Darmowy fragment publikacji:
Rozdział I. Rozwój praw dziecka
i jego prawa do wolności myśli,
sumienia i wyznania
§ 1. Pojęcie dziecka
„To tak jakby każdemu okresowi historii odpowiadał
uprzywilejowany wiek i szczególny etap życia ludzkiego:
»młodość« jest uprzywilejowanym wiekiem XVII wieku,
»dzieciństwo« dziewiętnastego, a »okres dojrzewania«
dwudziestego”.
Philippe Ariès
Kształt prawa dziecka do wolności sumienia i wyznania związany był z tra-
dycją wskazującą na bezwzględną podległość dzieci rodzicom. Do końca
XVIII w. panowało powszechne przekonanie, że dziecko jest „własnością” ro-
dziców i nie może być podmiotem praw ze względu na brak zdolności do czyn-
ności prawnych1. Dużo też czasu potrzebowano na ukształtowanie poglądu, że
to do rodziców dziecka należy zaspakajanie podstawowych potrzeb dziecka, po-
nieważ stanowią dla niego naturalne środowisko opiekuńczo-wychowawcze.
W prawie rzymskim prawo nadrzędności rodzica nad dzieckiem, a konkretnie
ojca wywodzące się z patria potestas uprawniało go do bezkarnego pozbawienia
dziecka życia2.
Zgodnie z encykliką Divini Illius Magister z 31.12.1929 r. o wychowa-
niu chrześcijańskim oraz o małżeństwie chrześcijańskim Castii Conubii 15
z 31.12.1930 r. napisanymi przez papieża Piusa XI obowiązek wychowania
1 M. Balcerek, Prawa dziecka, Warszawa 1986, s. 38.
2 W prawie rzymskim ojcu przysługiwało prawo do życia i śmierci dziecka. On też wydawał na
nie wyrok zabicia lub porzucenia. Prawo to zostało zniesione w 365 r. przez cesarza Walentyniana I,
który w edykcie cesarskim uznał zabicie i porzucenie dziecka za przestępstwo. Ojcu od tej chwili
przysługiwało jedynie prawo karcenia dziecka. W. Osuchowski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa
1988, s. 233 oraz D. Archard, Children Rights and Childhood, Londyn 2004, s. 8.
1
Rozdział I. Rozwój praw dziecka i jego prawa do wolności myśli, sumienia...
dziecka nie był rozłożony pomiędzy ojca i matkę na równych prawach. Ojcu,
pełniącemu rolę głowy rodziny, przysługiwało absolutne pierwszeństwo we
wszystkim, także w materii wychowania potomstwa. Matka mogła jednak prze-
jąć taką wychowawczą rolę wyłącznie wtedy, gdy mąż i ojciec zaniedbywał swoje
obowiązki. Obowiązek taki trwał tak długo, aż dziecko doszło do wieku, kiedy
samo było w stanie dać sobie radę w życiu3.
Kontynuowane przez stulecia przedmiotowe traktowanie dziecka dawało ro-
dzinie, a szczególnie ojcu nieograniczoność w decydowaniu o nim. Edukacja
religijna dziecka opierała się, więc na przymusie wychowawczym. Dziecko nie
miało żadnych uprawnień, w tym nawet prawa do wyrażania swego zdania
w postaci skargi na złe traktowanie. W postępowaniach sądowych wypowiedzi
dzieci miały także, co najwyżej znaczenie trzeciorzędne. Interesującym jest, iż
w wiekach średnich pomimo przedmiotowego traktowania dziecka nie odróż-
niano go od dorosłych, a większość języków tego okresu nie zawierała nawet
słowa „dziecko”4. Niezrozumiałe było także pojęcie „dzieciństwa” jako że w ro-
zumieniu ówczesnego społeczeństwa dziecko było małym dorosłym z tym, że
pozbawionym praw.
Rodzice dzieci z biednych rodzin, jako naturalną przyjmowali pracę
dziecka, tak jak i dorosłego i to od wieku wczesno-dziecięcego. Dziecko mia-
ło przede wszystkim wartość ekonomiczną. Jego znaczenie dla rodziny wiąza-
ło się w związku z tym, z jego przydatnością do pracy5. Klasyczne prawo rzym-
skie wskazywało, że człowiek wolny w określonym wieku, będący obywatelem
rzymskim, należący do rodziny, posiadał zdolność do czynności prawnych, czy-
li możność samodzielnego objawiania woli ze skutkiem prawnym, i czynił to,
zatem we własnej osobie i we własnym imieniu. Zdolność do czynności praw-
nych oraz zdolność majątkowa zależały od wieku dziecka zakreślonego w czte-
rech grupach wiekowych. Pierwsza to okres dzieciństwa (infantia), który trwał
do ukończenia 7 roku życia. W tym czasie dziecko nie posiadało w ogóle zdol-
ności do czynności prawnych i nie podlegało odpowiedzialności karnej. Do
następnej grupy zaliczono okres niedojrzałości (impubertas) trwający od 7 do
ukończenia 12 roku życia przez dziewczęta i 14 roku przez chłopców. Dzieci
w tym okresie wiekowym określano już jako dojrzałe fizycznie. Posiadały też
ograniczoną zdolność do czynności prawnych, gdyż mogły podejmować czyn-
3 E. Szczot, Władza rodzicielska a wolność religijna dziecka w prawie kanonicznym, Annales
4 M. Szczepska-Pustkowska, Kategoria dzieciństwa – od Ellen Key do współczesności, Edukacja
5 Z tego też tytułu dziewczynki z racji swojej płci, jako nienadające się do większości prac fizycz-
nych, stanowiły dla rodziny mniejszą wartość od chłopców, [w:] M. Szczepska-Pustkowska, Kategoria
dzieciństwa; zob. Child Labour, http://www.nationalarchives.gov.uk.
Canonici 2015, Nr 11, s. 224.
i Dialog 1997, Nr 7(90).
2
§ 1. Pojęcie dziecka
ności prawne, ale tylko takie, który przynosiły im korzyść lub polepszały ich
sytuację i stanowisko. Odpowiadały one także za przestępstwa, ale tylko wów-
czas, gdy ze względu na swój rozwój umysłowy mogły rozumieć ich sens i zna-
czenie. Kolejny okres nazwano okresem dojrzałości (pubertas) obejmował on
dzieci w wieku 12–14 roku życia do 25 i nazywano je „dojrzałymi małoletnimi”.
Mieli oni we własnym interesie ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
Każdy z nich mógł na żądanie otrzymać kuratora do pomocy przy zarządzaniu
swym majątkiem. Dojrzali małoletni mogli zawierać małżeństwa i sporządzać
testamenty, a także odpowiadali za przestępstwa oraz posiadali ochronę praw-
ną przed pokrzywdzeniem poprzez podstępne działanie drugiej strony. Nie od-
powiadali, zatem za zobowiązania zaciągnięte na skutek podstępnego działania
kontrahenta. Mogli też w pewnych wypadkach uzyskać na podstawie cesarskie-
go rozporządzenia upełnoletnienie, czyli tzw. venia aetatis6.
Życie w średniowieczu było postrzegane jako sekwencja etapów w życiu czło-
wieka. Wiek do 7 roku życia był postrzegany jako czas wzrostu a od 7 do 14 roku
życia, jako okres zabaw. Dorosłość osiągano w wieku 14 lat. Średniowieczni
ustawodawcy uznali, że wiek dojrzałości małżeńskiej wynosi 12 lat dla dziew-
cząt i 14 lat dla chłopców. Kościół wprowadził rozróżnienia między dziećmi
a dorosłymi. Uznawano, że dzieci w wieku dojrzewania są zbyt niedojrzałe, by
popełniać grzechy lub rozumieć pojęcia i obowiązki dorosłych. Na tej podsta-
wie nie wolno im było się żenić, były zwolnione od obowiązku spowiedzi przed
kapłanem i były wyłączone z udziału w sakramencie Eucharystii. Świecki sys-
tem prawny rozwinął podobną koncepcję wieku legalnej odpowiedzialności za-
czynającej się w okresie dojrzewania, chociaż istnieją rzadkie odniesienia do-
tyczące dzieci otrzymujących kary tak jak dorośli. Większość dzieci zaczynała
poważnie pracować po osiągnięciu dojrzałości płciowej około 12–14 roku ży-
cia. Dzieci pomagały w domu, na roli, w warsztatach rzemieślniczych, ale czę-
sto rodzice wysyłali dzieci z domu w wieku zbliżającym się do wieku dojrzewa-
nia, do służby u innych ludzi. Uważano, że należy je szkolić i dyscyplinować, dać
im opiekunów, którzy mogą im pomóc w karierze i uwolnić swoich rodziców
od wydatków. Miejsca służby były bardzo zróżnicowane, od pracy w gospodar-
stwach rolnych lub w służbie domowej po staże rzemieślnicze, w których przy-
gotowywano do wykwalifikowanego rzemiosła lub handlu. Praktyki zawodowe
wykluczały jednak bardzo biednych. Chłopcy z zamożniejszych klas często kon-
tynuowali naukę w okresie dorastania, zwłaszcza jeśli planowano dla nich pracę
w Kościele, prawie lub administracji. Historycy tego okresu nie poświęcali jed-
6 W. Osuchowski, Rzymskie Prawo Prywatne, Warszawa 1998, s. 181.
3
Rozdział I. Rozwój praw dziecka i jego prawa do wolności myśli, sumienia...
nak zbyt wielkiej uwagi dzieciom skupiając się przede wszystkim na dorosłych7.
Od XII do XVI w. dzieci portretowane były jako mali dorośli, z ich proporcja-
mi, muskulaturą i ubiorem. Uznanie podstawowej różnicy pomiędzy dorosłym
a dzieckiem miało miejsce dopiero w XVIII w. We Francji na przykład przez
całe średniowiecze dzieciństwo nie było postrzegane jako odrębna od dojrzało-
ści faza życia ludzkiego8. Niemniej dostrzegano odrębną naturę dziecka o czym
świadczą dokumenty prawne, kroniki kościelne oraz zapiski medyczne tego
okresu. Dzieci w tych czasach pozostawały w całkowitym zespoleniu ze światem
dorosłych9. W kolejnych wiekach równowaga pomiędzy światem dzieci i świa-
tem dorosłych została zastąpiona wzrastającą tyranią rodzicielską pozbawiającą
dziecko wszelkich praw i preferującą wychowanie za pomocą kar10. W Ameryce
XIX w. podobnie jak i całej Europie praca dzieci uważana była za rzecz natural-
ną. Praktyki dotyczące zatrudniania dzieci traktowanych jako małych dorosłych
miały więcej wspólnego z niewolnictwem niż obecnie rozumianym zatrudnie-
niem. Uważano, że praca dzieci jest dobra dla rodziny i społeczeństwa oraz że
kultywuje cenne wartości i moralny rozwój dziecka. W myśl takich wartości
dzieci były bezdusznie eksploatowane a surowe kary były powszechnie stoso-
waną rutyną. Pracodawcy preferowali pracę dzieci, gdyż pracowały one za mi-
nimalną płacę dużo szybciej i wydajniej niż dorośli11. Podległość dziecka ro-
dzicom została z czasem przeniesiona do regulacji prawnych. Jednakże zanim
włączono dziecko do grona ludzkiego, przyznając mu wszystkie podstawowe
prawa człowieka, przechodziło ono w ramach prawa, głównie międzynarodo-
wego powolną ewolucje. Opierała się ona przede wszystkim na ochronie praw-
nej zabezpieczającej dziecko przed szeroko pojętym wyzyskiem ze strony do-
rosłych, brakiem opieki rodzicielskiej, medycznej i stymulowaniu intelektualnej
i zawodowej edukacji dziecka.
Zmiana w postrzeganiu wieku, potrzeb i osoby dziecka następowała, zatem
powoli i wynikła ona głównie z wpływów filozofii okresu Oświecenia i rozwo-
ju nauk o człowieku i prawach dotyczących rozwoju psychicznego i fizycznego
człowieka. Do zmiany widzenia dziecka przez dorosłych przyczynił się między
7 N. Orme, Childhood in Medieval England, University of Exeter, c. 500-1500, http://www.repre-
sentingchildhood.pitt.edu/pdf/MedChild.pdf (dostęp: 23.10.2018 r.); zob. też R.W. Beales Jr., In search
of the historical Child: Miniature Adulthood and Youth in Colonial New England, American Quarterly
1975, vol. 27, No. 4, s. 379–398 oraz U. Nicola, Filozofia, Warszawa 2006, s. 349.
8 M. Szczepska-Pustkowska, Kategoria dzieciństwa – od Ellen Key do współczesności, Edukacja
i Dialog 1997, Nr 7(90).
9 D. Archard, Children Rights, London 2004, s. 20–22.
10 M. Szczepska-Pustkowska, Kategoria dzieciństwa.
11 M. D’Avolio, Child Labor and Cultural Relativism: From 19th Century America to 21st Century
Nepal, 16 Pace International Law Review 2004, Nr 109, s. 113–116.
4
§ 1. Pojęcie dziecka
J.J. Rousseau uznawany także za ojca współczesnej pedagogiki12. Twierdził on,
że natura chce, aby dzieci zanim staną się dorosłe były dziećmi. Podkreślał też,
iż dziecko to nie miniatura dorosłych, ale inna od dorosłego istota ludzka ob-
darzona swoim własnym widzeniem świata. Zalecał on także, aby mniej mó-
wić o obowiązkach dzieci, a więcej o ich prawach oraz podkreślał, że obowiązek
wychowania spoczywa na rodzicach dziecka, którzy mają być oparciem i przy-
jaciółmi dziecka13. Pojęcie odrębności dziecka w relacji do dorosłego wprowa-
dził J.J. Rousseau w dziele „Emil”14. W swoich rozważaniach dotyczących edu-
kacji wzorował się na brytyjskim filozofie J. Locke15, który choć nie zajmował
się w swoich pracach bezpośrednio zagadnieniem dzieciństwa, to interesował
się problemem efektywnej edukacji. W swoim eseju edukacyjnym pt. Myśli od-
nośnie edukacji (1693) wskazał, iż rodzice powinni mieć władzę nad dzieckiem,
aby móc je edukować16, aby zapewnić im możliwość korzystania z praw i wol-
ności przysługujących człowiekowi17. Dzieciństwo według niego było trwa-
jącym w czasie procesem rozwojowym wieńczonym dorosłością. Dzieci jego
zdaniem były niedoskonałą i niekompletną wersją ich dorosłej jaźni. Dlatego
też nie posiadły praw przynależnych dorosłym obywatelom państwa, gdyż nie
potrafią myśleć w sposób w pełni racjonalny a tylko chcą być tacy, jak doro-
śli. Nieracjonalność dziecka jego zdaniem była przesłanką opartą na wiedzy, że
rozwój człowieka to okres od narodzin do dorosłości, co stanowiło przyczynę
dyskwalifikującą dzieci do posiadania praw przynależnych dorosłym obywate-
lom państwa, a co tym samym uzasadniało podporządkowanie ich swoim ro-
dzicom18. Wszystkie te elementy składały się na uzasadnienie konieczności edu-
kacji dzieci, które rodzą się, jako tabula rasa bez jakichkolwiek idei. Dla J. Locke
12 J.J. Rousseau (1712–1778), pisarz i filozof, wybitny przedstawiciel oświecenia. Zajmował się
teorią polityki. Prekursor idei Wielkiej Rewolucji Francuskiej, teoretyk wychowania i krytyk ustroju
feudalnego. Głosił ideę egalitaryzmu oraz hasło kultu natury i uczucia. Wychowany był w duchu
kalwinizmu, ale w wieku 16 lat (1728) zmienił wiarę przechodząc na katolicyzm. Zob. The New
Encyclopedia Britannica, vol. 10, Chicago 2007, s. 210–211.
13 U. Nicola, Filozofia, s. 349.
14 Tytuł dzieła to „Emil lub o wychowaniu” z 1762 r. Rousseau po raz pierwszy odrzucił skupianie
się na osobach dorosłych i ogłosił zasadę odrębności dzieciństwa. Wskazywał na etapy edukacji
dziecka, które zależne są od jego rozwoju. Podkreślił ogromne znaczenie zabaw dla rozwoju intelektu-
alnego dziecka oraz znaczenie samokształcenia, jako rozwijającego w dziecku istniejące już zdolności,
[w:] tamże, s. 348–349.
15 J. Locke (1632–1704), filozof w zakresie polityki i edukacji. Studiował sprawę podejścia króla
Ludwika XIV do protestantów, których prawa gwarantowane przez Edykt Nantejski zostały prawnie
umniejszone, [w:] The New Encyklopedia Britannica, Chicago 2007, s. 435.
16 Dzieło to było skierowane do młodych dżentelmenów i było uznawane za wyjątkowo nowoczesne
i liberalne, [w:] D. Archard, Children Rights, Warszawa 2004, s. 10.
17 W. Sobczak, Wolność myśli sumienia i religii. Poszukiwanie standardu europejskiego, Toruń
2013, s. 433.
18 U. Nicola, Filozofia, Warszawa 2006, s. 349.
5
Rozdział I. Rozwój praw dziecka i jego prawa do wolności myśli, sumienia...
prawa dziecka do opieki i ochrony były czymś oczywistym wywodziły się one
z zaufania dziecka w naturalną życzliwość rodziców wobec ich potomka19.
Zasługą myślicieli oświecenia było także utworzenie podstaw dydakty-
ki, zajmującej się technikami nauczania, której twórcą był Comenius, czy-
li J.A. Komenský. Umieścił on po raz pierwszy dziecko w centrum zaintereso-
wań pedagogiki i wskazał, że konkretne etapy nauki dziecka powinny upływać
zgodnie z fazami jego rozwoju nie mogą być przyspieszane20. W dziele Wielka
Dydaktyka z 1657 r. głosił konieczność edukacji dzieci niezależnie od stanu spo-
łecznego i płci. Widział on w powszechnej oświacie prawo człowieka do zaspo-
kojenia jej aspiracji a nie jako obowiązek społeczny21. Nauki oświecenia w za-
kresie dotyczącym osoby dziecka znalazły także swoje odbicie w Kodeksie
cywilnym uchwalonym w okresie Rewolucji Francuskiej wskazującym, że dzie-
ci mają swoje prawa, a rodzice mają wobec dziecka obowiązki, w miarę których
biorą na siebie odpowiedzialność za dziecko i ochronę jego praw. Stąd rodzi-
ce nie są właścicielami dzieci, gdyż wszyscy ludzie mają te same prawa. Był to
pierwszy akt prawny nakładający obowiązek wychowawczy na rodzinę dziecka.
Fakt ten zmienił znacznie pozycję dziecka we Francji wskazując go jako pod-
miot praw, a nie jak do tej pory rozumiano przedmiot własności rodziny22.
W 1960 r. P. Ariès przeprowadził pierwsze generalne studia historyczne
nad zagadnieniem dzieciństwa, które opublikował w pracy pt. „L’Enfant et la
vie familiale sous ľancien règime”23. A. Ulanowicz podkreśliła, za Ariès, że dzie-
ciństwo z jego pojmowaną współcześnie formą życia rodzinnego nie było sta-
łą, uniwersalną i naturalną kategorią, lecz był raczej ciągle zmieniającym się
pojęciem24. T. Buck podkreślił fakt, że zaledwie w latach 1980–1990 socjolo-
gia zwróciła uwagę na okres dzieciństwa, stąd dopiero w 1998 r. komitet ba-
dawczy Międzynarodowego Związku Socjologów (International Sociological
Association) podjął decyzję o podjęciu studiów badawczych nad okresem dzie-
ciństwa. Wskazał on, że wyjaśnienie marginalizacji zainteresowania dzieckiem
tkwi w generalnej trywializacji dzieci przez społeczeństwo. Widzenie dziecka
przez dorosłych opiera się na podkreślaniu kim dzieci się stają lub będą się sta-
wać niż na tym czym one już są. Wynika to z tendencji do zwracania uwagi na
19 D. Archard, Children Rights,Warszawa 2004, s. 3 i 11.
20 Czeski pedagog, biskup braci czeskich (1592–1620). Na polecenie księcia Rakoczego przepro-
wadził restrukturyzacje węgierskiego systemu nauczania. Wprowadził metodę cykliczną, głoszącą, iż
każdy etap nauczania powinien dotyczyć nierozerwalnej całości informacji dostosowanej do wieku
i indywidualnych zdolności ucznia, [w:] U. Nicola, Filozofia, s. 349.
21 W. Sobczak, Wolność myśli sumienia, s. 433.
22 U. Nicola, Filozofia, s. 349.
23 Tytuł angielski Centuries of Childhood, [w:] D. Archard, Children Rights, London 2004, s. 19.
24 A. Ulanowicz, P. Ariès, University of Pittsburg, s. 7, http://www.representingchildhood.pitt.
edu/pdf/aries.pdf.
6
§ 2. Kształtowanie się zakresu praw dziecka
produkt finalny, którym jest dorosły człowiek, niż koncentrowania się na dziec-
ku „tutaj i teraz”. Stąd dzieci są widziane jako pasywni konsumenci kultury usta-
nowionej przez dorosłych25. Rozpoczęcie badań dotyczących dziecka dopiero
w drugiej połowie XX w. świadczy, że problem ten nie miał naukowo istotnego
znaczenia a problematyka dzieciństwa oraz okres młodzieńczości w dzisiejszym
rozumieniu tych pojęć jak podkreślał P. Ariès jest tak naprawdę wynalazkiem
współczesności.
§ 2. Kształtowanie się zakresu praw dziecka
„Bezradność niemowlęctwa wymaga ciągłej ochrony,
wszystko musi być zrobione dla tej niedoskonałej istoty,
która jeszcze nie jest samodzielna”.
Jeremy Bentham, Theory of Legislation (1840)
Historia ochrony praw dziecka w znanej nam obecnie formie rozpoczę-
ła się na przełomie XVIII i XX w. Najwcześniejszą publikacją dotyczącą praw
dzieci była rozprawa napisana przez Thomasa Spencera pt. Prawa Niemowląt
(The Rights of Infants). Natomiast pierwszą organizacją zorientowaną na po-
trzeby dzieci był Związek Pomocy Dzieciom (The Children Aid Society) zało-
żony w 1853 r. przez amerykańskiego biznesmena Charlesa Loring Brace oraz
grupę reformatorów społecznych w celu aktywnej pomocy biednym i bezdom-
nym dzieciom (głównie chłopcom). Grupę te określano też jako Kolejowy Ruch
na Rzecz Dzieci (The Orphan Train Movement) gdyż w celu znalezienia dzie-
ci potrzebujących pomocy używano pociągu, który zatrzymywał się na wybra-
nych stacjach, gdzie zabierano wyselekcjonowane przez członków tzw. Komitetu
Selekcyjnego (The Screening Committee)26 bezdomne i pozostawione bez opie-
ki dzieci w wieku do 17 roku życia i zawożono je do rodzin zaakceptowanych
przez Komitet jako stwarzające dziecku najlepsze warunki rozwoju. W momen-
cie odbioru dziecka przez przyspasabiającą je rodzinę podpisywano kontrakt
zapewniający, że dzieci otrzymają wykształcenie aż do 18 roku życia zgodnie
z prawem stanowym, chyba że za zgodą dziecka zdecydowano by się na edu-
25 T. Buck, Childhood and children rights, [w:] International Child Law 2011, Rautledge USA,
s. 15–24.
26 Składającego się z lekarzy, prawników, nauczycieli, dziennikarzy, urzędników zamieszkujących
w danej miejscowości. Zob. The National Train Complex – Preserving The Past For The Future The
Children Aid Society, http://orphantraindepot.org/history/the-childrens-aid-society/, WordPress.
7
Rozdział I. Rozwój praw dziecka i jego prawa do wolności myśli, sumienia...
kację do 17 roku życia. Zastępczy rodzice lub samo dziecko zobowiązani byli
też do składania corocznych raportów. Szacuje się, że organizacja ta wsparła po-
nad 200 000 tys. porzuconych i osieroconych dzieci znajdując im rodziny za-
stępcze27. Poprzez cały XIX w. aktywiści praw dzieci działali w celu zabezpie-
czenia dzieciom podstawowych praw do godnego życia opieki i wykształcenia.
Jednak początek praw dziecka rozpoczął się od historii 10-letniej Amerykanki
M.E. Wilson z Baltimore, która doznała szczególnie okrutnej psychicznej i fizycz-
nej przemocy. Urzędnicy Departamentu Pomocy Charytatywnej i Naprawczej,
do którego zgłoszono te sprawę nie mieli do pomocy odpowiednich przepisów
prawnych chroniących dziecko w takich sytuacjach. Pomocy maltretowanemu
przez rodzica28 dziecku paradoksalnie udzielili w 1874 r. członkowie lokalnego
Stowarzyszenia Przeciwdziałania Okrucieństwu Wobec Zwierząt (the American
Society for the Prevention of Cruelity to Animals – ASPCA). Twórca tego
Towarzystwa H. Bergh zauważył w przypadku M.E. Wilson podobieństwo do
koni bitych bez końca przez swych właścicieli. Zaangażował on więc najlepszego
ówcześnie prawnika E. Gerry, który przedstawił jej sprawę Sądowi Najwyższemu
stanu Nowy York żądając odebrania dziecka matce ze względu na możliwość za-
istnienia szkody do nienaprawienia. Sędzia A.R. Lawrence osobiście przesłu-
chał dziewczynkę podkreślając jej wyjątkową inteligencję i stwierdził, że jest
przedwcześnie dorosła i że jej wygląd, stan zdrowia i okaleczenia, świadczą, że
ewentualny brak zmiany w opiece nad dzieckiem skutkować może jeszcze gor-
szymi konsekwencjami. Przypadek ten zainspirował stworzenie w 1874 r. przez
E. Gerry (pełnomocnika M.E. Wilson), filantropisty John D. i Henry Bergh (twór-
cy ASPCA) pierwszego na świecie towarzystwa ochrony praw dzieci nazwane-
go Nowojorskie Towarzystwo dla Zapobiegania Okrucieństwa Wobec Dzieci
(the New York Society for the Prevention of Cruelity to Children)29. Towarzystwo
to zapoczątkowało tworzenie w USA stowarzyszeń mających chronić dziecko
przed przemocą, które do początków XX w. osiągnęły rozmiar około 200. Od
1880 r. zaczęły powstawać w Europie pierwsze towarzystwa międzynarodowe
kryminologów, sędziów dla nieletnich, opieki nad dziećmi opuszczonymi i bez-
27 E. Wright, Orphan Train Advertisement, Illinois, 6 September 1888; R.Wendinger, Sixty Seven
Little Ones Shipped West from New York, The Minneapolis Journal, Minneapolis 15 October 1908;
Make a Choice of an Orphan, Maquoketa, Iowa Newspaper 31 October 1919, http://orpahntraindepot.
org, WordPress.
28 Mary Ellen została adoptowana po tym jak jej matka nieposiadająca środków do utrzymania
oddała ją do sierocińca. Macocha Mary McCormack biła codziennie dziewczynkę i okaleczała jej
ciało nożyczkami zakazując jej pod groźbą kolejnych okaleczeń i bicia, mówienia o tym komu-
kolwiek; zob. H. Markel, Case Shined First Light of Abuse of Children” in the New York Times
(autor to profesor pediatrii, psychiatrii i historii medycyny na Uniwersytecie w Michigan, 14.12.2009,
http://www.nytimes.com/2009/12/15/health/15abus.html, dostęp: 25.5.2017 r.).
29 Tamże.
8
§ 2. Kształtowanie się zakresu praw dziecka
domnymi, których działalność koncentrowała się na łagodzeniu przepisów pra-
wa karnego wobec nieletnich. W 1890 r. Kongres Kryminologów przyjął rezo-
lucję ustalającą wiek 14 lat za granicę, poniżej której nie można stosować kar
kryminalnych30. W drugiej połowie XIX w. w Anglii podjęto pierwsze próby
uregulowania w szerszym zakresie praw dziecka.
Pierwszą światową ustawą chroniąca dzieci była angielska ustawa o dzie-
ciach z 1889 r. zwana Children Act lub Children’s Charter, która w rozdziale 44
wskazywała, że osoby w wieku 16 lat są wystarczająco dorosłe, aby posiadać pra-
wa opiekuńcze nad osobami młodszymi od nich. Osoby od 16 roku życia pod-
legały zatem karze finansowej w wysokości do 100 funtów lub karze więzienia
z lub bez ciężkich robot na okres do dwóch lat, gdy dopuściły się one do świa-
domego zaniedbania dziecka, porzucenia, zmuszania go do żebrania, śpiewa-
nia czy innego zachowania w celu otrzymania jałmużny lub innej formy zapłaty,
przyczyniając się do choroby, niepotrzebnego cierpienia w tym psychiczne-
go i ran dziecka w wieku poniżej 16 roku życia. Karze do 6 miesięcy więzienia
podlegało też przebywanie dziecka w wieku od 4 do 16 roku życia w domu pu-
blicznym. Akt ten zawierał też ochronę zatrudnienia dzieci wraz z zaleceniami
i karami za przekroczenia dotyczącymi zakazu zatrudniania nieletnich poniżej
16 roku w sklepach i przy produkcji alkoholu oraz sprzedaży tytoniu i tabaki.
Dokument ten był uzupełniany i rozszerzony w 1894 r. o zezwolenie dzieciom
na przedstawianie dowodów w sądzie, karze podlegała odmowa dziecku chore-
mu udzielenia pomocy medycznej. W 1908 r. rozszerzono ustawę o dzieciach
o kary dla rodziców i opiekunów dzieci za pozostawienie dziecka do 7 roku ży-
cia bez opieki przy niezabezpieczonym palenisku i skutkującym tym poparze-
niem i śmierci dziecka, zakazano dzieciom do 14 roku życia przebywania w ba-
rach i miejscach, gdzie się pije alkohol i podawanie dziecku poniżej 5 roku
życia napojów alkoholowych. Zobowiązano osoby opiekujące się dziećmi po-
niżej 7 roku życia przez okres dłuższy niż 48 godzin do zgłoszenia tego faktu
do urzędnika przy Zarządzie Opiekunów (the Board of Guardians)31. Rodzice
dziecka poniżej 7 roku życia, które zostało pozostawione bez opieki w pomiesz-
czeniu, gdzie znajdowało się niezabezpieczone palenisko podlegali karze grzyw-
ny lub innej karze w przypadku, gdyby dziecko spłonęło lub uległo poparzeniu
(art. 1)32. Podobnie karani byli rodzice dziecka lub opiekunowie, którzy zabie-
rali lub wysyłali dziecko do miejsc, gdzie spożywa się alkohol tak jak bary, eks-
kluzywne restauracje czy domy publiczne (art. 2). Karze podlegało także poda-
30 E. Czyż, Prawa dziecka, Warszawa 2002, s. 9.
31 Children Act 1889 [52 53 VicT.], Prevention of Cruelty to, and protection of [Ch.44],
26th August 1889.
32 Children Act, 1908, [w:] W. Clarke Hall, Children Act, 1908, London 1909.
9
Rozdział I. Rozwój praw dziecka i jego prawa do wolności myśli, sumienia...
wanie dziecku poniżej 5 roku życia napojów alkoholowych poza przypadkami
chorób (art. 3). Osoby inne niż członkowie rodziny, podejmujące się za opłatą
z dala od rodziców dziecka, przez okres dłuższy niż 48 godzin opieki nad jed-
nym lub więcej dziećmi w wieku poniżej wieku 7 lat byli zobowiązani do poin-
formowania o tym fakcie wymienionych w tym akcie urzędów. Wprowadzono
też dla lombardników zakaz skupowania dóbr od dzieci w wieku poniżej 14 lat
a w Londynie i Liverpoolu zakaz ten obejmował dzieci poniżej 16 lat (art. 3).
Podobnie sprzedawcy tabaki mieli zakaz sprzedaży dzieciom papierosów i bi-
bułek do ich produkcji oraz jakiejkolwiek innej tabaki, jeżeli był powód, któ-
ry pozwalał sądzić, że ma to służyć użyciu jej przez osobę poniżej 16 roku ży-
cia. Nie miało to jednak zastosowania w stosunku do chłopców zatrudnionych
w handlu, czy też posłańców w uniformach reprezentujących firmę przesyłko-
wą. Osoby organizujące rozrywki dla dzieci w grupie przekraczającej 100 dzieci
zostały zobowiązane do posiadania odpowiedniej liczby dorosłych osób nadzo-
rujących, aby zapewnić im bezpieczeństwo w przypadku pożaru. Nie odnosiło
się to jednak do rozrywki w domach prywatnych33.
Ustawą z 1908 r. utworzono sądy dla małoletnich i wprowadzono rejestra-
cje adoptowanych rodziców dziecka. Karze podlegało także seksualne nadużycia
wobec dziecka na podstawie ustawy o karach za kazirodztwo (The Punishment
of Incest Act 1908), odrzucono jako niematerialny fakt zgody wyrażonej przez
osobę rodzaju żeńskiego na taki czyn. W 1933 r. zebrano wszystkie przepisy do-
tyczące dzieci i młodocianych w jednym akcie i wprowadzono obowiązującą
do dzisiaj w zmienionej i uzupełnionej formie ustawę o dzieciach i młodzieży
(The Children and Young Persons Act 1933)34. Ustawa ta wprowadziła specjal-
ną opiekę nad dziećmi wysokiego ryzyka, zabezpieczała przed okrucieństwem
i wystawieniem na moralne i fizyczne okrucieństwo małoletnich, w tym pro-
stytucji żebractwa, zatrudnienia nieletnich przy wszelkiego rodzaju pracach za-
grażających ich życiu. Gwarantowała sądownictwo dla nieletnich przy zapew-
nieniu odseparowanie młodocianych od dorosłych na wszelkich szczeblach
postepowania karnego i procedury śledczej. Ograniczono też kary w stosunku
do małoletnich. Przed uchwaleniem tej ustawy dzieci bez względu na wiek były
traktowane przez sądy, jak dorośli i skazywane były na takich samych zasadach
na karę śmierci. Ustawą tą uregulowano odpowiedzialność rodziców za opiekę
nad dzieckiem w tym finansowego udziału rodziców w opłatach za szkoły do
których było kierowane dziecko czy opłat sądowych. W suplemencie w art. 68
zaznaczono, że wskazane przez sąd szkoły o charakterze naprawczym, do któ-
33 W. Clarke Hall, Children Act, 1908, London 1909.
34 Nazywany był także nieformalnie ‘The Children’s Charakter. Stanowił element reform prze-
prowadzonych przez liberalny rząd – British Liberal Party’s liberal reforms package. Zob. T. O’Malley,
Juvenile Justice in the Republic of Ireland, [w:] P. Cavadino, Juveniles who kill, Winchester 1996, s. 94.
10
§ 2. Kształtowanie się zakresu praw dziecka
rych dziecko ma być wysłane mają obowiązek uwzględniać wyznanie takiej oso-
by35. Ustawą tą próbowano rozwiązać problem dzieciobójstwa. Było to możliwe,
ponieważ dokument ten przewidywał pomoc socjalną oraz stworzenie siero-
cińców. Przy pomocy lokalnych władz i na jej podstawie zabierano dzieci do
przytułków, aby chronić je przed wykorzystaniem. Wielkim osiągnięciem tego
aktu było ustalenie minimalnego wieku dla egzekucji dziecka na 16 lat, a który
w 1933 r. zmieniono na 18 lat36. Dokument ten został uznany za jeden z bardziej
postępowych dokumentów swoich czasów37, gdyż regulował większość proble-
mów dzieci i ich praw38.
W Irlandii ustawa o dzieciach (Children Act 1908) regulowała nie tylko od-
powiedzialność karną opiekunów dziecka i innych dorosłych osób mogących się
przyczynić do szkód na osobie dziecka, ale regulowała także zagadnienie objęcia
dziecka opieką podczas trwania procedury cywilnej39.
W 1917 r. Moskiewski Proletariat uchwalił Deklarację Praw Dzieci, któ-
ra gwarantowała, że dzieci mogą wybrać własną formę edukacji, własną religię
i mogą opuścić swoich rodziców, jeżeli tak wybiorą40.
W 1919 r. z inicjatywy E. Jebb i jej siostry D. Buxton powstała w Anglii
pierwsza w świecie organizacja chroniąca dzieci – nazwana Uratować Dzieci
(Save the Children). Jej początkowym celem było wsparcie głodujących dzieci
w Austrii co uznano za kontrowersyjne ze względu na doświadczenia i pierwszej
wojny światowej. Zebrano na ten cel w ciągu roku zawrotna sumę 400 000 fun-
tów, czyli ówcześnie byłby to odpowiednik około 60 mln złotych. E. Jebb stała się
jednym z największych adwokatów praw dzieci, lobbując na ich rzecz w Lidze
Narodów do momentu aż spisane przez nią podstawowe prawa dzieci zostały
przyjęte i zaaprobowane w 1924 r. przez Ligę Narodów. W 1920 r. powstał au-
stralijski oddział tej organizacji wspomagający dzieci europejskich emigrantów
wojennych41.
35 Children and Young Persons Act 1933 [23 Geo.5. Ch12], http://www.legislation.gov.uk/
ukpga/1933/12/pdfs/ukpga_19330012_en.pdf (dostęp: 12.8.2016 r.).
36 T. O’Malley, Juvenile Justice in the Republic of Ireland, [w:] P. Cavadino, Juveniles who kill,
Winchester 1996, s. 94.
37 W. Clarke Hall, Children Act, 1908, London 1909.
38 Kodyfikacja ta nadała ponadto równe prawa wszystkim dzieciom, zrównała w prawach dzieci
nieślubne ze ślubnymi, stając się podstawą późniejszych opracowań, zob. M. Balcerek, Prawa dziecka,
Warszawa 1986.
39 T. O’Malley, Juvenile Justice in the Republic of Ireland, [w:] P. Cavadino, Juveniles who kill, s. 94;
Znakomita cześć przepisów z Children Act, 1908 została włączona w 1991 r. do procedury cywilnej
w częściach ja interesującej.
40 L. Mally, Culture of the Future: The Prolekult Movement in Revolutionary Russia, 1990 Uni-
versity of California Press, s. 180.
about-us/history-and-achievements.
41 90 years Dedicated to Children Right, Save the Children, http://www.savethechildren.org.au/
11
Rozdział I. Rozwój praw dziecka i jego prawa do wolności myśli, sumienia...
W Szwecji powstała – R. Barnen a w Norwegii w 1915 r. dokonano zrów-
nania prawa dzieci małżeńskich i pozamałżeńskich42. W Szwecji E. Key, peda-
gog, będąca także wielką orędowniczką praw dziecka rozbudzała zaintereso-
wanie społeczne sytuacją dziecka i koniecznością określenia ustawowo praw
dzieci43. Wychodziła ona z założenia, że dzieci muszą mieć prawa, obejmują-
ce wszystkie sfery życia, rozwoju i działania. E. Key stwierdzała, że „Dzieci (...)
mają obowiązki i prawa równie niewzruszone jak te, które wiążą starszych i do-
znają szacunku, szanując nawzajem innych (...)”. Wskazywała ona także, że naj-
lepszym środowiskiem opiekuńczym dla prawidłowego rozwoju dziecka jest
rodzina44.
W Egipcie od 1920 r. grupa lekarzy i filantropistów na fali modernistycz-
nych reform rozpoczęła ochronę dzieci i edukacji matek. Stworzono programy
higieny dla dzieci, ich fizycznej edukacji, dokarmiania dzieci głodnych, zasad
odżywiania dzieci w wieku szkolnym oraz szeroko pojętej dyscypliny. Egipskie
organizacje rządowe, jak i prywatne organizacje społeczne zainicjowane przez
filantropów takie jak Towarzystwo Ochrony Dzieci (the Society for the Protection
of Children), Mabarrat Muhammad Aly ambulatorium dla matek i nowo na-
rodzonych dzieci, gdzie po raz pierwszy wprowadzono ochronę pediatrycz-
ną. W latach trzydziestych XX w. Związek Egipskich Feministek (the Egyptian
Feminist Union – EFU), który był centralnym ruchem feministycznym i filan-
tropijnym w Egipcie zaangażował się w ruch na rzecz ochrony zdrowia kobiet
i dzieci. Stworzone zostały Komitet ds. Zdrowia Kobiet i Dzieci (the Committee
for Health Affairs of Women and Children) oraz Komisja Opieki nad Dzieckiem
(the Commitee of Child Care). Organizacje te nauczały w zakresie opieki nad
dzieckiem, wyżywienia i higieny dzieci oraz stworzenia profesjonalnego szkol-
nictwa dla dziewcząt. Członkowie Towarzystwa Opieki nad Dzieckiem wizyto-
wali też biedne rodziny, wspomagając je w zakresie wyżywienia, ubrań, naucza-
jąc zasad higieny i dobrego odżywiania niezbędnego dla prawidłowego rozwoju
dzieci. Organizacje te domagały się też stworzenia profesjonalnego szkolnic-
twa dla dziewcząt. W 1927 r. powstało Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony
Dzieciństwa (thé Société Internationale pour La Protection de l‘Enfance – S.I.P.E.)
stworzone przez grupę lekarzy. Doktor Dolbey ze szpitala Qasr al – ‘Ayni zapo-
42 Na przykład w Belgii stało się to dopiero w 1979 r. po orzeczeniu Trybunału Praw Człowieka
w Strasburgu – sprawa Marckx v. Belgia, [w:] E. Czyż, Prawa dziecka, Warszawa 2002, s. 9.
43 Domagała się ona m.in. zrównania w prawach dzieci nieślubnych ze ślubnymi i rozwoju dla
nich rodzinnych form opieki wychowawczej i ochrony równych praw wszystkich dzieci, [w:] E. Czyż,
Prawa Dziecka, Warszawa 2002, s. 9.
44 M. Balcerek, Prawa dziecka, s. 52, Warszawa 1986.
12
§ 2. Kształtowanie się zakresu praw dziecka
czątkował bezpłatne ambulatoria medyczne przeznaczone do opieki na wszyst-
kimi biednymi dziećmi bez względu ich religie bądź narodowość45.
W Polsce szczególnie aktywną działalność na rzecz dziecka prowadził
J. Korczak46, który w 1927 r. opublikował „Prawo Dziecka do szacunku” wzbo-
gacając literaturę tego przedmiotu47. Był on lekarzem, dziennikarzem, pisarzem,
nauczycielem i wychowawcą. Zajmował się badaniem natury emocjonalnej
dziecka i jego potrzebami. Organizował i prowadził domy dziecka. Podkreślał
ogromne znaczenie rodziny, edukacji dla wszystkich. Wałczył o lepsze życie
dla dzieci. Dążył do poprawy ich sytuacji socjalnej i sanitarnej. Pragnął uzna-
nia uniwersalnego prawa do życia i szacunku dla każdego. Podkreślał znaczenie
opieki zdrowotnej nad dzieckiem i rolę podejścia do edukacji w domu rodzin-
nym, istotnej dla dziecka i dorosłych członków rodziny. W swojej działalności
pisarskiej, opowiadał się za spojrzeniem na nie, nie jak na inną istotę ludzką,
która dopiero będzie człowiekiem, ale która nim już jest. Uważał, że dusze dzieci
zawierają ziarna wszystkich nauk i emocji, które dorośli już posiedli. Jednakże,
aby te ziarna się rozwinęły, ich wzrost musi być łagodnie i delikatnie stero-
wany. J. Korczak widział dzieci nie jako inne, lecz wyłącznie mniejsze od do-
rosłego. Zaznaczał, że największe różnice pomiędzy dzieckiem a dorosłym za-
uważyć można w zakresie emocji. Wskazywał, że w domu powinna panować
atmosfera sprzyjająca wychowaniu dziecka stworzona przez rodziców. Dziecko,
jego zdaniem powinno uczestniczyć w obowiązkach domowych, aby miało re-
spekt do pracy, co stanowi ważny czynnik programu wychowawczego. Program
pedagogiczny J. Korczaka opierał się na tezie, iż dzieci powinny być kochane
i całkowicie rozumiane oraz muszą być respektowane i traktowane jak partne-
rzy i przyjaciele. Postulował konieczność stworzenia Deklaracji Praw Dziecka.
45 Omnia El Shakry, The Great Social Laboratory – Subjects of Knowledge in Colonial and Post-
colonial Egypt; Stanford University, California 2014, s. 113–145.
46 Janusz Korczak (1878–1942) prawdziwe imię Henryk Goldszmit. Publikował, pisał periodyki
i artykuły i książki poruszając zagadnienie zdrowia publicznego. Podczas I wojny światowej pracował
jako lekarz frontowy. W 1917 r. roztoczył w Kijowie opiekę nad bezdomnymi dziećmi. Założył dom
dla sierot Nasz Dom w Pruszkowie k/Warszawy. Nauczał w szkole dla dziewcząt S. Sempołowskiej.
Był członkiem Latającego Uniwersytetu. Po 1915 r. wykładał na Polskim Wolnym Uniwersytecie. Jego
dom wychowawczy dla dzieci żydowskich został przeniesiony do getta skąd Korczak wraz z dziećmi
został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Treblince, gdzie zginął wraz z dziećmi w 1942 r.
W ciągu swojego życia wydał 1000 publikacji w tym 24 książki. Wśród nich książki dla dzieci takie
jak na przykład Król Maciuś oraz książki z zakresu pedagogiki wychowawczej tj. „Jak kochać dziecko”,
„Momenty wychowawcze”, „Prawo dziecka do szacunku”. Pisał też nowele, historie i sztuki teatralne,
zob. T. Lewowicki, Janusz Korczak 1878–1942, Paryż 2000, [w:] Prospects: The quarterly review of
comparative education, Paris UNESCO: International Bureau of Education 1994, vol. XXIV, no 1/2,
p.p. 37–48.
47 G. Lansdown, Children Rights, [w:] B. Mayall (ed.), Children’s Childhood, observed and expi-
renced, London 1994, s. 33–34.
13
Rozdział I. Rozwój praw dziecka i jego prawa do wolności myśli, sumienia...
Podkreślał prawo dziecka do miłości, szacunku, edukacji, opieki zdrowotnej,
wypowiedzi oraz do religii48. W Polsce Komitet Ochrony Praw Dziecka (KPOD)
powstał dopiero 1981 r., czyli w gorących czasach Solidarności i był pierwszą
tego typu organizacją w Europie wschodniej. Pierwszy zjazd zarządu KPOD od-
był się 13.12.1981 r., czyli w dniu ogłoszenia stanu wojennego i był nielegalny,
gdyż wszelkie zgromadzenia i zebrania zostały w tym okresie zabronione. Celem
KPOD tak jak i pozsyłanych światowych organizacji była ochrona dziecka przed
fizyczną i psychiczną krzywdą49.
W obliczu rozszerzających się tendencji ochrony praw dziecka, państwa
zmieniały powoli swój oficjalny stosunek wobec nieletnich. Wpływ na taką po-
stawę społeczeństw, a następnie państw miała cała grupa ludzi zaangażowanych
w prawa dziecka poczynając od znanych lekarzy, prawników, nauczycieli, pra-
cowników pomocy społecznej po publicystów i pisarzy. Na tak przygotowa-
nym gruncie zaczęła się rozwijać idea przyznania praw dziecku, która miała
swoje podłoże w rozwoju publicznej opieki nad dzieckiem. Dzięki tym działa-
niom świat dojrzał w dziecku człowieka, który tak jak dorosły, ma swoje po-
trzeby wymagające formalno-prawnego usankcjonowania, a następnie ich reali-
zacji i ochrony. Ten sposób myślenia znalazł w efekcie końcowym swój wyraz
w wydawanych dokumentach międzynarodowych i konstytucjach poszczegól-
nych państw.
§ 3. Ogólna charakterystyka zagadnienia prawa
do wolności myśli, sumienia i wyznania
„W idealnym świecie będzie możliwa wolność religijna
oraz wolność swobodnego praktykowania dla wszystkich
religii”.
Naftali Bennett
Istnieje powszechne przekonanie, że myśl jest wolna a człowiek jest wolny
w wyborze swoich myśli. Praca umysłu ograniczona jest jedynie granicami ludz-
kiego doświadczenia i siły wyobraźni. Jednak naturalna wolność prywatnego
myślenia ma niewielką wartość i może być niesatysfakcjonująca, a nawet bole-
sna dla samego myśliciela, jeśli nie wolno mu przekazywać swoich myśli innym.
48T. Lewowicki, Janusz Korczak, Paryż 2000, s. 37–48.
49 Komitet Ochrony Praw Dziecka, http://kopd.pl/o-kopd/historia/.
14
§ 3. Ogólna charakterystyka zagadnienia prawa do wolności myśli, sumienia...
Trudno jest także ukryć myśli, które prowadzą do zakwestionowania idei, zwy-
czajów i odrzucenia wierzeń. W takim też sensie wolność myśli, obejmuje wol-
ność słowa. Ruchy wolności intelektualnej były, jak w każdym wieku, ograniczo-
ne do intelektualnej mniejszości, gdyż ludzie prości byli niezwykle przesądni.
W starożytności klasycznej wolność myśli była czymś oczywistym. Wykształceni
Grecy byli tolerancyjni i chociaż w Atenach wprowadzono kary za bluźnierstwo
to zanotowano wyłącznie kilka przypadków myślicieli skazanych za heterodok-
sję, czyli wyznawanie poglądów odmiennych od doktryny wiary głoszonej przez
dany kościół i miały one raczej polityczny charakter. Rozwój nauk przyrodni-
czych, pogłębiał zatem dylemat rozumu i wiary oraz uaktywniał sceptycyzm
i rosnący sekularyzm głoszony przez humanistów. Wraz z tym stałym postępem
intelektualnym tolerancja zaczęła zyskiwać na popularności zmuszając rządy do
złagodzenia swych praw uprzywilejowujących wyłącznie jedno wyznanie religij-
ne na rzecz wolności praktyk dla innych grup wyznaniowych. Wolność religij-
na była więc ważnym krokiem w kierunku całkowitej wolności opinii i myśli50.
Historia wolności religijnej jest zagadnieniem złożonym, co wynika z faktu,
że do XVIII w. nie uznawano za możliwe pozostawienie jednostkom swobody
wyboru religii i dowolnego kształtowania własnych przekonań. Podejmowanie
decyzji w tym zakresie było zatem zakazane pod groźbą surowych kar.
Praktykowano jednak tolerancję religijną wymuszoną zazwyczaj względami
politycznymi. W tym wczesnym okresie wolność sumienia i wyznania stano-
wiła zatem element walki o podstawowe prawa człowieka. Natomiast pozycja
dziecka w prawie była akcentowana na tle praw jego rodziców i nie mówiono
o nim w kategoriach podmiotowych, lecz przedmiotowych. Zanim, więc przy-
znano dziecku Konwencją o Prawach Dziecka z 1989 r. podstawowe prawa czło-
wieka, prowadzone były stopniowe działania promujące pogląd, iż prawa te
są przynależne każdemu człowiekowi. Jednym z nich było prawo do wolności
sumienia i wyznania, które zostało uznane za fundamentalne prawo człowie-
ka. Wolność sumienia i wyznania występuje także pod innymi nazwami takimi
jak wolność wierzeń, wolność kultu, wolność religii, wolność myśli i przekonań,
wolność wyznawania oraz wolność głoszenia religijnych a także areligijnych, czy
też antyreligijnych idei i doktryn. Zakres tego prawa objął wolność wyznawania
i głoszenia jakichkolwiek przekonań według własnego wyboru, w tym także ma-
nifestowania swojej religii lub przekonań, w tym areligijnych zarówno indywi-
dualnie, lub we wspólnocie z innymi, publicznie lub prywatnie w modlitwach,
obrzędach, praktykach i nauczaniu51.
50 J. Bagnell Bury, A History of Freedom of Thought, Copyright, 1913 Cambridge, U.S.A, EBook
No 10684; release date 11 January 2004.
51 M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, s. 22.
15
Pobierz darmowy fragment (pdf)