Darmowy fragment publikacji:
Zbigniew Przygodzki – Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Katedra Gospodarki Regionalnej i Środowiska
90-214 Łódź, ul. Rewolucji 1905 r. nr 39
RECENZENT
Andrzej Klasik
REDAKTOR INICJUJĄCY
Monika Borowczyk
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Hanna Opala
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
PROJEKT OKŁADKI
Stämpfli Polska Sp. z o.o.
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Shutterstock.com
© Copyright by Zbigniew Przygodzki, Łódź 2018
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2018
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.07877.17.0.M
Ark. wyd. 16,0; ark. druk. 15,875
ISBN 978-83-8088-684-1
e-ISBN 978-83-8088-685-8
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
Tymoteuszowi
– z dumą i wiarą
Spis treści
Wstęp
CZĘŚĆ 1
Terytorialny wymiar funkcjonowania środowisk przedsiębior
czości w gospodarce opartej na wiedzy – potrzeby współcze
snej gospodarki
Rozdział 1
Terytorialny charakter procesów rozwoju w warunkach globali
zacji
1.1. Terytorium – przestrzeń tworzenia się instytucji i koordynacji zachowań
1.2. Terytorializacja – „oswajanie” globalizacji
1.3. Terytorium – źródło budowania przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw
1.4. Kapitał terytorialny jako zasób strategiczny dla przedsiębiorstw
Rozdział 2
Ewolucja i istota środowisk przedsiębiorczości
2.1. Fenomen środowisk przedsiębiorczości
2.2. Instytucjonalny wymiar środowisk przedsiębiorczości – ewolucja terytorialnych
systemów produkcji
2.3. Sieci w środowiskach przedsiębiorczości
2.4. Środowiska innowacyjne – od lokalności do środowiska umiędzynaradawiającego
11
19
21
21
30
37
48
59
59
67
75
83
8
Spis treści
CZĘŚĆ 2
Wiedza i kapitał ludzki jako zasoby strategiczne w rozwoju
terytorium – kluczowe czynniki rozwoju
Rozdział 1
Wiedza jako specyficzny zasób terytorium
1.1. Terytorialne właściwości procesów produkcji i dyfuzji wiedzy
1.2. Terytorialny charakter luki wiedzy – wartość i zróżnicowanie zasobów wiedzy
1.3. Terytorialna koncentracja wiedzy – klastry i huby wiedzy
1.4. „Bliskość” w procesie tworzenia zasobów wiedzy
Rozdział 2
Kapitał ludzki jako element aktywów terytorium
2.1. Interpretacja znaczenia kapitału ludzkiego w perspektywie terytorium
2.2. Pojęcie i właściwości kapitału ludzkiego – ujęcie syntetyczne
2.3. Terytorialna koncentracja kapitału ludzkiego
89
91
91
99
106
112
119
119
135
139
Rozdział 3
145
Procesy innowacyjne w środowiskach przedsiębiorczości
145
3.1. Modele zarządzania innowacjami zdeterminowane terytorialnie
154
3.2. Procesy uczenia się w środowiskach przedsiębiorczości
3.3. Środowiska kreatywne i innowacje ukryte w procesach rozwoju terytorium
160
3.4. Innowacyjność środowisk przedsiębiorczości – strategie specjalizacji i dywersyfikacji 174
CZĘŚĆ 3
Terytorialny wymiar inwestycji w wiedzę i rozwój kapitału
ludzkiego na rzecz innowacyjnych środowisk przedsiębior
czości. Case study regionu łódzkiego
Rozdział 1
Dylematy inwestowania w wiedzę i kapitał ludzki – ujęcie podmio
towe i metodyczne
Rozdział 2
Percepcja inwestycji w wiedzę jako czynnika konkurencyjności
przedsiębiorstw
Rozdział 3
Świadomość potrzeb inwestycyjnych w kapitał ludzki w innowacyj
nych środowiskach przedsiębiorczości
185
187
193
199
Spis treści
9
Rozdział 4
Partnerstwo władz samorządowych i instytucji pozarządowych
w obszarze inwestycji w wiedzę i kapitał ludzki
Zakończenie
Decentralizacja i terytorializacja polityki rozwoju kapitału ludz
kiego – wnioski i rekomendacje
Bibliografia
Streszczenie
Summary
Spis rysunków i tabel
Nota o Autorze
207
215
223
243
247
251
253
Wstęp
Mój region to część globalnego świata czy prowincja? Niepokój. Można odnieść
wrażenie, że stan ten jest permanentnym i dominującym uczuciem towarzy-
szącym człowiekowi. Niepokój o bezpieczeństwo jutra. Niepokój o trwałość
wartości. Niepokój o trafność wyborów. Niepokój o utratę dominacji. Niepokój
o utratę tożsamości. Niepokój powodowany ciągłą zmianą…
Determinizm rozwoju cywilizacyjnego wywołuje presję zmiany. Według
powszechnie akceptowanej definicji świata ludzie potrzebują rozwoju gospo-
darczego, społecznego, ale także osobowościowego (indywidualnego), aby czuć
satysfakcję, zadowolenie, maksymalizować poczucie dobrostanu, a przede
wszystkim minimalizować poczucie niepokoju. Rozwój uwalnia człowieka.
W sensie dosłownym i przenośnym przesuwa granice wolności działania, wy-
boru, doświadczania i rozumienia. Paradoksalnie jednak pozbycie się granic
lub nawet ich rozszerzanie wywołuje stan lęku i niepewności przed nieznanym,
rodzi dotąd nierozpoznane zagrożenia. W ostatnich 30 latach zmiany te nasi-
liły się w niespotykanej dotąd skali. Ich przyczyny określa się ogólnie pojęciem
procesów globalizacji. Globalizacja ujawnia szereg zjawisk natury zarówno spo-
łecznej, jak i gospodarczej, które w różnym stopniu zmieniają dotychczasowe
zasady, style i modele funkcjonowania podmiotów gospodarczych, gospodarstw
domowych, rodzin i jednostek. Globalizacja zdeterminowała ruch i ujawniła
w szerokiej skali potrzebę aktywności. Bariery przewozu towarów, podróżo-
wania i, szerzej, komunikacji ulegają minimalizacji. W wielu przypadkach po-
trzeba posiadania ewoluowała do potrzeby dostępu. Zmiany te rewolucjoni-
zują organizację rynku i, co ważniejsze, podnoszą znaczenie sfery społecznej
w procesach rozwoju. Mechanizmy kształtujące zachowania społeczne w więk-
szym zakresie niż do niedawna wpływają na organizację życia gospodarcze-
go. Mobilność w różnych odmianach (przestrzenna, zawodowa, pracownicza
itp.) stała się faktem. Praktycznie każdy może wszędzie pojechać, pracować,
zamieszkać, odpoczywać. Zmieniła się także percepcja mobilności na skutek
rozwoju technologii komunikacyjnych. Do kanonu języka naukowego weszły
12
Wstęp
już takie pojęcia jak: bezczasowy czas czy przestrzeń przepływów, sugerujące
zmiany percepcji dwóch podstawowych wymiarów czasu i przestrzeni w anali-
zach społeczno-ekonomicznych1.
Globalizacja, wbrew pozorom, zwraca uwagę przede wszystkim na człowieka.
Klasyczne, w ujęciu ekonomicznym, czynniki produkcji ulegają przewartościo-
waniu, w skali wpływającej na zmianę paradygmatów i rozumienia procesów
gospodarczych. Z perspektywy czynników rozwoju to człowiek pojmowany
w kategoriach kapitału oraz wiedza, czyli zasób, w który zostaje wyposażony,
w zdecydowanej mierze determinują współczesne procesy rozwoju. Obserwo-
wane zmiany nie mają przy tym charakteru rewolucyjnego, a raczej ewolucyjny.
Dominujące czynniki rozwoju nadal mają tendencję do koncentracji przestrzen-
nej. „Współczesne modele i koncepcje ekonomiczne świadczą o utrzymującej się
pozycji teorii rozwoju spolaryzowanego w wyjaśnianiu zjawisk społeczno-ekono-
micznych”2. Zjawiska te zdeterminowane są zarówno mechanizmami rynkowy-
mi, na których są oparte, jak również utrwalone i zakorzenione w systemie insty-
tucjonalnym3. Współczesne teorie rozwoju regionalnego4 bezpośrednio odwołują
się do klasycznych wyjaśnień, interpretując przyczyny i mechanizmy rozwoju
w świetle nowych uwarunkowań. Nadal zasadniczym wyzwaniem pozostają
dylematy związane z rozprzestrzenieniem się zjawisk i efektów rozwojowych.
1
2
3
4
M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 451.
P. Churski, Model polaryzacyjno-dyfuzyjny w przemianach polityki spójności – konsekwen-
cje dla ukierunkowania polityki rozwoju. Rozwój regionalny i polityka regionalna, Instytut
Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Adama Mic-
kiewicza, Poznań 2014, s. 16.
M.E. Sokołowicz, Rozwój terytorialny w świetle dorobku ekonomii instytucjonalnej. Prze-
strzeń – bliskość – instytucje, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015.
Mowa tutaj m.in. o takich teoriach i koncepcjach jak: teoria wzrostu endogenicznego
[P.M. Romer, Human Capital and Growth: Theory and Evidence, „National Bureau of Eco-
nomic Research (NBER) Working Paper” 1989, nr 3173; R.E. Lucas, On the Mechanics of
Economic Development, „Journal of Monetary Economics” 1988, nr 22], teoria nowej geo-
grafii ekonomicznej (P. Krugman, Rewolucja rosnących przychodów w handlu i geografia,
„Gospodarka Narodowa” 2010, nr 11–12), teoria innowacyjnych środowisk przedsiębior-
czości (Ph. Aydalot, Milieux innovateurs en Europe, GREMI, Paris 1986), teoria klastrów
(M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001), koncepcja regionalnego syste-
mu innowacji [C. Freeman, The National System of Innovation in Historical Perspective,
„Cambridge Journal of Economics” 1995, nr 19; B.A. Lundvall (red.) National Innovation
Systems: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning, Pinter, London 1992],
koncepcja terytorialnego modelu innowacji [F. Moulaert, F. Sekia, Territorial Innovation
Models: A Critical Survey, Debates and Surveys, „Regional Studies”, 2003, vol. 37(3)], kon-
cepcja regionu uczącego się i klasy kreatywnej [R. Florida, Toward the Learning Region,
„Futures” 1995, vol. 27, nr 5; idem, Cities and the Creative Class, „City and Community”
2003, vol. 2(1)], koncepcja miasta kreatywnego [K. Lynch, The Image of the City, Cambrid-
ge 1960; A. Klasik (red.), Kreatywna aglomeracja – potencjały, mechanizmy, aktywności.
Podejścia metodologiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamiec-
kiego, Katowice 2008].
Wstęp
13
Zmiana polega przede wszystkim na uwzględnieniu efektów globalizacji, głównie
w zakresie bezprecedensowego wzrostu znaczenia wiedzy i kapitału ludzkiego5,
a z drugiej strony terytorializacji procesów rozwoju6. Stąd mowa dziś o gospo-
darce opartej na wiedzy i terytorialnym paradygmacie rozwoju7.
Zasoby wiedzy oraz sprawne systemy determinujące jej tworzenie i transfer
pozwalają aktorom gospodarczym na aktywne uczestnictwo w otwartych sys-
temach innowacji. Gospodarka sprawnie wykorzystująca wiedzę jako czynnik
rozwoju w szczególny sposób zakorzeniona jest w procesach społecznych8. Za-
sobna jest w kapitał społeczny oraz formalne i nieformalne instytucje podno-
szące sprawność i zdolności innowacyjne przedsiębiorstw. Sieciowy charakter
powiązań społeczno-gospodarczych pomiędzy głównymi aktorami procesów
rozwoju stanowi infrastrukturę relacji rynkowych. Gospodarka oparta na wiedzy
wykorzystuje nowoczesne rozwiązania informacyjno-komunikacyjne podnoszą-
ce sprawność relacji z partnerami biznesowymi i klientami, a także obniżające
koszty działalności. Jednym z najważniejszych filarów tego typu gospodarki
jest także dostęp do kapitału ludzkiego. Jest to jeden z kluczowych czynników
lokalizacji przedsiębiorstw, w tym także korporacji transnarodowych, charak-
teryzujących się wysokim poziomem mobilności. Potwierdzeniem jest również
fakt poszukiwania kapitału ludzkiego w przestrzeni przez podmioty gospodarcze
i lokalizację w miejscach jego koncentracji.
Tym samym uwaga zostaje zwrócona na terytorium, które potrafi koncentro-
wać kapitał ludzki o zróżnicowanej specyfice, właściwościach, kompetencjach
i umiejętnościach. Jest to kapitał, który często dysponuje specyficznym rodza-
jem wiedzy. Kapitał ludzki, mimo że jest zasobem mobilnym przestrzennie,
podlega procesom koncentracji, której jedną z ważnych determinant są efekty
bliskości9. Oznacza to, że ludzie koncentrują się w wielu lokalizacjach. Każde
miejsce ma swoją historię, tradycje, kulturę i zwyczaje, których doświadcza-
ją jednostki znajdujące się w określonej przestrzeni oddziaływań. Terytorium
wzbogacane jest nowymi relacjami o charakterze prywatnym i rynkowym,
formalnym i nieformalnym. Tworzy się wartość, która ma znaczenie zarówno
5
6
7
8
9
W.M. Gaczek, Kapitał wiedzy a poziom wzrostu gospodarczego regionów europejskich, [w:]
W.W. Budner (red.), Gospodarka przestrzenna. Udział poznańskiego Uniwersytetu Ekono-
micznego w kształtowaniu współczesnego paradygmatu, t. 2: Zastosowania paradygmatu,
Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016, s. 153–178; R. Florida, Toward…
A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Łódzkiego, Łódź 2013; I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pań-
stwach członkowskich, PWN, Warszawa 2000.
A. Nowakowska, Regionalny wymiar procesów innowacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódz-
kiego, Łódź 2011.
K. Grzesiuk, Zakorzenienie społeczne gospodarki. Koncepcja Marka Granovettera, Wydaw-
nictwo KUL, Lublin 2015.
R.A. Boschma, Competitiveness of Regions from an Evolutionary Perspective, „Regional Stu-
dies” 2004, vol. 38(9).
14
Wstęp
społeczne, jak i gospodarcze – zaufanie10. Tym samym efekty globalizacji do-
cierają do wielu miejsc i w nich pozostają zakotwiczone. Poczucie niepewności
zostaje osłabione. Ludzie i instytucje – użytkownicy określonego terytorium
– wytwarzają specyficzny klimat, warunki życia i działania, które kreują śro-
dowiska przedsiębiorczości. Środowiska te, wykorzystując lokalne właściwości
terytorium oraz siły globalizacji, zyskują zdolność konkurowania w skali glo-
balnej. Terytorialna logika funkcjonowania stwarza poczucie „bycia u siebie”
w miejscu, które daje wrażenie stabilności, jednocześnie pozbywając się wraże-
nia prowincjonalności i separacji.
Niewątpliwie jednak związki między globalizacją i lokalizacją są złożone
i dynamiczne, wymagają koordynacji, stymulowania i inwestycji. Rynkowa lo-
gika procesów gospodarczych oparta jest na mechanizmie rywalizacji, zatem
aktywne konkurowanie dotyczy także środowisk przedsiębiorczości zoriento-
wanych wokół kapitałów terytorialnych.
Regiony, które potrafią uruchamiać i wzmacniać systemy oparte na teryto-
rialnej logice funkcjonowania, a jednocześnie aktywnie i efektywnie uczest-
niczą w produkcji, absorpcji i dyfuzji wiedzy, zdolne są uzyskiwać korzyści
z konkurencji w skali globalnej. Środowiska przedsiębiorczości, które spraw-
nie dostosowują się do nowych uwarunkowań, stają się liderami procesów
rozwoju gospodarczego oraz ważnymi animatorami relacji i procesów spo-
łecznych. W perspektywie badawczej celowa jest zatem identyfikacja zdolności
środowisk przedsiębiorczości do absorpcji i wykorzystywania wiedzy i kapita-
łu ludzkiego jako determinant procesów rozwoju terytorium oraz określenie
ich rangi wśród czynników kształtujących konkurencyjność i innowacyjność
środowisk przedsiębiorczości. Układ proponowanej pracy, w ujęciu teoretycz-
nym i praktycznym, zorientowany jest na realizację celu badawczego. Roz-
ważania podzielono na trzy części powiązane ze sobą logicznie. Część pierw-
sza poświęcona jest identyfikacji potrzeb współczesnej gospodarki. W części
drugiej określono współczesne czynniki rozwoju. Część trzecia zawiera na-
tomiast syntetyczne wyniki badań dotyczących zdolności różnych grup pod-
miotów tworzących środowiska przedsiębiorczości do wykorzystywania wie-
dzy i identyfikujących warunki zaangażowania w inwestycje w kapitał ludzki
(rys. 1).
10
F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa–Wrocław
1997.
Wstęp
15
–
1. Dylematy inwestowania
w wiedzę i kapitał ludzki
2. Percepcja inwestycji
w wiedzę
3. Świadomość potrzeb
inwestycyjnych
w kapitał ludzki
4. Partnerstwo w obszarze
inwestycji w wiedzę
i kapitał ludzki
1. Terytorialny charakter
procesów rozwoju
2. Ewolucja środowisk
przedsiębiorczości
1. Wiedza jako specyficzny
zasób terytorium
2. Kapitał ludzki jako element
aktywów terytorium
3. Wiedza i procesy
innowacyjne
w środowiskach
przedsiębiorczości
Rysunek 1. Logiczny plan pracy
Źródło: opracowanie własne
W pierwszej części pracy dokonano identyfikacji i analizy terytorialnego
wymiaru funkcjonowania środowisk przedsiębiorczości w gospodarce opartej
na wiedzy. Rozdział pierwszy poświęcony jest analizie badań teoretycznych,
dowodzących istnienia bezpośredniego związku i wzajemnych zależności po-
między terytorium a gospodarką globalną. Procesy rozwoju mają terytorialny
rodowód. Przestrzeń i miejsce są kolebką tworzenia się instytucji i koordy-
nacji zachowań aktorów procesów rozwojowych. Instytucjonalne uwarun-
kowania, determinowane specyfiką terytorium, określone są m.in. poprzez
historię miejsca, tradycje lokalnej społeczności, tradycje gospodarcze regio-
nu. Lokalność pozwala jednostce korzystającej z efektów globalizacji czuć się
bezpiecznie, uwalniając od krępującego stanu niepewności. Dzięki relacyjnej
strukturze kontaktów oraz kapitałowi społecznemu terytorium zaopatrzone
zostaje w wiedzę, stanowiącą źródło budowania przewag konkurencyjnych.
Potencjał konkurencyjny użytkowników terytorium uzależniony jest od jego
specyficznych zasobów, które definiuje się pojęciem kapitału terytorialnego.
Kapitał terytorialny jako zasób strategiczny jest źródłem budowania przewag
konkurencyjnych zarówno małych i średnich podmiotów gospodarczych, jak
również dużych korporacji, podmiotów sektora prywatnego, publicznego oraz
pozarządowego.
16
Wstęp
W rozdziale drugim poddano analizie ewolucyjne zmiany organizacji i in-
stytucjonalizacji środowisk przedsiębiorczości. Analiza ta wsparta jest określe-
niem różnic specyfiki i właściwości środowisk przedsiębiorczości, wynikających
ze zróżnicowań w kapitale terytorialnym, i zróżnicowanej budowy sieci gospodar-
czo-społecznych. Efektywność środowisk przedsiębiorczości opiera się na siecio-
wej organizacji terytorialnie zakorzenionych systemów produkcyjnych. Społecz-
na, gospodarcza i techniczna infrastruktura sieci pozwala tworzyć porozumienia,
które w procesach koopetycji dają możliwość jednoczenia działań na rzecz osią-
gania celów rynkowych partnerów sieci. Cele te zazwyczaj mają zindywidualizo-
wany charakter, ale bliźniacza treść pozwala tworzyć lokalne koalicje na rzecz ich
osiągania. Efekty dotyczą najczęściej korzyści zewnętrznych, skali i aglomeracji
oraz oszczędności w kosztach transakcyjnych.
W odpowiedzi na zidentyfikowane, aktualne potrzeby gospodarki drugą część
pracy ukierunkowano na analizę współczesnych czynników determinujących pro-
cesy rozwoju, czyli wiedzę, kapitał ludzki i innowacyjność środowisk przedsiębior-
czości. Są to strategiczne czynniki rozwoju terytorium. W rozdziale pierwszym tej
części książki dowodzi się, w jaki sposób z pozoru absolutnie mobilne zasoby wiedzy
związane są z terytorium i jakie znaczenie ma lokalizacja w determinowaniu war-
tości wiedzy. Terytorialna koncentracja wiedzy i związane z tym procesy dyfuzji,
transferu i kreacji jej zasobów, m.in. na skutek efektów bliskości, determinują dyna-
mikę i produktywność procesów innowacyjnych. Dzieje się tak tylko wówczas, gdy
terytorium bogate jest w kapitał ludzki, który sprawia, że zasoby wiedzy mogą być
wykorzystywane jako aktywa w procesie konkurowania. Kapitał ludzki, podobnie
jak wiedza, także jest zasobem mobilnym, jednak podstawowe procesy inwestowa-
nia w ludzi są ściśle związane z kapitałem terytorialnym i lokalizacją w konkretnej
przestrzeni. Efektywność inwestycji w kapitał ludzki oraz zarządzanie zasobami tego
kapitału na poziomie regionalnym są możliwe i pożądane z uwagi na silną tendencję
do koncentracji kapitału ludzkiego w przestrzeni oraz jego zróżnicowanie.
Innowacyjne środowiska przedsiębiorczości wymagają wiedzy dla swojego
istnienia. Jest to warunek konieczny, determinujący terytorialne modele zarzą-
dzania innowacjami i specyficzną formułę procesów uczenia. Terytorium wy-
twarza przewagi konkurencyjne, staje się atrakcyjne dla zróżnicowanych grup
adresatów, w tym klasy kreatywnej. Ten najcenniejszy element kapitału ludzkiego
potrafi koncentrować i inicjować kreatywne środowiska, które z jednej strony
wzmacniają zdolności innowacyjne gospodarki, a z drugiej ujawniają nowe lub
dotąd nierozpoznane sfery jej produktywności. Identyfikowane są innowacje
ukryte, które mają swój udział (często rosnący) w procesach rozwoju terytorium.
Idealny klimat dla działania i koncentracji potencjału kreatywnego ujawniają
miejsca o wysokim poziomie urbanizacji – miasta, najczęściej duże jednostki
i metropolie. Procesy koncentracji nowych czynników rozwoju, determinujące
tworzenie się i konkurencyjność środowisk przedsiębiorczości, związane są jed-
nak z klasycznym dylematem dotyczącym wyboru strategii działania pomiędzy
Wstęp
17
specjalizacją i dywersyfikacją. Badacze przyjmują powszechnie podział korzy-
ści wynikających z koncentracji działalności gospodarczej, zdeterminowanej
potencjałem endogenicznym, na efekty typu marshallowskiego11 i efekty typu
J. Jacobs12. Zróżnicowane wyjaśnienia w tym zakresie obecne są w wielu teoriach
ekonomicznych i podejściach do realizacji polityki rozwoju, włącznie z aktualnie
promowaną koncepcją smart specialization. Koncepcja inteligentnych specjaliza-
cji regionalnych wbrew pozorom nie skupia się wyłącznie na osiąganiu korzyści
stricte ze specjalizacji. Warunki jej wdrażania dyskontują jednocześnie efekty
dywersyfikacji sektorowej13.
Trzecia część pracy zawiera komentarz empiryczny i syntetyczne wnioski z ba-
dań dotyczących terytorialnego wymiaru inwestycji w wiedzę i kapitał ludzki
na rzecz innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości. Główny cel książki został
zoperacjonalizowany w formie kompleksowych badań zrealizowanych wśród róż-
nych grup odbiorców na przykładzie regionu łódzkiego. Adresatami badań były
trzy grupy respondentów: przedsiębiorstwa (sektor prywatny), instytucje pozarzą-
dowe (sektor społeczny) oraz samorządowe władze publiczne (sektor publiczny)14.
Wyników badań nie należy mechanicznie uogólniać na obszar całego kraju, nie-
mniej stanowią one cenne źródło informacji o charakterze pierwotnym. Podsta-
wową tezą integrującą wszystkie obszary badawcze jest stwierdzenie, że inwestycje
w wiedzę i kapitał ludzki w przedsiębiorstwach pozwalają generować przewagi
konkurencyjne dzięki zwiększonej skłonności do innowacyjności przedsiębiorstw.
Planując badania w przedsiębiorstwach, przyjęto trzy hipotezy badawcze15:
1. Funkcjonujące w środowiskach przedsiębiorczości podmioty oparte na wie-
dzy mają świadomość znaczenia wiedzy i kapitału ludzkiego w budowaniu
11
12
13
14
15
E.L. Glaeser, H.D. Kallal, J.A. Scheinkman, A. Shleifer, Growth in Cities, „The Journal of Po-
litical Economy”, 1992, vol. 100(6), s. 1126–1152; Griliches Z., The Search for R D Spillovers,
„Scandinavian Journal of Economics”, 1992, nr 94, s. 29–47; M.E. Sokołowicz, Rozwój te-
rytorialny w świetle dorobku ekonomii instytucjonalnej. Przestrzeń – bliskość – instytucje,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015, s. 46.
J. Jacobs, The Economy of Cities, Random House, New York 1969; M.P. Feldman, D.B. Au-
dretsch, Innovation in Cities: Science-Based Diversity, Specialization and Localized Compe-
tition, „European Economic Review” 1999, 43, s. 410–411.
Z. Przygodzki, Specjalizacje regionalne – strategie długookresowe czy polityka dostosowaw-
cza? Korzyści i zagrożenia, [w:] A. Klasik, F. Kuźnik (red.), Specjalizacja regionalna – współczesne
podejścia, „Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN” 2016, t. 170.
Badania zrealizowane zostały w ramach projektu pt. „Polityka i narzędzia kreowania ka-
pitału ludzkiego w regionie” pod kierownictwem Z. Przygodzkiego (nr grantu MNiSzW:
NN 114 183938). Szczegółowe wyniki opublikowano w książkach pod redakcją Z. Przy-
godzkiego pt.: Kapitał ludzki w regionie łódzkim. Społeczeństwo, edukacja, przestrzeń oraz
Kapitał ludzki w regionie łódzkim z perspektywy przedsiębiorstw i rynku pracy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2014.
Autorem badań zrealizowanych w przedsiębiorstwach opartych na wiedzy jest autor książki.
Badanie zostało zrealizowane w ramach projektu pt. „Polityka i narzędzia kreowania kapita-
łu ludzkiego w regionie” Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N114 183938.
18
Wstęp
przewag konkurencyjnych, dlatego prowadzą w tym zakresie świadomą poli-
tykę inwestycyjną.
2. Pozyskiwanie wiedzy specjalistycznej i kapitału ludzkiego z otoczenia jest
efektywniejsze i korzystniejsze dla przedsiębiorstw niż inwestowanie w wiedzę
ze środków własnych, ponieważ równie skutecznie umożliwia przedsiębior-
stwu osiąganie przewag konkurencyjnych.
3. Przedsiębiorstwa oparte na wiedzy wykazują wysoką skłonność i zdolność
do integracji środowiska przedsiębiorczości, ponieważ potrzebują wiedzy sek-
torów pokrewnych i właściwego otoczenia instytucjonalnego w celu kreowania
własnych innowacji.
Równolegle zaplanowano i zrealizowano badania w instytucjach pozarządo-
wych i wśród przedstawicieli władz samorządów terytorialnych16. W tym przy-
padku sformułowano dwie hipotezy badawcze:
1. Partnerstwa publiczno-społeczne determinują sprawność i intensywność dzia-
łań zmierzających do podnoszenia jakości kapitału ludzkiego w regionie, pod
warunkiem odpowiedniego poziomu intensywności i zakresu współpracy bu-
dującej zaufanie pomiędzy partnerami.
2. Zakres działań organizacji pozarządowych zaangażowanych w transfer wiedzy
w regionie w partnerstwie z jednostkami samorządu terytorialnego jest ogra-
niczony na skutek braku umiejętności współpracy i przekonania o skuteczno-
ści efektów współpracy, co dodatkowo minimalizuje wyniki realizowanych
przedsięwzięć.
Wykonane badania pozwoliły na realizację postawionych celów oraz weryfika-
cję hipotez badawczych. Syntetyczne wnioski zostały przedstawione w rozdziale
podsumowującym: Decentralizacja i terytorializacja polityki rozwoju kapitału
ludzkiego – wnioski i rekomendacje. W tej części pracy w sposób pragmatyczny
dokonano syntezy analiz teoretycznych i empirycznych, formułując jednocze-
śnie zalecenia w zakresie pożądanych kierunków interwencji publicznej i zakre-
su stymulacji procesów rozwoju za pomocą polityki rozwoju kapitału ludzkiego.
Badania ujawniają, że w przedsiębiorstwach innowacyjnych istnieje znaczny po-
tencjał w obszarze skłonności do inwestowania w wartości niematerialne. Ak-
tywności liderów środowisk przedsiębiorczości należy więc ukierunkowywać
na poprawę skuteczności i efektywności procesu inwestycji w wiedzę i kapitał
ludzki. Działania te powinny przede wszystkim bazować na wykorzystaniu efek-
tów bliskości, wiedzy o potrzebach oraz specyficznych właściwościach środowisk
przedsiębiorczości.
16
Autorami badań w instytucjach pozarządowych i wśród przedstawicieli władz samorządów
terytorialnych są Z. Przygodzki i J. Chądzyński. Badanie zostało zrealizowane w ramach
projektu pt. „Polityka i narzędzia kreowania kapitału ludzkiego w regionie” Ministerstwa
Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N114 183938.
CZĘŚĆ 1
Terytorialny wymiar funkcjonowania
środowisk przedsiębiorczości w gospodarce
opartej na wiedzy – potrzeby współczesnej
gospodarki
Rozdział 1
Terytorialny charakter
procesów rozwoju w warunkach
globalizacji
1.1. Terytorium – przestrzeń tworzenia się
instytucji i koordynacji zachowań
Przestrzeń pojmowana w różnych wymiarach przez długi czas znajdowała
się poza polem zainteresowania ekonomistów głównych nurtów nauki. Nie
oznacza to jednak, że nie dostrzegano tej perspektywy jako uwarunkowania
rozwoju, lecz że najczęściej nie włączano jej do analiz z uwagi na trudność
wykorzystania w konstrukcji modeli rozwoju ekonomicznego. Przez lata prze-
strzeń pojmowano jedynie w kategoriach przestrzeni fizycznej, sprowadzając
większość analiz do kosztów transportu czy lokalizacji i możliwości wyko-
rzystania zasobów naturalnych. W teoriach wzrostu gospodarczego na ogół
abstrahowano od kontekstu i pojęcia „przestrzeni”, traktując je w sposób try-
wialny. Aspekt przestrzeni wprowadzano czasami do analiz porównawczych
dotyczących procesów wzrostu lub rozwoju gospodarczego w różnych krajach
lub ugrupowaniach krajów. Jednak nie zmienia to faktu, że z punktu widzenia
ekonomicznej analizy przestrzennej proponowane modele wyjaśniające pro-
cesy wzrostu i rozwoju gospodarczego nadal miały charakter aprzestrzenny.
Analizy mechanizmów i procesów wzrostu gospodarczego nie były związane
z cechami konkretnej lokalizacji przestrzennej. Bowiem „trudno za taką uznać
fakt, że analizujemy zmienność zagregowanych wielkości ekonomicznych
w różnych krajach”1. Jeszcze w latach 90. badacze, posługując się pojęciem te-
rytorium, pojmowali je w rozumieniu formy istnienia przestrzeni o znaczeniu
1
K. Malaga, O niektórych dylematach teorii wzrostu gospodarczego i ekonomii, Polskie Towa-
rzystwo Ekonomiczne, http://www.pte.pl/pliki/2/12/K. 20Malaga.pdf (dostęp: 2 kwietnia
2009).
22
Rozdział 1. Terytorialny charakter procesów rozwoju…
zredukowanym, akcentując przede wszystkim jej ograniczoność w zakresie
granic administracyjnych2.
Można przyjąć, że zmiana postrzegania przestrzeni zaczęła następować w la-
tach 60. XX w. Do prekursorów niewątpliwie zaliczyć należy Françoisa Perrouksa,
który dokonał rozróżnienia między tzw. przestrzenią geonomiczną i ekonomicz-
ną. Przestrzeń geonomiczną nazwał przestrzenią „banalną”, posiadającą raczej
techniczny wymiar. Dokonał jej interpretacji w kategoriach tradycyjnych czynni-
ków lokalizacji. Natomiast przestrzeni ekonomicznej przypisał wymiar bardziej
abstrakcyjny, interpretując ją w trzech ujęciach:
przestrzeń decyzji, planów i zachowań strategicznych podmiotów gospo-
przestrzeń będąca obszarem oddziaływania sił dośrodkowych i odśrodko-
darczych
wych
przestrzeń stanowiąca homogeniczny agregat, wyodrębniony z otoczenia
w kategoriach warunków produkcji, sprzedaży, kosztów itd.3
W podobnym kontekście, choć w zdecydowanie węższym ujęciu, inter-
pretowali pojęcie przestrzeni urbaniści i badacze na gruncie geografii spo-
łecznej. Dokonano wówczas rozróżnienia dwóch pojęć: przestrzeń i miejsce.
Przestrzenność, jako kategoria bardziej ogólna, abstrakcyjna, jest blisko zwią-
zana z pojęciem wolności. „Wolność implikuje przestrzeń”. Jednocześnie „za-
mknięta i uczłowieczona przestrzeń staje się miejscem” – jak pisze Yi-Fu Tuan.
Claude Raffestin określił to następująco: „działania aktorów terytorializują
przestrzeń”4. W porównaniu z przestrzenią, miejsce jest spokojnym centrum
ustalonych wartości. „Istotom ludzkim potrzebne jest zarówno miejsce, jak
i przestrzeń. Życie człowieka jest dialektycznym ruchem między bezpiecznym
schronieniem a przygodą, przywiązaniem a wolnością. W otwartej przestrzeni
można intensywnie odczuć walory miejsca, a w samotności zacisznego miejsca
ogrom rozciągającej się poza nim przestrzeni staje się dominujący”5. Wartość
miejsca jest wypadkową wielu zmiennych, począwszy od estetyki6, przez kul-
turę, historię do użyteczności. Elementy te, jak i wiele innych silnie oddziałują
na jej walory i ocenę.
2
3
4
5
6
R. Szul, Przestrzeń. Gospodarka. Państwo, „Rozwój regionalny. Rozwój lokalny. Samorząd
terytorialny” 26, Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Lokalnego i Regio-
nalnego, Warszawa 1991, s. 32.
F. Perroux, Economic Space: Theory and Applications, „Quarterly Journal of Economics”
1950, vol. 64(1), s. 92–96, za: M.E. Sokołowicz, Zagadnienie bliskości w badaniach nad roz-
wojem terytorialnym. Podejście instytucjonalne, [w:] A. Nowakowska (red.), Zrozumieć tery-
torium. Idea i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 59–60.
S. Elden, Land, Terrain, Territory, „Progress in Human Geography”, 2010, vol. 34(6),
s. 803.
Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 75.
Studia na temat estetyki krajobrazu miejskiego zaproponował w swojej pracy z 1960 r.
K. Lynch, Obraz miasta, Wydawnictwo Archivolta, Kraków 2011.
Pobierz darmowy fragment (pdf)