Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00080 009194 20634001 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
WIELKA HISTORIA ŚWIATA tom XI Wielkie Wojny XX wieku (1914-1945) - ebook/pdf
WIELKA HISTORIA ŚWIATA tom XI Wielkie Wojny XX wieku (1914-1945) - ebook/pdf
Autor: , , Liczba stron:
Wydawca: Oficyna Wydawnicza Fogra Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-60657-68-3 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> historia
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności
KOMITET REDAKCYJNY:
prof. dr hab. Józef Gierowski
prof. dr hab. Stanisław Grodziski
prof. dr hab. Jerzy Wyrozumski

11 tom z 12 z serii Wielka Historia Świata Oficyny Wydawniczej FOGRA (wydawcy m.in. 10 tomowej edycji Wielka Historia Polski).
Od prehistorii do współczesności - najnowsza synteza historii powszechnej
Wielka historia świata to owe spojrzenie na powstawanie i upadek wielkich cywilizacji
Wielka historia świata to dzieło najwybitniejszych uczonych stworzone pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności
Wielka historia świata to kompendium wiedzy bardzo przydatne nie tylko dla naukowców, studentów i kandydatów na studia, ale dla wszystkich miłośników historii.
Wielka historia świata to kompendium wiedzy bardzo przydatne nie tylko dla naukowców, studentów i kandydatów na studia, ale dla wszystkich miłośników historii.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

W I E L K A H I S T O R I A Â W I ATA W I E L K A H I S T O R I A Â W I ATA WIELKIE WOJNY XX WIEKU (1914–1945) WIELKIE WOJNY XX WIEKU (1914–1945) tom 11 tom 11 tom 11 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WIELKA HISTORIA ŚWIATA tom XI ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== KOMITET REDAKCYJNY prof. dr hab. Józef Andrzej Gierowski prof. dr hab. Stanisław Grodziski prof. dr hab. Jerzy Wyrozumski Pod patronatem naukowym Polskiej Akademii Umiejętności ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WIELKA HISTORIA ŚWIATA tom XI Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) pod redakcją naukową Mariana Zgórniaka Józef Łaptos Jacek Solarz Marian Zgórniak ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Dyrektor Redaktor naczelny Redaktor tomu Redaktor techniczny Korekta Dariusz Czopek Jan Pieszczachowicz Michał Stachowski, Elżbieta Wójcik Jacek Orzechowski Michał Stachowski, Elżbieta Wójcik Projekt graficzny książki Look Studio Zdjęcie na okładce Projekt okładki Wybór ilustracji Grafika i rysunki Skanowanie zdjęć Przygotowanie kapsuł Flash Press Media Małgorzata Karkowska Wojciech Adamski, Józef Łaptos, Jacek Solarz, Marian Zgórniak Zbigniew M. Bielak, Iwona Orzechowska, Jacek Orzechowski, Paweł Zagraj Andrzej Najder, Jacek Orzechowski Piotr Mikietyński ISBN 83-85719-80-6 komplet ISBN 83-60657-00-9 Tom 11 ISBN 978-83-7391-590-9 ISBN 83-7391-590-7 NR 4840  by FOGRA OFICYNA WYDAWNICZA, KRAKÓW 2006  for the book-club edition by Bertelsmann Media Sp. z o.o., Warszawa 2006 OFICYNA WYDAWNICZA KRAKÓW, ul. Pawia 12 WARSZAWA, ul. Rosoła 10 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Słowo wstępne XI tom Wielkiej historii świata obejmuje lata 1914-45. W tym okresie doszło do wybuchu i zakończenia dwóch wojen światowych, w które zaangażowana była lud- ność wszystkich kontynentów, ponosząc wielomilionowe straty. Ogromne były też zniszczenia wojenne, które wraz z kosztami zbrojeń przyczyniły się do znacznego obniżenia poziomu życia. Obie wojny doprowadziły do doniosłych przeobrażeń gospodarczych, politycz- nych i społecznych. Już w wyniku pierwszej z nich upadły dynastie Habsburgów, Romanowów i Hohenzollernów, rozpadło się imperium carskie, austro-węgierskie i osmańskie, a na ich miejsce powstało wiele nowych państw, w tym niepodległa Polska. W wyniku rewolucji rosyjskiej 1917 r. i wojny domowej powstało państwo realnego socjalizmu, w którym całą władzę polityczną skupiła w swych rękach partia komunistyczna. W efekcie II wojny światowej ów model ustrojowy został narzucony również krajom środkowo- i południowoeuropejskim, które znalazły się w strefie wpływów ZSRR. Po II wojnie światowej państwa socjalistyczne po- wstały też na Dalekim Wschodzie, a rewolucja komunistyczna zagroziła wielu innym krajom, głównie postkolonialnym, utworzonym na obszarze Azji i Afryki, oraz niektórym państwom Ameryki Łacińskiej. Obie wojny światowe przyczyniły się do spadku znaczenia Europy i wzrostu potęgi Stanów Zjednoczonych, a w dalszej kolejności również państw Dalekiego Wschodu. Nastąpił rozpad wielkich imperiów kolonialnych: brytyjskiego, francuskiego, holenderskiego, włoskiego, portugalskiego. W okresie między wielkimi wojnami demokracjom parlamentarnym zagrażał z jednej strony faszyzm, nacjonalizm i rasizm, z drugiej zaś komunizm i anarchizm. Obie wojny światowe przyniosły spektakularne zmiany w wojskowości i sposo- bie prowadzenia walki. Podczas I wojny światowej na frontach pojawiły się czołgi i samoloty, po raz pierwszy zastosowano też gazy bojowe, zaś w ostatniej fazie II wojny światowej po raz pierwszy użyto bomby atomowej. Lata 1914-45 to okres licznych konfliktów rasowych, etnicznych i światopo- glądowych, których ofiarą padło wiele milionów ludzi. Doszło też do wielkich przymusowych przesiedleń ludności na początku lat 20. w Azji Mniejszej, następnie w ZSRR, a podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu w Europie Środkowo- -Wschodniej. Nastąpiło znaczne rozluźnienie więzów społecznych spowodowane migracjami ludności, nadmierną urbanizacją i trudnymi warunkami życia. Trzydzieści lat historii przedstawione w niniejszym tomie przyniosły zmiany, jakich nigdy dotąd w dziejach świata w tak krótkim czasie nie zanotowano. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 5 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== I wojna światowa 1914-18 Geneza wielkiej wojny Ćwierćwiecze poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej przyniosło wielkie przeobrażenia w życiu gospodarczym i politycznym świata. Wynalazki, które wykorzystywały nowe rodzaje energii i ułatwiały transport, telekomunikację i wszelkie dziedziny życia, spowodowały powstanie nowych gałęzi przemysłu oraz znacznie przyspieszyły wytwarzanie dóbr zarówno przemysłowych, jak i rolniczych. Rozwój produkcji i transportu umożliwiał powstanie ogólnoświatowego rynku wymiany i eksploatację surowców również w krajach leżących z dala od głównych centrów życia gospodarczego. Wzrosło zainteresowanie nawet odległymi rynkami zbytu na produkowane masowo towary. Konieczna do realizacji wielkich przedsię- wzięć gospodarczych koncentracja środków doprowadziła do powstania kapitału finansowego i wielkich korporacji przemysłowo-finansowych, rywalizujących ze sobą o wpływy w różnych częściach świata. Rozwój gospodarczy był nierównomierny. Wcześniej rozwinięte potęgi, takie jak Wielka Brytania, Francja, Holandia i Belgia, również modernizowały swój przemysł i powiększały produkcję, jednak wobec niższych jej kosztów za granicą w coraz większym stopniu eksportowały kapitał do innych krajów, czerpiąc dochody ren- tierskie z tych zagranicznych inwestycji. Wielka Brytania, która w pierwszej połowie XIX w. wytwarzała ponad połowę światowej produkcji dóbr przemysłowych, została w tym zakresie wyprzedzona najpierw przez Stany Zjednoczone Ameryki Północ- nej, a następnie przez Niemcy. O ile produkcja przemysłowa USA skierowana była głównie na rynek wewnętrzny i w początkach XX w. w stosunkowo nieznacznym tylko stopniu uczestniczyła ona w obrotach handlu światowego, o tyle towary niemieckie zaczęły wdzierać się wkrótce na rynki opanowane do tej pory przez przemysł brytyjski, skutecznie z nim konkurując. Także przemysł francuski coraz bardziej cierpiał na skutek niemieckiej konkurencji. W obronie rodzimej produkcji na przełomie stuleci zaczęto odchodzić od li- beralizmu gospodarczego na rzecz polityki protekcjonalistycznej, sztucznie utrud- niającej obcą ekspansję gospodarczą wysokimi barierami celnymi. Protekcjonizm gospodarczy spowodował, że państwa szybko rozwijające się dążyły do nowego po- litycznego podziału świata, który umożliwiłby im poszerzenie wyłącznie własnych regionów wpływów gospodarczych. Ponieważ kraje gospodarczo zacofane wchodziły już przeważnie w skład imperiów kolonialnych państw europejskich, ekspansja Niemiec, USA i Japonii kierowała się w stronę formalnie jeszcze niepodległych, rozwój gospodarczy świata potęgi gospodarcze protekcjonizm ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 7 ale słabiej rozwiniętych krajów Azji i państw Ameryki Łacińskiej, które wcześniej uniezależniły się od Hiszpanii i Portugalii. Niemcy, posiadające tylko stosunkowo niewielkie kolonie w Afryce i na Dalekim Wschodzie, usiłowały podporządkować sobie gospodarczo Europę Środkową i Wschodnią i przez Austro-Węgry oraz Bał- kany dotrzeć aż do Turcji i świata arabskiego, by stworzyć na gruzach carskiego imperium Romanowów – jeśli nie w sposób pokojowy, to militarny – gospodarczy organizm „Mitteleuropy”. [Koncepcja „Mitteleuropy” – główne założenia] Pod- jęty w latach 90. XIX w. ruch wszechniemiecki miał uaktywnić pozostającą poza wschodnią granicą Rzeszy mniejszość germańską i wciągnąć ją do dalekosiężnych planów utworzenia zdominowanej przez Niemcy Europy Środkowo-Wschodniej. Niemieckiej ekspansji na wschód i południowy wschód nie sprzyjało postę- pujące odradzanie się świadomości narodowej narodów słowiańskich zarówno w Poznańskim i na Śląsku, a więc w granicach Rzeszy, jak i w państwie Habsburgów oraz w resztkach posiadłości tureckich na Bałkanach. Powoli zaczynało się również modernizować cesarstwo rosyjskie, przeżywające w początkach XX w. znaczne ożywienie gospodarcze, co umożliwiało podjęcie przez carat ekspansji politycznej. Po klęsce w Mandżurii w 1905 r. ekspansja ta ponownie skierowała się w stronę Półwyspu Bałkańskiego i cieśnin czarnomorskich, zderzając się na tym obszarze z interesami Austro-Węgier i sprzymierzonych z nimi Niemiec. Rosja popierała antyturecką politykę młodych państw bałkańskich, starając się nadać jej także antyaustriacki kierunek, oraz odśrodkowe dążenia Słowian zamieszkujących kraje monarchii habsburskiej. W związku z tym wojnę z Rosją i lansowanym przez nią panslawizmem uważano w Niemczech i Austro-Węgrzech za nieuchronną, a cesarz Wilhelm II stwierdził, że „Endkampf der Slaven und Germanen” staje się dziejową koniecznością. Podobnie myślano w latach 1908-14 w kołach kierowniczych cesarstwa rosyjskiego, spodziewając się między innymi w rozszerzeniu wpływów zewnętrznych znaleźć lekarstwo na ujawnione w latach 1904-05 z taką siłą wewnętrzne zagrożenie rewolucyjne. Zgodnie z uznawanymi powszechnie na przełomie XIX i XX w. teoriami Ma- hana i Colomba podstawą mocarstwowości miała być silna flota wojenna, mogąca zabezpieczyć interesy państwa w różnych punktach globu. Co najmniej od 200 lat podobne poglądy reprezentowali Anglicy i pilnie strzegli swej przewagi na morzu, która stanowiła podstawę ogromnego imperium brytyjskiego. Według powszechnie przyjętego nad Tamizą poglądu flota winna co najmniej dwukrotnie przewyższać połączone siły dwóch najsilniejszych poza brytyjską flot świata (two powers standard). Pod koniec XIX w. Wielka Brytania nie tylko utraciła pierwsze miejsce w produkcji przemysłowej, lecz także jej potęga morska została zagrożona przez zbrojenia morskie USA i Niemiec. Zwłaszcza niemiecki program rozbudowy floty wojennej (Flotengesetz z 1898 r.) budził zaniepokojenie Wielkiej Brytanii, za- grożonej już konkurencją niemieckiego przemysłu. Rozpoczął się wyścig zbrojeń na morzu, a po załamaniu się ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie Wielka Brytania zbliżyła się do związanych już ze sobą sojuszem Francji i Rosji, podejmując politykę izolowania i okrążenia Niemiec. „Mitteleuropa” ożywienie gospodarcze w Rosji Słowianie flota morska mocarstw sojusze Niemiec Po zwycięstwie Prus nad Francją i pokoju frankfurckim w 1871 r. Paryż dążył do rewanżu i odzyskania utraconych prowincji Alzacji i Lotaryngii. Przez blisko 20 lat udawało się Bismarckowi utrzymywać pokonanych w izolacji na arenie międzynarodowej i skutecznie odsuwać od Niemiec „cauchemar de coalition”. W 1873 r. „żelazny kanclerz” doprowadził do przedłużanego kilkakrotnie „sojuszu trzech cesarzy” – Niemiec, Austrii i Rosji. W 1879 r. zawarł tajne przymierze z Au- stro-Węgrami, rozbudowując je w 1882 r. w Trójprzymierze niemiecko-austriac- ko-włoskie, poszerzone w 1883 r. o sojusz z Rumunią. Pomimo iż na Kongresie ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 8 Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) Koncepcja „Mitteleuropy” – główne założenia Działania wojenne prowadzone przez siły zbrojne państw centralnych w okresie 1914−15 przyniosły opanowanie części terytorium Francji, całej Belgii i Luksemburga oraz Królestwa Polskiego (Kongresówki). Koniecznością stało się wprowadze- nie najpierw tymczasowego zarządu wojskowego, a następ- nie – mającej posiadać długotrwały charakter – okupacyjnej administracji wojskowo−cywilnej zajętych obszarów. Przystępując do omówienia tej niezwykle złożonej pro- blematyki, należałoby zapoznać się z niemieckimi planami aneksji terytorialnych. Kluczowym dokumentem był w tej mierze ściśle tajny memoriał kanclerza Rzeszy Theobalda von Bethmanna−Hollwega z 9 września 1914 r. W opinii szefa niemieckiego rządu zasadniczym celem wojennym Rzeszy powinno być „zabezpieczenie Niemiec od zachodu i od wschodu na możliwie długi czas. Dlatego Francja musi zostać tak osłabiona, aby nie mogła znowu powstać jako wielkie mocarstwo. Rosja musi być odrzucona możliwie daleko od granicy niemieckiej, jej panowanie nad narodami nie−rosyjskimi złamane”. Podstawą programową tez kanclerza była natomiast koncepcja „Mittel europy”, funkcjonująca w szerokich kręgach niemieckich elit politycznych od drugiej połowy XIX w. Według zwolenników „Mitteleuropy” (na szczególną uwagę zasługuje zwłaszcza liberalny polityk i publicysta Friedrich Naumann, autor traktatu politycznego „Mitteleuropa”, wydanego w Berlinie w 1915 r.) miała ona stanowić odpowiedź na dotychczasową supremację trzech mocarstw: Rosji, USA i Wielkiej Brytanii. Ten nowy organizm (pod nazwą Środkowoeuropejskiego Związku Gospodarczego) byłby związkiem militarnym i gospodarczym grupy europejskich państw: Austro−Węgier, Belgii, Danii, Fran- cji, Holandii, Niemiec i Polski (Królestwa Kongresowego) oraz ewentualnie jeszcze Norwegii i Szwecji. Swoistym dogmatem miała być zdecydowana polityczno−wojskowa i gospodarcza dominacja niemiecka, przy utrzymaniu formuły wspólnoty opartej na „wszechstronności państwowej, gospodarczej i osobistego współżycia, wspólnocie idei, historii, kultury, pracy, pojęć prawnych oraz całkowitym zespoleniu się obu organizmów” [Austro−Węgier i Niemiec – uwaga P.M.] z prze- wagą Niemiec, ugruntowaną przez umowę celną. Dyskusja polityczna nad realizacją idei integracyjnych Europy Środkowej pod niemieckim zwierzchnictwem miała uzyskać poczesne miejsce w okresie I wojny światowej, zwłaszcza przy okazji ewolucji kwestii polskiej. W kształtowaniu się polityki okupacyjnej Państw Cen- tralnych (w tym względzie przede wszystkim Austro−Węgier i Niemiec) najpoważniejsze znaczenie miały one odegrać w zakresie administrowania zajętymi obszarami neutralnej do 1914 r. Belgii oraz należących do Rosji terytoriów Królestwa Polskiego i guberni nadbałtyckich. Berlińskim w 1878 r. Niemcy pozbawiły Rosję owoców zwycięstwa nad Turcją i skutecznie zahamowały ekspansję rosyjską na Bałkanach, jeszcze przez ponad 10 lat udawało się dyplomacji niemieckiej nie dopuścić do zbliżenia francusko- -rosyjskiego. Dopiero po zdymisjonowaniu Bismarcka przez młodego cesarza Wilhelma II, który podejmując „Weltpolitik” – światową ekspansję Niemiec – przestał liczyć się z groźbą izolacji na arenie międzynarodowej, doszło do zawarcia sojuszu francusko-rosyjskiego, przypieczętowanego w 1892 r. konwencją wojskową określającą zobowiązania militarne obu stron na wypadek konfliktu zbrojnego. Postanowienia tej konwencji były następnie kilkakrotnie weryfikowane, a Fran- cja udzieliła swemu wschodniemu sojusznikowi wielomiliardowych pożyczek, przeznaczonych na zwiększenie i unowocześnienie sił zbrojnych, rozwój sieci komunikacyjnej i modernizacji całego państwa. Właśnie te zastrzyki kapitału przy- czyniły się do szybkiego rozwoju ekonomicznego carskiej Rosji i rozbudowy armii rosyjskiej. Po klęsce w wojnie z Japonią i rewolucji w 1905 r., które to wydarzenia nie zostały militarnie wykorzystane przez Niemcy i Austro-Węgry, Rosja „powró- ciła do Europy” i podjęła aktywną politykę na Półwyspie Bałkańskim. Zaostrzyło to antagonizm austriacko-rosyjski, związany z rywalizacją obu mocarstw na tym obszarze. W 1903 r. zamach stanu i śmierć króla Aleksandra Obrenowicza obaliły wpływy Austro-Węgier w Serbii. Nowy król Piotr Karadziordziewić prowadził odtąd politykę zdecydowanie antyaustriacką i prorosyjską, dążąc do połączenia Serbii z pozostającą od 1878 r. pod okupacją austro-węgierską Bośnią i Hercegowiną sojusz francusko−rosyjski antagonizm austriacko−rosyjski ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 9 I wojna światowa 1914-18 antagonizm serbsko− −austriacki ekspansja niemiecka w Turcji polityczne osamotnienie Niemiec pretensje Włoch Ryc. 1 Król Serbii Piotr I i ewentualnego zjednoczenia Serbów z Chorwatami, Słoweńcami i Dalmatyńcami, zamieszkującymi kraje monarchii habsburskiej. Serbia usiłowała przynajmniej na krótki okres uzyskać, blokowany przez posiadłości tureckie i austriackie w Dalmacji, dostęp do Adriatyku. Antagonizm serbsko-austriacki zaostrzył się, gdy w 1908 r. w odpowiedzi na rewolucję młodoturecką Austro-Węgry dokonały aneksji okupowanej dotąd Bośni i Hercegowiny. Na tym tle doszło również do na- pięcia austriacko-rosyjskiego, jednak osłabiona rewolucją Rosja ugięła się i kryzys zakończył się bezkrwawo. Dalsze napięcie sytuacji spowodowała w 1911 r. wojna włosko-turecka, a następnie w 1912 r. wojna koalicji państw bałkańskich – Bułgarii, Serbii, Grecji i Czarnogóry z Turcją, popieraną dyplomatycznie przez Niemcy, które uzyskały od sułtana koncesję na budowę linii kolejowej przez Anatolię, Mosul i Bagdad aż do brzegów Zatoki Perskiej. Ekspansja gospodarcza i wojskowa Niemiec w Tur- cji (niemieccy oficerowie mieli modernizować tureckie siły zbrojne) niepokoiła Rosję, Francję i Wielką Brytanię, która uważała wschodnią część basenu Morza Śródziemnego i Środkowy Wschód za strefę swoich interesów. Szybkie zwycięstwo popieranych przez Rosję wojsk państw bałkańskich nad Turcją stanowiło klęskę dyplomacji niemieckiej i austro-węgierskiej, którą pogłębiła jeszcze przegrana Buł- garii w 1913 r. w wojnie z Serbią i Grecją o podział łupów. Do konfliktu dołączyła się Rumunia oraz Turcja, która zdołała odzyskać część uprzednio utraconych tere- nów. Rumunia od pewnego czasu coraz wyraźniej odchodziła od sojuszu z Rzeszą i Austro-Węgrami, rozluźniał się również coraz bardziej sojusz obu tych mocarstw z Włochami, podobnie jak Austro-Węgry zainteresowanymi w coraz większym stop- niu ekspansją na Półwysep Bałkański. Jeszcze w 1900 r. Włochy zawarły z Francją tajny układ o nieagresji i choć w 1912 r. odnowiły konwencję wojskową z Niemcami, na mocy której w wypadku wojny zobowiązywały się do wysłania 3 korpusów nad górny Ren dla osłony Alzacji, to ich udział w wojnie z Ententą francusko-brytyj - ską po stronie państw centralnych stawał się coraz mniej prawdopodobny. Oży - wiały się też coraz bardziej pretensje Włoch do Austro-Węgier, gdzie mieszkała znaczna mniejszość włoska, licząca 700 tys. osób, tj. około 1,5 całej ludności monarchii. W drugiej dekadzie XX w., po niepowodzeniach na Bałkanach, dwukrotnej klęsce dyplomatycznej Niemiec poniesionej w kryzysach marokańskich 1906 i 1911 r. oraz wobec przyspieszonych zbrojeń Rosji, Francji i Wielkiej Brytanii, a także postępującego rozkładu własnego systemu sojuszów, w kołach kierow- niczych Rzeszy zaczęło utrwalać się przekonanie, że odkładanie konfliktu zbrojnego nie leży w ich interesie. Cesarz Wilhelm II oraz niemiecki sztab generalny zaczęli nakłaniać swego austro-węgierskiego sprzymierzeńca do bar- dziej energicznej i stanowczej polityki wobec Serbii, zagrażającej rzekomo pozycji państw centralnych na Bałkanach. W Berlinie obawiano się, że w wy- padku dezintegracji Austro-Węgier Niemcy stracą swego głównego sojusznika. Jesienią 1913 r. cesarz Wilhelm II podczas wizyty u austro-węgierskiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda na zamku w Konopiszte, a następnie w Wiedniu, starał się przekonać kierownicze koła Austro-Węgier, by energicznie działając całkowicie podporządkowały Serbię monarchii naddunajskiej. Zapewnił przy tym o pełnym poparciu Niemiec. Na ostatniej przed ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 10 Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) Ryc. 2 Europa w 1914 r. alians niemiecko−austriacki Sarajewo i problem Serbii austriackie ultimatum wybuchem wojny konferencji szefów sztabów generalnych państw centralnych w Karlovych Varach 12 V 1914 r. zarówno Helmuth von Moltke, jak i Franz Conrad von Hötzendorf zgodnie stwierdzili, że wobec pogarszającej się sytuacji strategicznej obu państw im szybciej Rosja zdecyduje się interweniować, tym lepsza będzie pozycja Niemiec i Austro-Węgier. „Wyczekiwanie zmniejsza nasze szanse” – powiedział wówczas von Moltke, a 1 czerwca 1914 r. stwierdził – „Jesteśmy gotowi i im szybciej wojna wybuchnie tym lepiej dla nas…”. Zamordowanie austro-węgierskiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie stworzyło wkrótce dla Austro-Węgier dogodny pretekst do rozprawienia się z Serbami, bez względu na poparcie, jakiego temu państwu udzielała Rosja. Niemcy zachęcały Wiedeń do śmiałej akcji. Podobnie jak w 1908 r. w czasie kryzysu bośniackiego, tak i na początku lipca 1914 r. rząd niemiecki zapewnił specjalnego wysłannika austriackiego hr. Aleksandra Hoyosa, że jeśli Austro-Węgry uznają za konieczne wystąpienie przeciwko Serbii, to Niemcy osło- nią je całą swą siłą i w pełni wykonają swoje obowiązki sojusznicze. Podsekretarz stanu Artur Zimmermann stwierdził wówczas, że jeśli Austro-Węgry podejmą kroki przeciwko Serbii, istnieje 90 prawdopodobieństwa wybuchu wojny światowej. Kanclerz Rzeszy Bethmann-Hollweg dodał od siebie, że w jego przekonaniu, jeśli wojna jest nieunikniona, to obecny moment jest bardziej korzystny niż jakikol- wiek inny. Zachęciło to austriackich zwolenników akcji represyjnej przeciwko Serbii do działania. Pomimo oporu premiera Węgier Tiszy i niechętnego wojnie starego cesarza Franciszka Józefa I rząd Austro-Węgier zdecydował się skierować do Serbii ultimatum sformułowane tak, iż jego przyjęcie musiałoby oznaczać poważne ograniczenie serbskiej suwerenności państwowej. Ponieważ Serbia była podtrzymywana przez carską Rosję, gdzie również panowały nastroje wojenne, ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 11 I wojna światowa 1914-18 w oczekiwaniu zwycięstwa podbudowane fałszywym – jak się wkrótce miało okazać – przekonaniem o goto- wości wojennej cesarstwa, wybuch wojny stawał się nieunikniony. Obie strony były przekonane o swojej wyższości militarnej i oczekiwały szybkiego i decydującego zwycięstwa. Możliwości wojskowe obu systemów sojuszów nie dawały po temu żadnych podstaw, a nadzieje owe wkrótce okazać się miały kosztowną iluzją. Stan przygotowań militarnych i cele wojenne Państwa centralne Rzesza Niemiecka Utworzona po zwycięstwie nad Francją II Rzesza obejmowała terytorium o po- wierzchni 540 600 km2 zamieszkałe w 1913 r. przez około 67 mln ludzi. Mniejszości narodowe stanowiły blisko 8,5 ludności. Nadal odgrywały jeszcze pewną rolę podziały religijne na katolików i protestantów oraz różne partykularyzmy lokalne, zmniejszające się jednak stopniowo pod wpływem rosnącej integracji ekonomicz- nej i umacniania się rynku ogólnokrajowego. Niemieckie imperium kolonialne obejmujące w chwili wybuchu I wojny światowej posiadłości w Afryce Zachodniej (Togo, Kamerun), Południowo-Zachodniej (Namibia) i Wschodniej (Tanganika, Ruanda, Burundi), Oceanii (Kraj Cesarza Wilhelma, Archipelag Bismarcka, Wy- spy Salomona, Marshalla, Karoliny, Mariany i Samoa), część Nowej Gwinei oraz Chin (Jiaozhou) posiadało łącznie obszar około 3 mln km2, który zamieszkiwało prawie 13 mln ludzi. Uprzemysłowienie Niemiec opierało się na rozwoju górnictwa (głównie wę- glowego) oraz przemysłu metalurgicznego, maszynowego, chemicznego, elektro- technicznego i lekkiego. W 1914 r. produkcja węgla osiągnęła 190 mln t, surówki żelaza 19,5 mln t, stali 13,6 mln t (w 1912 r.). Jeśli idzie o wartość globalną produkcji niemieckiego przemysłu, to w latach 1870-1913 wzrosła ona o 446 i stanowiła 15,5 światowej produkcji przemysłowej. Rozwojowi przemysłu towa- rzyszyła jego większa niż w innych krajach koncentracja. Rozwijało się kolejnic- two, śródlądowy i dalekomorski transport wodny, sieć połączeń telegraficznych i telefonicznych. W 1914 r. na terytorium Rzeszy było zarejestrowanych ponad 83 tys. samochodów osobowych, 10 tys. samochodów ciężarowych i 22 tys. moto - cykli. Przemysł wojenny, który posiadał w Niemczech długą tradycję, w XIX w. rozwinął się głównie w Nadrenii i Westfalii, gdzie największą rolę odgrywał koncern Kruppa, który prawie zmonopolizował produkcję dział różnych typów. Rozwinęły się też zakłady produkujące broń ręczną i maszynową (karabiny typu Mauser). Dużą rolę w produkcji zbrojeniowej Niemiec odgrywał ponadto koncern Thyssena po - siadający własne stalownie, stocznie i wiele innych fabryk różnych typów. Rosła też rola korporacji zrzeszających przemysł chemiczny, produkujący materiały wybuchowe i użyte w czasie pierwszej wojny światowej gazy bojowe. Potrzebom wojskowym służył też w coraz większym stopniu przemysł elektrotechniczny, precyzyjny optyczny, itp. Rozwojowi przemysłu towarzyszył rozwój banków, które udzielały gospodar - ce kredytów, a które również ujawniały skłonność do koncentracji. Do 1914 r. banki udzieliły w sumie pożyczek na ogromną kwotę 54 mld marek, z których korzystał również rząd na pokrycie kosztów zbrojeń. Znaczne rozmiary przybrał wywóz ka- pitałów za granicę, kierujący się głównie do Europy Wschodniej, Południowo- -Wschodniej, na Bliski Wschód, do Afryki, Chin i krajów Ameryki Południowej. 12 posiadłości kolonialne rozwój przemysłu produkcja wojenna banki ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) Eksport kapitału niemieckiego oceniany był w 1913 r. na ogólną sumę około 20 mld marek. W początkach XX w., kiedy Wielka Brytania przy- łączyła się do sojuszu francusko-rosyjskiego i podjęła politykę okrążenia Niemiec, niemiecka ekspansja gospodarcza natrafiała na coraz większe trudności. Jakkolwiek przemysł niemiecki miał już nad brytyj- skim ogólną przewagę, Anglia ciągle dysponowała szerszymi rynkami zbytu i możliwościami uzyski- wania surowców, a ponadto większymi niż Niemcy środkami finansowymi. W walce o poten cjalnych so- juszników poszukujących pożyczek i kredytów Wiel- ka Brytania i Francja razem znacznie przeważały nad Niemcami, które tak łatwo nie mogły szafować pie- niędzmi. Z tych przyczyn po zakończeniu w 1913 r. drugiej wojny bałkańskiej Rzesza – wobec konku- rencji pożyczek francuskich i bry tyjskich – z trudem zdołała utrzymać swoją pozycję jedynie w Turcji, a kapitały zachodnie zaczęły penetrację w Rumunii i Grecji, mimo dynastycznych powiązań tych krajów z Niem cami. Mocarstwa zachodnie proponowały pożyczki nawet Austro-Węgrom zdominowanym już przez kapitał niemiecki, co wzbudziło obawy Berlina o lojalność tego jedynego już pewnego sprzy- mierzeńca. Narastała więc w stolicy Rzeszy psychoza pogarszania się sytuacji, okrążenia przez wrogów i izolacji oraz przeświadczenie, iż czas pracuje na korzyść przeciwników. Rokowaniami w sprawie ewentualnego podziału kolonii portugalskich w Afryce próbowano doprowadzić do porozumienia z Wielką Brytanią i zneutralizowania tego państwa, jednak zabiegi te nie odniosły zamierzonych skut- ków. Sztab generalny nie wierzył zresztą w możliwość porozumienia z Anglią i liczył się z jej udziałem w wojnie. Pomimo to w 1914 r. wierzono w Berlinie w szybkie zwycięstwo, nie czyniąc też przygotowań do wojny długotrwałej, opartej – wobec przewagi Wielkiej Brytanii na morzu i wynikającej stąd groźby blokady – na własnym przemyśle i rolnictwie oraz środkowoeuropejskiej bazie surowcowej, która zresztą była wyraźnie niewystarczająca. Polityka finansowo-skarbowa rządu Rzeszy stopniowo zmieniała się na korzyść rządu centralnego. Ogólnoniemiecki rząd Rzeszy prowadził tylko politykę zagraniczną, sprawy wojskowe, poczty i sprawował administrację ko- loniami. Wszystkie pozostałe dziedziny życia państwowego pozostawały w gestii rządów krajowych. W 1913 r. wszystkie wpływy budżetowe rządu Rzeszy wyniosły 4121 mln marek, natomiast dochody krajów związkowych 6717 mln, a gmin 4400 mln marek. Wydatki wojskowe osiągnęły blisko 90 dochodów rządu cen- tralnego, co stanowiło jednak tylko 4,5 dochodu narodowego. Pomimo iż były to sumy niemałe, jak uczy doświadczenie wielu krajów z późniejszych lat XX w., udział wydatków zbrojeniowych w stosunku do ogólnego dochodu narodowego mógł być bez większego uszczerbku dla ekonomiki niemieckiej jeszcze co najmniej podwojony. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 13 Ryc. 3 Działa produkowane w za- kładach Kruppa budżet I wojna światowa 1914-18 przekonanie o doskonałości armii Optymizm niemieckich najwyższych kół wojskowych w odniesieniu do szans szybkiego zwycięstwa nad koalicją wynikał z pewnego przecenienia możliwości własnych sił zbrojnych. Zwycięstwa w wojnach w 1866 i 1870 r. wykazały wyższość pruskiej machiny wojennej nad ówczesnymi przeciwnikami i wyrobiły przekonanie o doskonałości armii niemieckiej oraz jej dowództwa. Istniejący system uważano za tak doskonały, że nie przejawiano chęci do przeprowadzenia większych inno- wacji niezbędnych choćby z uwagi na postęp techniki wojennej. Przez pewien czas w kierowniczych kołach wojskowych panowała nawet niechęć do powięk- szenia armii na stopie pokojowej, co było wskazane zarówno z uwagi na rozwój demograficzny Niemiec, jak i na wzrost liczebności sił zbrojnych Francji i Rosji. Ryc. 4 Żołnierze niemieccy różnych formacji ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 14 Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) Kasta wojskowych przeciwna była związanemu z rozbudową wojska zbytniemu rozszerzeniu kadry oficerskiej, co musiałoby osłabić przodującą dotąd pozycję szlachty w armii, a wobec wzrostu sił socjaldemokracji niemieckiej obawiano się również, że zbytnie powiększenie sił zbrojnych może osłabić ich charakter i rolę wewnętrzną jako strażnika politycznego status quo. „Armię chcieli konserwatywni generałowie – jak pisze Gerhard Ritter – widzieć jako gwardię cesarza, potrzebną do zapewnienia Rzeszy wewnętrznego pokoju”. Wzrost liczebności sił zbrojnych Niemiec był więc w zestawieniu z gospodarczymi możliwościami cesarstwa i zbro- jeniami sąsiadów stosunkowo powolny. O ile w czasie wojny w 1870 r. Niemcy zmobilizowały dwukrotnie większe siły niż Francja, przy prawie równej liczbie mieszkańców obu państw, w okresie zbrojnego pokoju 1871-1914 Francja, której ludność pozostała niemal na poziomie z lat 70., utrzymywała na stopie pokojo- wej wojsko równe niemieckiemu lub nawet w chwili wybuchu wojny liczebnie je przewyższające. Dopiero na przełomie XIX i XX w. szef sztabu generalnego hr. Alfred Schlief- fen, w związku z opracowywanym planem wielkiej ofensywy przeciwko Francji poprzez terytorium neutralnej Belgii, podjął próbę powiększenia armii na stopie pokojowej, a także wystawienia pewnej liczby dobrze uzbrojonych korpusów i dywizji rezerwowych. Sprawa natrafiła jednak na trudności związane z brakiem pieniędzy potrzebnych właśnie do usilnie popieranego przez cesarza programu wielkich zbrojeń morskich. Dopiero w latach 1912-14 armia lądowa została nieco zwiększona do stanu 761 tys. ludzi + 7 tys. wojsk w posiadłościach kolonialnych. Liczba korpusów na stopie pokojowej wzrosła wówczas z 23 do 25, a dywizji pie- choty z 48 do 50. W skład niemieckiego korpusu w 1914 r. wchodziły: dowództwo, 2 dywizje piechoty, dywizjon artylerii ciężkiej (4 baterie po 4 haubice 15 cm, czyli 16 dział), batalion łączności, kompania reflektorów i kompania lotnicza (6 samolotów). Dywizja piechoty składała się z dwóch brygad piechoty po dwa pułki. Każdy pułk posiadał 3 bataliony i 1 kompanię karabinów maszynowych (6 sztuk). W skład dywizji wchodziła również dwupułkowa brygada artylerii, posiadająca łącznie 12 sześciodziałowych baterii, a więc 72 działa. Dywizję uzupełniały trzyszwadronowy oddział rozpoznawczy kawalerii, 1-2 kompanie saperów, kolumna mostowa i kom- pania sanitarna. Razem w korpusie były więc 24 bataliony piechoty, 6 szwadronów kawalerii, 28 baterii artylerii (160 dział), 48 karabinów maszynowych oraz służby pomocnicze. Plan mobilizacyjny zrealizowany w lecie 1914 r. przewidywał ponadto wysta- wienie 13 dwudywizyjnych korpusów rezerwowych o identycznym jak w korpusach liniowych składzie rezerwowych dywizji piechoty, jednak ze słabszą artylerią. Powo- łano również pod broń dywizje i brygady obrony krajowej (Landwehr) oraz dywizje i brygady wojsk zapasowych (Ersatzheer). Formacje te w porównaniu z dywizjami liniowymi i rezerwowymi były nieco gorzej wyposażone zwłaszcza w artylerię, ale i dla nich tworzono dowództwa korpusów (3 dowództwa korpusów Landwehry i 1 dowództwo wojsk zapasowych). Łącznie w sierpniu 1914 r. Niemcy wystawiły dowództwa 9 armii, 42 korpusów (25 liniowych, 13 rezerwowych, 3 Land wehry, 1 wojsk zapasowych) oraz 871/2 dywizji piechoty. Kawaleria niemiecka, oprócz wymienionych dywizjonów kawalerii, przydzie- lonych dywizjom piechoty jako oddziały rozpoznawcze, składała się z 11 dywizji kawalerii, dla której istniały 4 dowództwa korpusów. W skład każdej dywizji ka- walerii wchodziły 3 brygady złożone z 2 pułków jazdy po 4 szwadrony. Do dywizji dołączono dywizjon artylerii konnej (3 baterie po 4 działa), kompanię karabinów maszynowych, batalion strzelców, oddział saperów i łączności. armia konserwatywnych generałów stan armii niemiecki korpus w 1914 r. plan mobilizacyjny kawaleria ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 15 I wojna światowa 1914-18 Artyleria była w ogromnej większości rozdzielona pomiędzy korpusy. W dyspozycji naczelnego do- wództwa i dowództw armii pozostawały dodatkowe pułki i dywizjony artylerii ciężkiej i najcięższej. Po mobilizacji ogólna liczba dział polowych armii nie- mieckiej sięgała 5 tys., a dział ciężkich i najcięższych ponad tysiąc sztuk. Artyleria i prawie cały transport sił zbrojnych opierał się na trakcji konnej; na dalsze dystanse posługiwano się kolejami, których sieć – nie bez wpływu sztabu generalnego – została rozbudo- wana także pod kątem wojska. Od początku XX w. rosnącą rolę zaczęły odgrywać samochody. Używano ich najpierw na potrzeby dowództwa większych jednostek, ale już przed wojną służyły także do trans- portu zaopatrzenia. Od 1903 r. zaczęły się też pojawiać, w niewielkich na razie ilościach, samochody opancerzone uzbrojone w karabiny maszynowe, używane do akcji rozpoznawczych, zwłaszcza do wzmocnienia kawalerii. Wraz z rozwojem elektrotechniki zaznaczył się rozwój łączności wojskowej. Oprócz telegrafu używano już telefonów i stacji radiowych, tworzono też specjalne oddziały łączności. Wyłącznie dla celów rozpoznania ruchów wojsk nieprzyjaciela i łączności używane było początkowo lotnictwo. Już w latach 90. XIX w. do obserwacji uży- wano balonów, a następnie sterowców; broń ta została wkrótce rozbudowana z zamiarem użycia jej do bombardowania obiektów wojskowych na zapleczu przeciwnika. Dopiero tuż przed wojną wszystkie korpusy liniowe zostały zaopa- trzone w eskadry lotnicze, zaczęto też zastanawiać się nad możliwościami walk powietrznych samolotów oraz użyciem ich do bombardowań. W chwili wybuchu wojny lotnictwo niemieckie było słabsze od francuskiego zarówno pod względem ilościowym, jak i technicznym. W sierpniu 1914 r. Niemcy posiadały 9750 tys. mężczyzn w wieku 17-45 lat podlegających obowiązkowi służby wojskowej. Z tej liczby 4900 tys. osób otrzymało przeszkolenie wojskowe. Nie wszyscy zostali jednak zmobilizowani. Do szeregów powołano 3822 tys., z czego na wojsko frontowe przypadło 2147 tys. + około 10 tys. żołnierzy w koloniach (z tego 7-8 tys. „kolorowych”). Jak widać, nie zostały wykorzystane wszystkie istniejące możliwości mobilizacji w krytycznym począt- kowym okresie wojny. Rzesza mogła wówczas łatwo wystawić co najmniej o 60 dywizji piechoty więcej, skoro w końcowym okresie wojny, pomimo ciężkich strat, dysponowała jeszcze 241 dywizjami piechoty. W zestawieniu z ogromnymi możliwościami, jakie stwarzała armii niemieckiej silnie rozwinięta baza przemysłowa Rzeszy, należy stwierdzić, iż nie zostały one przed wybuchem wojny należycie wykorzystane. Dowództwo armii cesarskiej okazało się dość konserwatywne w przyswojeniu nowych zdobyczy techniki na potrzeby wojska, raczej opieszale rewidowało też swe poglądy na sposób walki w obliczu nowych środków jej prowadzenia. Wydarzenia ostatnich wojen, zwłaszcza rosyjsko-japońskich, wykazujące większą wrażliwość piechoty, a także kawalerii na ogień broni ręcznej i maszynowej przeciwnika, jak również na działanie jego artylerii, do której właśnie wprowadzono nowe typy rozpryskujących się w powie- trzu pocisków – szrapneli, w małym tylko stopniu wpłynęły na regulaminy działań poszczególnych broni. Nadal wierzono w skuteczność masowych ataków piechoty wspartej ogniem artylerii, co do kawalerii zaś przewidywano wprawdzie możliwość jej walki pieszo, ale nadal miała ona być używana do szarż i aż do wybuchu wojny Ryc. 5 Niemiecki samochód pancer- ny A5P Bussig łączność lotnictwo możliwości mobilizacyjne przestarzałe poglądy militarne ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 16 Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) była wyposażona w lance. Nie tworzono zresztą, pomimo istnienia 4 korpusów kawalerii, większych związków tej broni, choćby jednej konnej armii, zdolnej do samodzielnego działania w wojnie manewrowej. Doktryna wojsk cesarskich przewidywała wojnę manewrową, choć jednocześnie nie stworzono dostatecznych środków do jej prowadzenia. Nie brano też pod uwagę wojny długotrwałej i sądzo- no, iż do jej prowadzenia wystarczą istniejące zapasy broni i amunicji. Nie istniały plany mobilizacji przemysłu i rolnictwa na potrzeby wojny, ani też racjonowania surowców, a przecież należało się liczyć z blokadą morską i odcięciem Niemiec od zamorskich źródeł surowców. Niemieckie siły zbrojne podlegały cesarzowi, który był ich nominalnym naczel- nym wodzem; nie miały one silniejszych powiązań z rządem Rzeszy, który podobnie jak i parlament w ograniczonym tylko stopniu mógł ingerować w sprawy wojska, głównie poprzez problemy finansowe. Cesarz był jednocześnie królem Prus i z tego tytułu wynikała bezpośrednia zależność od niego wojsk pruskich. Władcy innych ważniejszych państw wchodzących w skład Rzeszy utrzymali również część dawnej władzy nad wojskiem. Pewną autonomię wojskową zachowała Bawaria, Saksonia i Wirtembergia-Badenia. Zwłaszcza wojska bawarskie posiadały odrębny status; istniały wyodrębnione korpusy bawarskie. Sprawy organizacyjne, personalne i finansowe armii lądowej leżały w gestii doktryna wojny manewrowej zależność wojska od cesarza Ryc. 6 Alfred Tirpitz Ministerstwa Wojny (Kriegsministerium). Planowanie operacyjne i faktyczne dowództwa nad wojskiem sprawował wiel- ki sztab generalny i jego szef. W razie wojny stawał się on główną instytucją kierowniczą wojska. Przez wiele lat funkcję szefa sztabu pełnił feldmarszałek Helmuth von Moltke, następnie (przez cztery lata od 1888 r.) hr. Alfred von Waldersee i hr. Alfred von Schlieffen, aż wreszcie, spokrewniony z feldmarszał- kiem von Moltke, generał-pułkownik Helmuth von Moltke (młodszy), który pełnił tę funkcję w chwili wybuchu wojny. Jak już wspomniano, pod koniec XIX w. Niemcy podjęły wielki program rozbudowy floty wojennej. Koncepcję rozbudowy potężnej floty okrętów linio- wych (Hochseeflotte) lansował zwłaszcza admirał Alfred von Tirpitz (w latach 1892-95 szef sztabu admiralicji, w okresie 1895-97 dowódca eskadry na wodach Dalekiego Wschodu), mianowany w 1897 r. przez cesarza sekretarzem stanu do spraw marynar- ki wojennej. Urząd ów piastował do 1916 r. i był rze czywistym organizatorem i dowódcą floty nie- mieckiej. W 1897 r. opracował on przedłożony parla men towi w roku następnym projekt rozbudowy floty do 19 pancerników, 9 pancerników obrony wybrzeża, 12 dużych i 30 małych krążowników, nie licząc mniejszych jednostek. W 1900 r. opracowano jeszcze szerszy program zbrojeń morskich, uaktual- niony kilkakrotnie w latach następnych. Realizacja owych programów pochłaniała ogromne sumy, sta- nowiące coraz wyższy procent wydatków na obronę (w 1900 r. 19,2 , w 1906 r. 24,6 i w 1913 r. 31,8 całości budżetu sił zbrojnych). Rosły bowiem niepo- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 17 I wojna światowa 1914-18 flota i jej bazy doktryna admirała Tirpitza „program wrześniowy” projekty ekspansjonistyczne miernie koszty wystawienia nowoczesnej floty, która przyswajała sobie cały szereg wynalazków i usprawnień technicznych. Stale wzrastał tonaż okrętów liniowych i ich uzbrojenie, ulepszono działa, torpedy, łodzie podwodne. Niemcom nie udało się wygrać wyścigu zbrojeń morskich z Wielką Brytanią, niemniej ich flota w 1914 r. zajmowała po brytyjskiej drugie miejsce w świecie. Niemcy posiadały już wówczas 35 wielkich okrętów liniowych, 8 mniejszych pancerników obrony wybrzeża, 4 potężne krążowniki liniowe, 50 innych dużych i małych krążowników, 143 kontrtorpedowce, 70 torpedowców, 10 kanonierek, 28 okrętów podwodnych oraz wiele jednostek specjalnych, jak stawiacze i poławiacze min, itp. W budowie znajdowało się 6 okrętów liniowych, 3 krążowniki liniowe, 6 krążowników lekkich, 23 kontrtorpedowce i 34 okręty podwodne. Ta potężna flota posiadała dobrze rozbudowane bazy w Wilhelmshaven, na wyspach Helgoland i Sylt, w Kilonii, Świnoujściu i Gdańsku. Kanał Kiloński łączący Morze Północne z Bałtykiem umożliwiał admiralicji niemieckiej przemieszczanie sił pomiędzy obu akwenami bez konieczności opływania Półwyspu Jutlandzkiego i cieśniny Sund. Na stopie pokojowej w marynarce wojennej Niemiec służyło 79 tys. ludzi, a cały tonaż okrętów wojennych wynosił 1019 tys. t. Na potrzeby marynarki używano również sterowców i samolotów, których liczba w chwili wybuchu wojny sięgała kilkudziesięciu, a w trakcie wojny poważnie wzrosła. Doktryna użycia marynarki niemieckiej była ofensywna. Wobec niemożliwości wygrania wyścigu zbrojeń z Wielką Brytanią admirał Tirpitz sądził, że wystarczy uzyskanie tylko lokalnej przewagi na Morzu Północnym w celu pobicia sił brytyj- skich na tym akwenie. Sądził, że Wielka Brytania posiadająca w swoim imperium posiadłości we wszystkich częściach świata, nie zdoła zebrać całej floty u wschod- nich wybrzeży Wysp Brytyjskich, a flota niemiecka w wybranym czasie i miejscu uderzy wówczas wszystkimi siłami na Anglików i zdoła w jednej bitwie osiągnąć decydujące zwycięstwo zapewniające Niemcom panowanie na morzu. Teoria owej „Risikoflotte” została przez admiralicję i cesarza w pełni przyjęta, choć zaczęły się też pojawiać głosy wskazujące na kosztowność tego rodzaju stra- tegii i na zalety „małej” wojny morskiej, prowadzonej przy pomocy torpedowców, kontrtorpedowców i okrętów podwodnych. Cele ewentualnej wojny nie zostały przez władze niemieckie dokładnie sprecyzowane, aby przez ich przedwczesne opublikowanie nie stworzyć sobie trudności zarówno na forum wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Starano się wskazywać raczej na obronny charakter wojny, spowodowanej polityką okrążenia Niemiec i groźbami unicestwienia austro-wę- gierskiego sprzymierzeńca. Niemniej 9 sierpnia 1914 r. kanclerz Rzeszy Theobald von Bethmann-Hollweg w memoriale określonym jako „program wrześniowy” (Septemerprogramm) stwierdził, że przyszłe granice Rosji należy przesunąć jak najdalej na wschód, a zachodnie granice Rzeszy na zachód kosztem Belgii i Francji. Dalej jeszcze szedł program cesarza Wilhelma II i niemieckich kół wojskowych oraz przemysłowych, stwierdzający, że należy anektować terytoria belgijskie i francuskie aż po rzekę Sommę, a na wschodzie Polskę i prowincje bałtyckie wcielić w strefę wpływów Rzeszy. Spodziewano się również, że uda się poszerzyć niemieckie po- siadłości kolonialne w Afryce Środkowej. W miarę rozwoju sytuacji militarnej na frontach cele wojenne Niemiec ulegały modyfikacjom, m.in. wysuwano koncepcje utworzenia środkowoeuropejskiej unii celnej oraz „Mitteleuropy” z dominują - cą pozycją Niemiec w tym regionie. Koncepcje kół wojskowych w tym zakresie sięgały na ogół dalej niż propozycje rządu Rzeszy i parlamentu, który w miarę przedłużania się wojny wykazywał w sprawie ekspansji Niemiec coraz większe umiarkowanie, skłaniając się nawet do realizacji postulatów socjaldemokracji – „pokój bez aneksji”. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 18 Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) Austro-Węgry Monarchia habsburska obejmowała obszar 676 616 km2 zamieszkały w 1914 r. przez 52 523 tys. mieszkańców. Od 1867 r. istniał dualizm państwowy, czyli unia dwóch państw cesarstwa austriackiego – Przedlitawii (300 006 km2 z 29 500 tys. ludności) oraz królestwa Węgier, czyli Zalitawii (325 411 km2 i około 21 mln ludności). Okupowana od 1878 r., a anektowana w 1908 r. i wspólnie zarządzana Bośnia i Hercegowina zajmowała powierzchnię 51 199 km2 z 2 mln ludności. Oba człony monarchii, Austria i Węgry, były związane ze sobą unią realną i oso- bą wspólnego monarchy, który był jednocześnie cesarzem Austrii i królem Węgier. Dla obu członów państwa w Wiedniu i Budapeszcie istniały osobne dwuizbowe parlamenty, które omawiając wspólne sprawy wyłaniały delegację obradującą na zmianę w Wiedniu i Budapeszcie, liczącą po 20 przedstawicieli izb wyższych i 40 delegatów izb niższych. W Austrii i na Węgrzech działały też osobne rządy, wspólne natomiast były polityka zagraniczna dwuczłonowego państwa, skarb oraz podległe cesarzowi i królowi siły zbrojne. Tylko ich część – formacje drugiej linii: Land wehr w Austrii i Honved na Węgrzech – były częściowo uzależnione od obu rządów, w których istniały stanowiska ministrów obrony krajowej. Monarchia habsburska była państwem wielonarodowościowym. Zarówno Au- stria, jak i Węgry posiadały liczne, często przemieszane ze sobą i zantagonizowane grupy narodowościowe, co stwarzało wewnętrzne i zewnętrzne problemy polityczne komplikujące niekiedy również sprawy obronności państwa. Tabela ilustruje skład narodowościowy Austro-Węgier na podstawie spisu ludności z 1910 r. monarchia dualistyczna państwo wielonarodowościowe ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Ryc. 7 Cesarz Franciszek Józef I wg akwareli A. Kowalczyka 19 I wojna światowa 1914-18 Struktura narodowościowa Austro−Węgier Austro−Węgry Spis 1910 r. w tys. 23,5 Niemcy (Austria) 12 010 19,5 10 061 Węgrzy Czesi 6 435 12,5 Polacy 9,9 4 968 8,0 3 991 Ukraińcy* 6,3 3 224 Rumuni 6,4 2 881 Chorwaci** Serbowie*** 2 648 5,0 3,9 1 968 Słowacy 2,5 1 253 Słoweńcy 1,5 Włosi 768 50 207 Razem 99,3 Narodowości Przedlitawia w tys. 35,6 9 950 − − 6 435 23,0 17,8 4 968 12,6 3 518 0,1 275 1,4 648 105 0,05 − − 4,5 1 253 768 2,8 97,85 27 936 − − 472 Zalitawia w tys. 2 037 9,8 10 050 48,1 − − 2,3 2 949 14,1 8,8 1 833 1 106 5,3 9,4 1 968 − − − − 20 415 97,8 Bośnia−Hercegowina w tys. − − − − − − 400 1 437 − − − 1 834 − − − − − − 13 74,2 − − − 87,2 dążenia separatystyczne gospodarka * W statystyce figurują jako „Ruthenen” (Rusini). ** Serbochorwatów katolików zaliczano do Chorwatów. *** Serbochorwatów prawosławnych i muzułmanów zaliczano do Serbów. Tak więc dwa narody panujące: Niemcy (Austriacy) i Węgrzy stanowiły tylko około 44 ludności państwa. Pozostałe narodowości ujawniały w większym lub mniejszym stopniu dążenia separatystyczne, co w miarę dojrzewania ich świado- mości narodowej stwarzało zagrożenie dla stabilności monarchii. Teoretycznie wszyscy obywatele jako poddani cesarza i króla posiadali te same uprawnienia, ale w praktyce przewagę posiadali Niemcy i Węgrzy. W społeczności Niemców austriackich ujawniały się zresztą w początkach XX w. dążenia do połączenia z Rzeszą, a lansowane przez Habsburgów tendencje do równego traktowania wszystkich poddanych, niezależnie od ich narodowości, budziły u Niemców au- striackich wzrastającą niechęć. Pod względem gospodarczym Austro-Węgry były znacznie słabiej rozwinięte od Niemiec. Ponadto pomiędzy poszczególnymi prowincjami obu członów państwa występowały znaczne różnice rozwojowe. Większość ludności utrzymywała się jeszcze ciągle z rolnictwa. W 1910 r. w Austrii 53,1 ludności była zatrudniona w gospodarce rolnej, a 24 w przemyśle; na Węgrzech odpowiednio 66,7 i 16,2 . Przemysł skupiał się więc przede wszystkim w zachodnich prowincjach monarchii: w Austrii właściwej, w Czechach, na Morawach i Śląsku. Prowincje wschodnie, w tym także prawie całe Węgry, stanowiły zaplecze surowcowe i rolnicze państwa. Monar- chia habsburska posiadała bogatą bazę surowcową. W 1913 r. wydobyto ponad 27 mln t węgla kamiennego i ponad 16 mln t węgla brunatnego. Dzięki Galicji w 1910 r. państwo Habsburgów zajmowało trzecie miejsce w świecie (po USA i Rosji) w produkcji ropy naftowej, której wydobycie wyniosło wówczas 2 086 242 t i stano- wiło silną podstawę przemysłu rafineryjnego. Produkcja gazu ziemnego osiągnęła w 1913 r. 356 mln m3. W Alpach i w prowincjach północnych państwa wydobywano rocznie ponad 3 mln t rudy żelaznej, ponadto dość znaczne ilości metali koloro- wych i szlachetnych. Istniały więc dogodne warunki, by rozwijać przemysł meta- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 20 Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) lurgiczny, maszynowy i chemiczny. Produkcja surówki żelaza w 1911 r. wynosiła 2150 tys. t, a stali 2327 tys. t. Powstały liczne zakłady produkcji sprzętu komuni- kacyjnego. W 1913 r. w monarchii było zarejestrowane 12 234 samochody i 9486 motocykle, w znacznej części rodzimej produkcji. Znaczne były osiągnięcia kolej- nictwa austriackiego, a sieć linii kolejowych monarchii w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców zajmowała czwarte miejsce w Europie (po Francji, Wielkiej Brytanii i Rzeszy Niemieckiej). Rozwinęło się również budownictwo okrętowe i przemysł elektroniczny zarówno pochodzenia rodzimego, jak i niemieckiego. Austro-Węgry stały się bowiem terenem ekspansji przedsiębiorstw niemieckich. Po klęsce Austro-Węgier w wojnie z Prusami w 1866 r. nastąpiła reorganiza- cja austriackiego przemysłu zbrojeniowego. Uruchomiono masową produkcję karabinów, a także dział i moździerzy odpowiadających ówczesnym wymogom światowym. Rozwój tego przemysłu ograniczała, powodowana względami oszczęd- nościowymi, szczupłość zamówień rządowych. Ryc. 8 Tereny naftowe w Borysławiu w Galicji osiągnięcia kolejnictwa reorganizacja przemysłu zbrojeniowego W strukturze przemysłowej Austro-Węgier główną rolę odgrywała wytwórczość artykułów konsump- cyjnych. Wielomilionowe obroty osiągnął przemysł szklany, drzewny, meblarski, papierniczy, skórzany i tek- stylny. Towarem eksportowym był cukier, piwo oraz wyroby tytoniowe. Rozwojowi produkcji towarzyszyło zwiększenie jej koncentracji. Rosła liczba towarzystw akcyjnych i różnych związków monopolistycznych, a także rola banków finansujących produkcję. Bi- lans handlowy monarchii był przeważnie dodatni, dopiero w ostatnich latach przed wybuchem wojny – w związku ze zwiększonym napływem kapitałów obcych – stał się ujemny. Ogólne dochody państwa w latach 1848−1913 w milionach guldenów (1 gulden = 2 korony) 1848 1862 1870 1880 1890 1900 1910 1913 160,0 500,9 355,6 422,2 581,8 827,1 1447,7 743,0 21 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== I wojna światowa 1914-18 Rok 1848 1849 1854 1859 1866 1870 1910 66,15 151,20 183,25 139,65 256,00 80,20 227,50 25,4 48,3 51,8 40,4 47,4 24,1 15,7 Ryc. 9 Żołnierze austro−węgierscy różnych formacji Wydatki wojskowe Austro−Węgier Kwota w mln guldenów Procentowy udział w wydatkach państwa W dwuczłonowym państwie habsburskim istniał wspólny skarb. Jego dochody w czasie panowania cesarza Franciszka Józefa I do 1913 r. ukazuje tabela na str. 21. Jak widzimy, w okresie 1900-13 dochody mo- narchii zwiększyły się przeszło dwukrotnie. Budżet centralny nie obejmował wydatków na cele specjal- ne, które obciążały budżety poszczególnych krajów monarchii. Zauważamy, że w XX w., mimo wzrostu budżetu, zmniejszał się w nim udział wydatków na cele militar- ne. W obliczu nadchodzącej wojny i zaostrzającej się sytuacji międzynarodowej Austro-Węgry nie podjęły więc większego wysiłku finansowego, by wzmoc- nić swoje siły zbrojne. Wydatki na cele wojskowe utrzymywano na prawie nie zmienionym poziomie mimo wzrostu bogactwa i dochodów państwowych. Na tle wydatków zbrojeniowych innych mocarstw Austro-Węgry były pod tym względem wyjątkiem. Jak pisze jeden z historyków, w 1903 r. ludność monarchii wydawała trzy razy więcej pieniędzy na piwo, wino i tytoń niż na obronę. Owa pokojowa polityka finansowa miała katastrofalny wpływ na stan przygotowań państwa Habsburgów do nadchodzącej wojny. Podstawy austro-węgierskiego systemu wojskowego zostały stworzone po przegranej wojnie z Prusami w 1866 r., zawarciu ugody z Węgrami i powstaniu dualistycznego państwa w 1867 r. Komisja, której przewodniczył zwycięzca spod Custozzy arcyksiążę Albrecht, zdecydowała się wpro- wadzić powszechny obowiązek służby wojskowej. W sytuacji państwa wielonarodowego stanowiło to pewne ryzyko, jednak reforma zakończyła się sukcesem i doprowadziła do tego, że w razie wojny państwo mogło wielokrotnie zwiększyć swoje siły zbrojne przez powołanie wielkiej liczby przeszkolo- nych rezerwistów. Armia składała się z dwóch, a właściwie trzech członów. Wojska liniowe były wspólne dla obu członów monarchii, wojska drugiego rzutu – obrona krajowa – dzieliły się na austriacką obronę krajową (Land wehr) i węgierski Honved. W trzecim rzucie powoływano jeszcze jednostki pospolitego ruszenia, głównie ze starszych roczników. Węgrzy dążyli do zwiększenia Honvedu, który uważali za rękojmię swojej niezależności w ramach dualistycznego pań- stwa i dążyli do jak najlepszego wyposażenia tych wojsk. Oszczędności budżetowe powodowały braki w wy- -posażeniu i rozbudowie wojska. Dopiero w 1906 r. rozpoczęło się przezbrojenie artylerii w nowe typy dział, a procesu tego na skutek braku funduszów nie udało się zakończyć aż do początku wojny. Wobec konieczności tworzenia nowych rodzajów wojsk, głównie technicznych, do 1914 r. nie powiodło się dowództwu austriackiemu zwiększenie liczby for- ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 22 Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) macji bojowych. W 1914 r. na stopie pokojowej pod bronią znajdowało się 450 tys. ludzi, co stanowiło mniej niż 1 ludności monarchii. Po mobilizacji w szeregach znalazło się 3350 tys., jednak tylko 1 421 250 stanowiły wojska liniowe i to łącznie z załogami twierdz. W chwili wybuchu wojny całe terytorium monarchii było podzielone na 16 okrę- gów wojskowych, w których w lipcu i sierpniu 1914 r. zmobilizowano dowództwa 6 armii, 18 korpusów, 50 dywizji piechoty, 19 brygad piechoty, 5 brygad górskich, 14 brygad marszowych, 5 brygad pospolitego ruszenia i 11 dywizji kawalerii. W skład zmobilizowanego korpusu wchodziły w zasadzie dwie liniowe dywizje piechoty i jedna dywizja Landwehr lub Honved. Artylerię korpusu stanowił dwu- bateryjny dywizjon 15-centymetrowych haubic z 8 działami. W skład korpusu wchodziły ponadto batalion saperów, oddziały łączności, oddziały sanitarne, tabory i oddziały zaopatrzenia. Dywizja piechoty składała się z dwóch brygad piechoty po dwa pułki każda, artylerii dywizyjnej, złożonej z 1 pułku armat 7,65 cm po 5 baterii, 1 dywizjonu haubic 10,4 cm po 2 baterie, dywizjonu rozpoznawczego kawalerii (2-3 szwadrony), oddziału łączności, oddziału sanitarnego i oddziałów zaopatrzenia. W skład pułku piechoty wchodziły 3-4 bataliony piechoty i oddziały karabinów maszynowych, złożone z dwóch kaemów (w zasadzie po jednym oddziale na batalion). W sumie, w zależności od liczby batalionów, zmobilizowana dywizja liczyła 12-16 tys. bagne- tów, 8-10 oddziałów kaemów, 300-420 jeźdźców i 42 działa. Jak widzimy, dywizja austriacka była wyposażona w artylerię słabiej niż liniowa dywizja niemiecka. Braki w artylerii spowodowały też, że Austro-Węgry zmobilizowały znacznie mniejszą liczbę dywizji piechoty niż pozwalał na to stan wyszkolonych rezerw. Kawaleria Austro-Węgier, oprócz szwadronów rozpoznawczych przydzielonych dywizjom piechoty, tworzyła 11 dywizji (w tym 2 dywizje Honved). W skład każdej dywizji kawalerii wchodziły 2 brygady jazdy po dwa pułki (1 pułk = 6 szwadronów), jeden lub dwa oddziały karabinów maszynowych, dywizjon artylerii konnej (3 baterie po 4 armaty), oddział łączności i służby pomocnicze. Stan bojowy dywi- zji wynosił 24 szwadrony (około 3600 jeźdźców), 4-8 karabinów maszynowych i 12 dział. Kawaleria austriacka nie tworzyła samodzielnych korpusów, a tym bar- dziej konnych armii, była szkolona dość tradycyjnie, głównie do walk konnych, szarż i ataków, które wobec wzrostu siły ognia piechoty i artylerii narażały ją na wysokie straty. Artyleria austro-węgierska była w ogromnej większości rozdzielona pomiędzy dywizje piechoty i kawalerii oraz poszczególne korpusy. Dowództwa armii i naczelne dowództwa posiadały tylko skromny odwód artylerii dla wzmoc- nienia działań na wybranych kierunkach. Były to cięższe moździerze 30,5 cm i 24 cm oraz pewna liczba haubic 15 cm i armat 12 cm, określonych jako artyleria forteczna i oblężnicza. W sierpniu 1914 r. monarchia zmobilizowała 483 baterie posiadające 2620 dział oraz 76 baterii fortecznych (ruchomych) z 280 działami. Łącznie 559 baterii i 2900 dział. Techniczne wojska saperskie i oddziały łączności nie były zbytnio rozbudo- wane. Od 1909 r. zaczęto tworzyć wojska lotnicze. W 1914 r. istniał jeden oddział sterowców, 15 kompanii lotniczych z 84 samolotami i 12 oddziałów balonów. Samoloty miały zasięg 150 km i rozwijały szybkość 90-100 km/h. Austro-Węgry posiadały na swym terytorium pewną liczbę twierdz i stałych umocnień, które rozbudowywały w latach poprzedzających wybuch wojny. Na przyszłym froncie północnym najsilniejszymi twierdzami były Kraków i Przemyśl, ponadto umocnienia posiadał Lwów. Istniały też ufortyfikowane przyczółki (Jaro- sław, Sieniawa, Mikołajów, Halicz i Niżniów), a na południu stałą obsadę wojskową okręgi wojskowe struktura dywizji piechoty kawaleria artyleria twierdze i umocnienia ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 23 I wojna światowa 1914-18 posiadały niektóre twierdze i umocnienia (Pula, Kotor, Grad, Fort Sveti Nikole i Kastel Stolac). Obsadzone wojskami były również umocnienia na pograniczu włoskim w Tyrolu i w Karyntii. Poważny problem dla armii austro-węgierskiej stanowił jej skład narodowo- ściowy. Występował m.in. problem języka komendy. Język niemiecki, poza niewiel- kim zakresem słów, znany był lepiej tylko przez 25 żołnierzy. Starano się więc zachowywać możliwie jednolity narodowo skład formacji, zwłaszcza do szczebla pułków, które były rekrutowane według zasady terytorialnej, aby w miarę moż- liwości skupiać ludzi tej samej narodowości. Pomimo mozaiki narodowościowej armia monarchii zachowała stosunkowo dużą spoistość i poczucie wspólnoty. Skład narodowościowy korpusu oficerskiego przedstawiał się odmiennie. Znacznie większy odsetek kadry dowódczej stanowili Austriacy, dla których język niemiecki był językiem ojczystym. Dla zachowania spójności armii starano się unikać zadraż- nień narodowościowych lansując ideę ponadnarodowego charakteru monarchii i jej armii. Doktryna wojenna wojsk austro-węgierskich była zdecydowanie ofensywna. Po- mimo niedostatecznego wyposażenia w artylerię, która mogła udzielić atakującym wojskom tylko stosunkowo słabego wsparcia, zarówno piechota, jak i kawaleria były szkolone przede wszystkim w prowadzeniu działań zaczepnych. Wobec braków w dozbrojeniu armii doktryna prowadzenia szybkich i rozstrzygających działań ofensywnych miała więc w rzeczywistości tylko skromne podstawy. Nastawiano się na wojnę krótkotrwałą zaniedbując przygotowania do mobilizacji przemysłu i uruchomienia większej produkcji amunicji. Ryc. 10 Koszary szyjowe w forcie XI Duńkowiczki stanowiącym część twierdzy Przemyśl problemy narodowościowe w armii ofensywna doktryna wojenna dowództwo ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 24 Głównodowodzącym sił zbrojnych monarchii austro-węgierskiej był sam cesarz Franciszek Józef I. Poświęcał on armii wiele uwagi, osobiście uczestniczył w manewrach, decydował o obsadzie personalnej wyższych stanowisk, uważał się też przede wszystkim za żołnierza i dowódcę, choć ostatni raz osobiście dowodził w bitwie pod Solferino w 1859 r. Organem pomocniczym cesarza była Kancelaria Wojskowa (Militärkanzlei) utrzymująca łączność z Ministerstwem Wojny Monar- chii (k.u.k. Reichskriegsministerium) oraz oddzielnymi dla Austrii i Węgier mini- Wielkie wojny XX wieku (1914-1945) sterstwami obrony krajowej (Ministerium für Lan- desverteidigung). Ponadto istniał sztab generalny, inspektoraty poszczególnych broni i wiele innych związanych z działalnością wojska inspektoratów i komitetów. W 1913 r. z uwagi na podeszły wiek Franciszek Józef przekazał część uprawnień następcy tronu arcyksięciu Franciszkowi Ferdynandowi, mianując go inspektorem całych sił zbrojnych. Już od 1909 r. był on predysponowany na naczelnego wodza w wypadku wybuchu wojny. Po zamordowaniu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda na stanowi- sko naczelnego wodza powołano innego członka domu panującego, arcyksięcia Fryderyka. Było to jednak stanowisko raczej formalno-reprezentacyj- ne. Podobnie jak w Niem czech, także w monarchii naddunajskiej faktycznym dowódcą sił zbrojnych był szef sztabu generalnego, któremu arcyksiążę Fry- deryk pozostawił całkowitą swobodę działania. W 1906 r. szefem sztabu generalnego został miano- wany gen. Franz Conrad von Hötzendorf, oficer będący wybitną indywidualno- ścią, obdarzony wielką energią i żywotnością umysłu, a także pracowitością. Był autorem wielu studiów i memo riałów, które kierował do cesarza, następcy tronu, ministra spraw zagranicznych oraz swego niemieckiego kolegi. Decydował on o planach wojennych. Sztab generalny posiadał kilka wydziałów, z których naj- ważniejsze były trzy: operacyjny, personalny i wywiadowczy (Kundschaftsdinst).
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

WIELKA HISTORIA ŚWIATA tom XI Wielkie Wojny XX wieku (1914-1945)
Autor: , ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: