Darmowy fragment publikacji:
Wpływ wydobycia gazu łupkowego na
rozwój społeczno-ekonomiczny regionów
– amerykańskie success story i potencjalne
szanse dla Polski
Izabela Albrycht, Rafał Garpiel, Piotr Kosowski,
Anna Łaszczuk, Adam Łazarski, Marcin Matyka,
Łukasz Pokrywka, Stanisław Rzyski, Piotr Stankiewicz,
Marcin Tarnawski
Wpływ wydobycia gazu łupkowego na
rozwój społeczno-ekonomiczny regionów
– amerykańskie success story i potencjalne
szanse dla Polski
Izabela Albrycht, Rafał Garpiel, Piotr Kosowski,
Anna Łaszczuk, Adam Łazarski, Marcin Matyka,
Łukasz Pokrywka, Stanisław Rzyski,
Piotr Stankiewicz, Marcin Tarnawski
Jeżeli doceniają Państwo wartość merytoryczną niniejszej publikacji, zachęcamy
do finansowego wsparcia przyszłych inicjatyw wydawniczych Instytutu.
Wpływ wydobycia gazu łupkowego na rozwój społeczno-ekonomiczny
regionów – amerykańskie success story i potencjalne szanse dla Polski
Izabela Albrycht, Rafał Garpiel, Piotr Kosowski, Anna Łaszczuk, Adam Łazarski,
Marcin Matyka, Łukasz Pokrywka, Stanisław Rzyski, Piotr Stankiewicz,
Marcin Tarnawski
Redakcja: Izabela Albrycht
Zamknięcie składu: lipiec 2012
© Instytut Kościuszki 2012. Wszystkie prawa zastrzeżone. Krótkie partie tekstu,
nieprzekraczające dwóch akapitów mogą być kopiowane w oryginalnej wersji
językowej bez wyraźnej zgody, pod warunkiem zaznaczenia źródła.
Pomoc w edycji: Maria Guzewska, Liliana Drewnicka
Projekt i skład graficzny: Małgorzata Kopecka
Druk: Dante Media
Instytut Kościuszki
ul. Lenartowicza 7/4
31-138 Kraków
e-mail: ik@ik.org.pl
+48 12 632 97 24
www.ik.org.pl
ISBN: 978-83-63712-02-0
Spis treści
Wstęp Izabela Albrycht ........................................................................................................................................ 5
Najważniejsze wnioski i rekomendacje dla sektora poszukiwań
i wydobycia gazu łupkowego w Polsce z punktu widzenia jednostek samorządu
terytorialnego Izabela Albrycht........................................................................................................................ 9
PÓŁNOCNOAMERYKAŃSKIE DOŚWIADCZENIA .....................................................................................21
1. Historia rozwoju sektora gazu łupkowego w USA Adam Łazarski ............................................23
2. Korzyści płynące z oparcia sektora energetycznego w USA na gazie łupkowym
Marcin Tarnawski ........................................................................................................................................29
3. Korzyści ekonomiczne dla USA wynikające z rozwoju sektora gazu łupkowego
Adam Łazarski, Marcin Tarnawski ..........................................................................................................37
4. Przykłady rozwoju amerykańskich regionów bogatych w złoża gazu łupkowego
Adam Łazarski ..............................................................................................................................................43
5. Postawy amerykańskiego społeczeństwa i społeczności lokalnych
wobec wydobycia gazu łupkowego Piotr Stankiewicz, Stanisław Rzyski ...............................55
6. Dobre praktyki rozwoju sektora gazu łupkowego w Ameryce Północnej
w zakresie zwiększenia potencjału społeczno-kulturowego oraz budowania relacji
ze społecznościami lokalnym Piotr Stankiewicz, Stanisław Rzyski .............................................65
7. Korzyści płynące z rozwoju sektora gazu łupkowego w Kanadzie Marcin Tarnawski .......71
SZANSE DLA POLSKI .........................................................................................................................................81
8. Historia i tradycja wydobycia gazu ziemnego w Polsce Piotr Kosowski ..................................83
9. Gaz konwencjonalny i niekonwencjonalny – krótka charakterystyka
podobieństw i różnic Piotr Kosowski ...................................................................................................87
10. Obszary ryzyka mogące warunkować znaczenie sektora gazu łupkowego
w Polsce i jego wpływ na wartości realne w gospodarce Piotr Kosowski ...............................91
11. Obecny system opodatkowania wydobycia węglowodorów
w Polsce z perspektywy jednostek samorządu terytorialnego
Anna Łaszczuk, Marcin Matyka – DLA Piper Wiater sp.k. .................................................................95
12. Analiza potencjalnych korzyści z wydobycia gazu niekonwencjonalnego
dla rozwoju społeczno-ekonomicznego regionów w Polsce z uwzględnieniem
doświadczeń regionów, w których działają kopalnie gazu konwencjonalnego
Łukasz Pokrywka ...................................................................................................................................... 101
13. Wpływ sektora wydobywczego gazu ziemnego na rozwój społeczno-ekonomiczny
regionów w percepcji społeczności lokalnych Rafał Garpiel ................................................... 123
Autorzy ................................................................................................................................................................ 135
Wstęp
Izabela Albrycht – prezes zarządu Instytutu Kościuszki
Rewolucja gazu niekonwencjonalnego, zapoczątkowana w USA i w Kanadzie, może osiągnąć,
w stosunkowo krótkim okresie czasu, status zjawiska globalnego. Stworzeniem sektora wydo-
bycia gazu łupkowego (poważnie) zainteresowane są bowiem kolejne kraje: Wielka Brytania,
Chiny, Rosja, Indie, Meksyk i Argentyna. To tylko kilka przykładów państw, które prawdo-
podobnie w największym stopniu wpłyną na dynamikę przewidywanego procesu. Choć
w każdym z wymienionych krajów, potencjał rozwoju sektora łupkowego uwarunkowany
jest innymi czynnikami, nie zmienia to faktu, że niekonwencjonalne technologie wydobycia
surowców energetycznych zrewolucjonizują najpierw regionalne rynki gazu, a w perspek-
tywie kilku następnych lat – także rynek ropy naftowej. Która z tych surowcowych rewolucji
przyniesie większe zmiany w stosunkach gospodarczych na świecie, pokaże czas.
Dziś pewne jest tylko jedno: ani Polska, ani Europa nie powinny odwrócić się od możliwości
osiągnięcia korzyści energetycznych, ekonomicznych, społecznych i politycznych, które są
udziałem dotychczasowych beneficjentów rewolucji łupkowych.
W prezentowanym raporcie, analizując zarówno historię, jak i wpływ społeczno-ekonomiczny
rozwoju wydobycia gazu łupkowego w USA i Kanadzie, proponujemy czytelnikowi zdystanso-
wanie się od globalnej analizy sektora gazu niekonwencjonalnego, a zwrócenie się ku perspek-
tywie lokalnej. Łupkowe success story rozpoczęło się bowiem w amerykańskich stanach oraz
kanadyjskich prowincjach. Teksas, Pensylwania czy Kolumbia Brytyjska to miejsca, w których
rewolucja łupkowa odcisnęła swoje pozytywne piętno w pierwszej kolejności i w najwięk-
szym stopniu. Pomorze i Lubelszczyzna to natomiast obszary, które mogą odegrać ważną rolę
w historii rozwoju sektora gazu łupkowego w Polsce.
Niniejszy raport, będący kolejną publikacją Instytutu Kościuszki na temat sektora gazu niekon-
wencjonalnego, skoncentruje się przede wszystkim na przedstawieniu historii wydobycia tego
surowca w USA i w Kanadzie, a także na zaprezentowaniu skali i rodzajów korzyści społecz-
nych, ekonomicznych i energetycznych, wiążących się z jego rozwojem w wymiarze krajowym
i regionalnym. Korzyści te zaprezentowane zostaną w oparciu o najnowsze dane ekonomiczne
oraz wyniki badań socjologicznych, dotyczących postrzegania przez społeczeństwo amery-
kańskie korzyści związanych z funkcjonowaniem sektora łupkowego.
Nie wszystkie opinie wyrażone w niniejszej publikacji
przez jej autorów odzwierciedlają oficjalne stanowisko
programowe Instytutu Kościuszki oraz partnerów
publikacji. Stanowią one wkład w debatę publiczną.
Tezy zawarte w publikacji odzwierciedlają
stanowiska poszczególnych autorów,
niekoniecznie stanowiąc opinie pozostałych.
Analiza sektora gazu niekonwencjonalnego w USA będzie punktem wyjścia do przedsta-
wienia charakterystyki podobieństw i różnic między sektorem gazu konwencjonalnego
i niekonwencjonalnego oraz sformułowania listy obszarów ryzyka, mogących warunkować
znaczenie sektora gazu łupkowego w Polsce i jego wpływ na wartości realne w gospodarce.
Istotną częścią publikacji jest rozdział analizujący doświadczenia polskich regionów, w których
obecnie działają kopalnie gazu konwencjonalnego oraz znajdują się podziemne magazyny
gazu. Wskazuje on na społeczno-ekonomiczne korzyści dla regionów, związane z funkcjono-
waniem sektora wydobywczego gazu ziemnego i ropy naftowej.
W tej części raportu zaprezentowana została także wstępna projekcja potencjalnego wpływu
sektora gazu łupkowego na rynek pracy. Publikacja zawiera również listę innych, prawdopo-
dobnych korzyści społeczno-ekonomicznych, wynikających z rozwoju sektora gazu łupko-
wego w Polsce oraz zbiór rekomendacji dla polskich decydentów ukierunkowanych na
wygenerowanie wartości dodanej z wydobycia gazu łupkowego dla jednostek samorządu
terytorialnego i uzyskanie efektu mnożnikowego dla polskiej gospodarki. Publikację zamyka
raport z unikalnych, jakościowych badań socjologicznych, przeprowadzonych w celu zidenty-
fikowania sposobu postrzegania przez społeczności lokalne korzyści i kosztów/strat, związa-
nych z eksploatacją gazu konwencjonalnego w Polsce.
Nie tylko pozytywne doświadczenia północnoamerykańskie, ale także analiza danych ekono-
micznych polskich regionów wydobywczych wraz z wynikami wywiadów przeprowadzonych
wśród zamieszkujących te obszary społeczności lokalnych, wskazują, że funkcjonowanie
sektora wydobywczego gazu ziemnego może przynieść wielorakie korzyści dla rozwoju
społeczno-ekonomicznego regionów. Wyniki badań i analiz ekspertów Instytutu Kościuszki,
zawarte w niniejszym raporcie są zatem źródłem rzeczowych argumentów, które w obecnej,
wczesnej fazie rozwoju sektora łupkowego w Polsce, mogą mieć istotne znaczenie dla budo-
wania prawdziwego, a tym samym pozytywnego klimatu wokół gazu łupkowego. Z tego
względu są warte przytaczania i podkreślania w debacie publicznej.
Jak wskazuje przykład północnoamerykański, wiedza na temat korzyści i skutków, wiążących
się z rozwojem sektora poszukiwawczo-wydobywczego gazu łupkowego, jest nie do przece-
nienia. Zarówno polski rząd, politycy, samorządowcy, organizacje pozarządowe, jak i koncerny
energetyczne, mając na uwadze rozwój sektora gazu niekonwencjonalnego, powinni wska-
zywać społecznościom lokalnym, i szerzej także wszystkim polskim obywatelom, że mogą stać
się oni bezpośrednimi i pośrednimi beneficjentami tego procesu, m.in. dzięki spadkowi cen
gazu i energii, zmniejszeniu bezrobocia czy zwiększeniu dochodów gmin. Zaangażowanie
polskich społeczności lokalnych we wspieranie budowy tego sektora, wydaje się bowiem na
tym etapie być kluczowe dla stworzenia „historii sukcesu” gazu łupkowego w Polsce.
Przygotowanie i realizacja przez polski rząd – opartej na faktach, a nie emocjach – kampanii
informacyjnej na temat społeczno-ekonomicznego wpływu sektora gazu łupkowego – jest
zatem jedną z najważniejszych rekomendacji Instytutu Kościuszki, ukierunkowaną na zwięk-
szenie dynamiki rozwoju tego sektora gospodarki. Wśród innych, kluczowych zaleceń znaj-
dują się, m.in.: wpisanie gazu łupkowego do polskiej strategii energetycznej, jako drugiego
po węglu surowca (w aktualnym dokumencie „Polityka energetyczna Polski do 2030 r.” nie
ma o nim ani słowa!); potrzeba intensyfikacji działań legislacyjnych w zakresie tworzenia
prostych i przemyślanych regulacji prawnych i podatkowych, a także jasnego i efektywnego
podziału kompetencji oraz odpowiedzialności za wsparcie budowy sektora gazu łupkowego
w ramach administracji centralnej; konieczność szkolenia młodych inżynierów i techników
oraz stworzenia sektora badawczo-rozwojowego wspierającego sektor wydobywczy, który
mógłby zostać dofinansowany ze środków unijnych i z budżetów koncernów energetycznych;
oraz konieczność zabezpieczenia możliwości rozwoju sektora łupkowego z punktu widzenia
finansowego, poprzez stworzenie dogodnych warunków inwestycyjnych. Podpisana 4 lipca
2012 r. umowa ramowa pomiędzy PGNiG SA, KGHM Polska Miedź SA, PGE SA, Tauron Polska
Energia SA i Enea SA w sprawie poszukiwań i eksploatacji gazu łupkowego (tzw. KTC od nazw
padów, znajdujących się na koncesji PGNiG SA Wejherowo: Kochanowo, Częstkowo, Tępcz)
jest krokiem w dobrą stronę. Bezprecedensowa inwestycja, jaką jest rozwój sektora poszu-
kiwań i wydobycia gazu niekonwencjonalnego w Polsce, wymaga bowiem takiego właśnie
podejścia, które pozwoli stworzyć efekt skali i synergii. W najblizszym czasie należy podjąć
jednak kolejne kroki, służące stworzeniu optymalnych warunków do długoterminowego
rozwoju tego sektora. W tym celu niezbędne będzie pozyskiwanie przez podmioty krajowe
technologicznego know-how poprzez budowanie partnerstwa z zagranicznymi koncernami,
które mają bogate doświadczenia wydobywcze w Ameryce Północnej. Jeżeli podjęciu współ-
pracy towarzyszyłaby wymiana udziałów w koncesjach, to z punktu widzenia polskich spółek
energetycznych może to mieć dodatkową zaletę w postaci minimalizacji ryzyka. Tylko pod
takimi warunkami polskie państwo będzie w stanie organizacyjnie i finansowo udźwignąć
gigantyczne inwestycje, w tym wykonanie wielu setek odwiertów i rozbudowę infrastruktury
przesyłowej.
Jak pokazuje chlubna historia i tradycja wydobycia gazu ziemnego w Polsce, także zarysowana
w niniejszym raporcie, nasz kraj, pod pewnymi warunkami, może stać się pionierem rozwoju
sektora gazu łupkowego w Europie i w perspektywie kilku lat odczuć pozytywne skutki
swojego łupkowego success story. Miejmy zatem świadomość, że także my wszyscy możemy
zostać wygranymi zbliżającej się globalnej, niekonwencjonalnej rewolucji energetycznej.
Opisane w raporcie przyszłe korzyści dla regionów, a także polskiej gospodarki, wynikające
z rozwoju sektora gazu łupkowego, powinny być dodatkowym impulsem dla polskiego rządu
do zwiększenia dynamiki jego tworzenia.
Dziękując autorom publikacji za współpracę, zapraszam Państwa do lektury.
6
Izabela Albrycht
Wstęp
7
Najważniejsze wnioski
i rekomendacje dla sektora
poszukiwań i wydobycia gazu
łupkowego w Polsce z punktu
widzenia jednostek samorządu
terytorialnego*
Izabela Albrycht
Dokonana na potrzeby niniejszego raportu analiza uwarunkowań ekonomicznych i społecz-
nych, związanych z poszukiwaniem i eksploatacją złóż gazu niekonwencjonalnego w Polsce
i w jej poszczególnych regionach, wykazuje, że powstający aktualnie sektor poszukiwań
i wydobycia gazu łupkowego może stać się szansą dla rozwoju polskiej gospodarki i jednostek
samorządu terytorialnego (JST). Z dużym prawdopodobieństwem, północnoamerykańskie
doświadczenia oraz pozytywne społeczno-ekonomiczno-polityczne skutki łupkowej rewolucji
gazowej, mogą mieć miejsce, choć na mniejszą skalę, także w Polsce.
Na łupkowym boomie w USA skorzystały nie tylko koncerny paliwowe, ale także społeczności
lokalne, władze stanowe, średniej i małej wielkości przedsiębiorstwa oraz odbiorcy indywidu-
alni. Skorzystała wreszcie cała amerykańska gospodarka. W USA obserwujemy zatem sytuację,
o której Amerykanie mówią: win-win – czyli podwójne, a w tym przypadku nawet wielostronne
zwycięstwo.
Sukces łupkowy, osiągnięty dzięki strategii win-win, będzie można powtórzyć także w Polsce.
Jest to o tyle bardziej prawdopodobne, że Polska posiada wieloletnią tradycję związaną
z wydobyciem węglowodorów, a tym samym czerpie korzyści wynikające z wydobywania
gazu konwencjonalnego, które warto wskazać wszystkim interesariuszom i beneficjentom
nowego niekonwencjonalnego sektora poszukiwawczo-wydobywczego.
Wpływ sektora wydobywczego gazu ziemnego w Polsce,
w tym kopalni gazu konwencjonalnego oraz podziemnych
magazynów gazu, na lokalne procesy gospodarcze
W analizie wpływu sektora wydobywczego gazu ziemnego w Polsce na lokalne procesy gospo-
darcze, przeprowadzonej przez Instytut Kościuszki, uwzględniono dwa Duże Regiony. Region
Północny: głównie województwo wielkopolskie oraz zachodniopomorskie i kujawsko-pomor-
skie; Region Południowy: głównie województwo podkarpackie. W ramach Dużych Regionów
uwzględniono regiony (gminy i powiaty), na terenie których znajdują się kopalnie gazu
ziemnego lub podziemne magazyny gazu. Duże Regiony różnią się pomiędzy sobą specy-
fiką społeczno-gospodarczą, położeniem geopolitycznym i innymi czynnikami o charakterze
historycznym, które w dalszym ciągu wpływają na ich poziom rozwoju. W tych Regionach,
istotne jest także stadium rozwoju sektora wydobycia gazu ziemnego: długoletnia obecność
na Południu i dynamiczny wzrost wydobycia na Północny.
Dochody samorządowe
Gminy osiągają dochody własne z udziału w podatkach dochodowych (PIT i CIT) oraz w podatku
od nieruchomości, opłacie eksploatacyjnej (na podstawie ustawy Prawo geologiczne i górnicze)
oraz w podatkach lokalnych. W większości badanych gmin, obecność kopalni lub podziem-
nego magazynu gazu poprawia dochody własne gminy. Wskaźnik dochody własne per capita
jest w tych regionach o ok. 5-15 wyższy niż w podobnych gminach w danym wojewódz-
twie. W Dębnie (powiat myśliborski, województwo zachodniopomorskie), gdzie znajduje się
kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego, dochody własne gminy są wyższe o 18 , a dochody
ogółem – o ok. 5 w porównaniu do innych gmin w województwie zachodniopomorskim.
Średni udział opłaty eksploatacyjnej w dochodach gmin w Polsce wynosi ok. 0,4 . Dla porów-
nania w:
• Dębnie udział ten przekracza 12 (8,3 mln PLN w 2010 r.),
• Kościanie (powiat kościański województwo wielkopolskie) udział wynosi 3,3
(1,2 mln PLN w 2010 r.),
• Mogilnie (powiat mogileński, województwo kujawsko-pomorskie) udział wynosi 1,7
(1,1 mln PLN w 2010 r.).
Wysokie wpływy z podatków do kasy samorządowej uruchamiają jednak mechanizm redystry-
bucji dochodów, zwany powszechnie „janosikowym”. Gminy, na terenie których znajdują się
kopalnie gazu zimnego i podziemne magazyny gazu, otrzymują relatywnie niewielkie wpływy
z tytułu subwencji. Ponadto są płatnikiem netto na międzyregionalny system redystrybucyjny.
Jedynie Dębno, gdzie działa największa kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce,
osiąga dochody wyższe o ok. 5 w porównaniu do innych, podobnych regionów województwa
zachodniopomorskiego. Jednak na wynik tego regionu duży wpływ ma także wydobycie ropy
naftowej. Bazując na dostępnych danych, nie można wydzielić samego tylko wpływu wydo-
bycia gazu ziemnego (pominąwszy wpływ ropy naftowej) na finanse samorządów.
Wydatki samorządowe
Z punktu widzenia średnio- i długoterminowego rozwoju regionalnego, ważne jest, aby wyższe
dochody samorządowe przeznaczane były na prorozwojowe inwestycje, które mogą poprawić
jakość życia i przyciągnąć duże firmy na lokalne rynki. W Regionie Południowym, gminy, na terenie
których znajdują się kopalnie gazu ziemnego lub podziemne magazyny gazu, przeznaczają na
inwestycje 22,1 wydatków ogółem, podczas gdy pozostałe porównywalne gminy Regionu
jedynie 17,5 .
W Regionie Północnym, działalność inwestycyjna samorządów, które czerpią dodatkowe
dochody z obecności kopalni gazu ziemnego lub podziemnego magazynu, także jest
zauważalna. W województwie wielkopolskim, gminy te przeznaczają średnio 15 swoich
wydatków na inwestycje, podczas gdy inne porównywalne samorządy przeznaczają 14 .
Warto przy tym zwrócić uwagę na bardzo duże zróżnicowanie tego wskaźnika: wartości
w poszczególnych gminach wahają się od 1 do 42 . W Mogilnie (podziemny magazyn gazu)
działalność inwestycyjna samorządu jest jeszcze bardziej zauważalna – wydatki inwestycyjne
stanowią 21,5 wydatków ogółem, przy średniej w województwie kujawsko-pomorskim na
poziomie 18 .
Zamożność społeczeństwa
Wpływy z podatków dochodowych do budżetów samorządowych, poza funkcją fiskalną, informują
także o poziomie wynagrodzeń. W Regionie Południowym, średni poziom wynagrodzeń w gminach,
na terenie których funkcjonują kopalnie gazu ziemnego lub podziemne magazyny gazu są większe
o ok. 12 niż w innych podobnych gminach w województwie podkarpackim. W Regionie Północnym
tak jednoznaczna zależność nie występuje. Lokalne fundusze płac w gminach, w których prowadzona
jest działalność wydobywcza gazu ziemnego są podobne do porównywalnych gmin bez kopalni
gazu. Jedynie w miejscowości Mogilno (podziemny magazyn gazu), średni poziom wynagrodzeń
przewyższa o ok. 7 średnią w porównywalnych gminach w województwie kujawsko-pomorskim.
Rynek pracy
Przeprowadzone analizy pokazują, że funkcjonowanie kopalni gazu ziemnego i podziemnego maga-
zynu gazu nie musi jednoznacznie przekładać się na znaczną poprawę sytuacji na lokalnym rynku pracy.
Niewątpliwie może jednak zwiększać prawdopodobieństwo stworzenia dużej liczby miejsc pracy.
W Regionie Południowym, w powiatach, na terenie których znajdują się kopalnie gazu ziemnego lub
podziemne magazyny gazu, średnia stopa bezrobocia (w latach 2004-2011) wyniosła ok. 18 , podczas
gdy w pozostałych powiatach (bez obecności sektora wydobycia gazu ziemnego) ok. 15 .
W Regionie Północnym w województwie wielkopolskim, sytuacja na lokalnych rynkach pracy
ulega znacznej poprawie, gdy spółki zajmujące się wydobyciem gazu intensyfikują swoją dzia-
łalność: średnia stopa bezrobocia wyniosła w tych regionach 8,5 wobec 10,3 w pozosta-
łych powiatach. W województwie zachodniopomorskim w powiecie myśliborskim (złoże BMB),
średnia stopa bezrobocia wyniosła 18,2 , podczas gdy w pozostałych powiatach województwa
22,3 . W innych regionach obecność kopalni gazu ziemnego lub podziemnego magazynu
gazu nie przekłada się na znaczącą poprawę sytuacji na rynku pracy: w powiecie mogileńskim
średnia stopa bezrobocia okazała się być nieznacznie wyższa niż przeciętnie w województwie.
Podobnie wygląda sytuacja w powiatach milickim i górowskim (województwo dolnośląskie).
Podmioty gospodarcze
Na kondycję lokalnego rynku pracy znaczący wpływ ma także liczba podmiotów gospodar-
czych, które są potencjalnymi pracodawcami w regionie. W 2010 r. w województwie podkar-
packim w powiatach, na terenie których funkcjonują kopalnie gazu ziemnego lub podziemne
magazyny gazu, liczba podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców
10
Izabela Albrycht
Najważniejsze wnioski i rekomendacje
11
Pobierz darmowy fragment (pdf)