradycję prawną i stanowi obecnie jeden z przymiotów osoby fizycznej jako właściciela i uprawnionego z innych praw o  charakterze majątkowym2. Rozwój ustawodawstwa z  tej dzie- dziny doprowadził na  świecie do wykształcenia na  przestrzeni lat kil- ku instrumentów służących dyspozycjom majątkowym, których sku- tek następuje wraz z chwilą śmierci spadkodawcy, będącego podmiotem wskazanych praw3. Do instrumentów tych należy zaliczyć kodycyle i te- stamenty, umowy dziedziczenia oraz konstrukcje powiernicze określa- 1 Por. M. Safjan, [w:] M. Safjan (red.), System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna,  Warszawa 2007, s. 273 i n. Zob. także N. Coumaros, Le rôle de la volonté dans l’acte juridique, Paris 1931, s. 46; J. Schapp, Methodenlehre und System des Rechts, Tübingen 2009, s. 109 i n. 2 Zasadniczo bowiem to prawa majątkowe przechodzą na inne osoby na skutek śmierci podmiotu tych praw. Zob. H. Brox, W.D. Walker, Erbrecht, München 2016, s. 5 i n.; J.St. Piątowski, B. Kordasiewicz, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 34 i n.; J.J. Darrow, G.R. Ferrera, Who Owns a Decedent’s E-mails: Inheritable Probate Assets or Property of the Network?, Legislation and Public Policy 2007, Nr 10, s. 281 i n. 3 Por. J.C. Sonnekus, Freedom of Testation and the Ageing Testator, [w:] K.G.C. Reid, M.J. de Waal, R. Zimmermann, Exploring the Law of Succession. Studies National, His- torical and Comparative, Edinburgh 2007, s. 78 i n.; E. Bosch Capdevila, Testamentary Freedom and Its Limits, [w:] M. Anderson, E. Arroyo i Amayuelas, The Law of Succes- sion: Testamentary Freedom, Groningen 2011, s. 73 i n.; T. Helms, Testierfreiheit und ihre Grenzen in deutschen, österreichischen und schweizerischen Recht, [w:] R. Zimmer- 13 Rozdział I. Zagadnienia ogólne i terminologiczne ne mianem trustów4. Prawo spadkowe nie zna w zasadzie innych narzę- dzi dysponowania majątkiem5, których skutkiem jest następstwo prawne pod tytułem ogólnym6. Testament jest zaś na tym tle narzędziem naj- bardziej popularnym, najczęściej wykorzystywanym w  praktyce, będą- cym w związku z tym główną alternatywą dla dziedziczenia ustawowego, mechanizmu wejścia spadkobierców w prawa i obowiązki spadkodawcy mocą ustawy7. Na świecie termin testament nie jest pojęciem rozumianym jedno- licie. Co prawda na ogół doktryna zgodnie wskazuje pewne jego istot- ne cechy, różniąc się przy tym jednak co do oceny charakteru prawnego niektórych z tych cech. Związane jest to choćby z tym, że w poszczegól- nych systemach prawnych prawo spadkowe rozwijało się ze zmienną in- tensywnością, oparte było na różnych wzorcach i aktualny kształt prze- pisów prawa z tej dziedziny jest w wielu państwach odmienny od siebie. Czasami niektórzy ustawodawcy decydują się na wprowadzenie definicji mann (red.), Freedom of Testation = Testierfreiheit. Ergebnisse der 33. Tagung der Gessell- schaft für Rechtsvergleichung vom 15. Bis 17. September in Trier, Tübingen 2012, s. 1 i n. 4 F. Terré, Y. Lequette, Droit civil. Les successions. Les libéealités, Paris 1988, passim; P. Matthews, The Trust as a Means of Intergenerational Wealth Transfer in the UK and Eu- rope in the Light of the EU Regulation on Successions, Ricerche Giuridiche Supplemento 2013, Nr 1, s. 304 i n. 5 Podkreślić jednak trzeba, iż w niektórych systemach prawnych występują kon- strukcje pozwalające na dyspozycje z myślą o uregulowaniu swojego stanowiska na wy- padek śmierci, które nie mają charakteru następstwa prawnego pod tytułem ogólnym. Nie są one przypadkami dziedziczenia. Zob. np. B. Eccher, Antizipierte Erbfolge, Berlin 1980, s. 4 i n. 6 Zaznaczyć trzeba także, że sukcesja uniwersalna nie jest zasadą wszystkich sys- temów prawa spadkowego. Wyróżnić można przynajmniej trzy koncepcje przejścia ma- jątku spadkowego na następców prawnych spadkodawcy, tj. 1) koncepcję le mort saisit le vif; 2) koncepcję hereditas iacens; 3) koncepcję administracji spadku. Każdą charaktery- zuje odmienne podejście co do kwestii wejścia spadkobiercy w prawa i obowiązki spad- kodawcy. Zob. M. Załucki, Uniform European Inheritance Law. Myth, Dream or Reality of the Future, Kraków 2015, s. 131; por. także K. Muscheler, Universalsukzession und Von- selbsterwerb, Tübingen 2002, s. 3. 7 J. Wierciński, Uwagi o teoretycznych założeniach dziedziczenia ustawowego, SPP 2009, Nr 2, s. 82 i n. 14 § 1. Uwagi ogólne legalnej testamentu8, znacznie częściej jednak pozostawiają definiowa- nie testamentu doktrynie9. To zaś jak rozumiany jest testament ma istot- ne znaczenie dla określenia skutków prawnych jakie mogą stać się wyni- kiem jego skutecznego sporządzenia. Skuteczne sporządzenie testamentu zależy zaś od wielu czynników, które w danym systemie prawnym określane są przez przepisy ustawo- we. Na ogół ustawodawcy dla ważności testamentu przewidują, że spad- kodawca musi mieć zdolność testowania oraz dokonywać rozrządzeń świadomie i swobodnie, a także przestrzegać określonej ustawowej for- my i w ramach tej formy wyrażać swoją ostatnią wolę10. Pierwsze dwa z tych wymogów określić można mianem wymogów materialnych waż- ności testamentu, ostatnie zaś mianem wymogów formalnych ważno- ści testamentu. I choć nie jest to w prawie polskim podział powszechnie wyróżniany11, w moim przekonaniu dosłownie oddaje różnice istnieją- cą pomiędzy przesłankami regulującymi ważność testamentu. Przesłan- ki materialne określają więc zdolność danej osoby do sporządzenia testa- mentu i okoliczności które mogą wpływać na powzięcie przez testatora świadomej i swobodnej decyzji w tym zakresie, podczas gdy przesłanki 8 Tak postąpili np. ustawodawca hiszpański (definiując testament w treści przepisu art. 667 hiszpańskiego KC) czy ustawodawca włoski (art. 587 włoskiego KC). Zob. J. Capel, Spain, [w:] L. Garb, J. Wood (red.), International Succession, Oxford 2015, s. 775 i n.; A.G. Paton, Italy, [w:] International Succession, s. 437 i n. 9 Zob. M. Niedośpiał, Testament. Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Kraków–Poznań 1993, s. 9 i n. 10 M. Frost, S. Lawson, R. Jacoby, Testamentary Capacity. Law, Practice and Medicine, Oxford 2015, s. 5 i n.; P. Lagarde, [w:] U. Bergquist, D. Damascelli, R. Frimston, P. Lagarde, F. Odersky, B. Reinhartz, Commentaire du règlement européen sur les successions, Paris 2015, s. 133 i n. 11 W dostępnych podręcznikach do prawa spadkowego podział taki nie występuje. Terminologia ta spotykana jest zaś przede wszystkim w pracach z zakresu prawa prywat- nego międzynarodowego, obecnie ma także wymiar legalny z uwagi na obowiązywanie unijnego rozporządzenia spadkowego Nr 650/2012, które w treści przepisów art. 26 i 27 posługuje się taką terminologią. Zob. A. Wysocka-Bar, Prawo właściwe dla formy rozrzą- dzeń na wypadek śmierci według rozporządzenia spadkowego, [w:] M. Pazdan, J. Górecki, Nowe europejskie prawo spadkowe, Warszawa 2015, s. 130 i n.; D. Karkut, J. Mazurkiewicz, [w:] M. Załucki (red.), Unijne Rozporządzenie spadkowe Nr 650/2012. Komentarz, War- szawa 2015, s. 168 i n. Zob. także II wydanie tego komentarza, M. Załucki (red.), Unijne rozporządzenie spadkowe Nr 650/2012. Komentarz, Warszawa 2018. 15 Rozdział I. Zagadnienia ogólne i terminologiczne formalne dotyczą sposobów, w jakich wola testatora może być wyrażo- na i utrwalona. Mając na uwadze powyższe, przed przejściem do bardziej szczegóło- wych rozważań, w tym miejscu konieczne jest wyjaśnienie co należy ro- zumieć pod pojęciem testamentu, czym narzędzie to różni się od innych spotykanych na tym tle i jakie są przesłanki, które wpływają na jego waż- ność. Po tego rodzaju ustaleniach i wskazaniu gdzie należy umiejscowić pojęcie formy testamentu możliwe będą dalsze uwagi dotyczące zakre- ślonej na początku pracy problematyki. § 2. Testament Przechodząc do próby przedstawienia pojęcia testamentu zauważyć należy, że w  prawie spadkowym poszczególnych państw wyróżnia się na ogół zespół jego cech podstawowych, które odróżniają testament od pozostałych zachowań prawnych, w tym służących dysponowaniu ma- jątkiem na wypadek śmierci. Podkreśla się, że testament stanowi jeden z modeli zapewnienia osobie fizycznej wpływu prawnego na to, co w cza- sie po jej śmierci stanie się z posiadanym przez nią majątkiem12. Chodzi tutaj o narzędzie oparte na woli jednostki, za pomocą którego jednost- ka kształtuje stosunki prawne mortis causa13. Na przestrzeni lat zaobser- wować można pewną ewolucję uregulowań w tym zakresie, tj. dotyczącą wpływu woli spadkodawcy na mechanizm dziedziczenia. W początko- wych etapach rozwoju prawa z tej dziedziny, co będzie dalej przedsta- wione, decydujące znaczenie miała ustawa. Dopiero później zaczęto do- strzegać, że instytucją, która pozwala spadkodawcy uregulować stosunki majątkowe i niemajątkowe po jego śmierci – w sposób przystosowany do konkretnego przypadku – jest testament. Stąd jego rola na przestrzeni lat wzrastała, a wraz z nią zwiększały się także uprawnienia spadkodaw- 12 Tak: A. Mączyński, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynaro- dowym. Ustawowe i konwencyjne unormowanie problematyki formy, Warszawa–Kraków 1976, s. 53. 13 S. Wójcik, [w:] J.St. Piątowski (red.), System prawa cywilnego, t. 4, Prawo spadkowe, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 173 i n. 16
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Videotestament. Prawo spadkowe wobec nowych technologii
Autor:
Sklep
Format
Cena
Nexto.pl Nexto.pl
ebook/pdf
149,00 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: