Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00335 007041 15375374 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Współczesne problemy prawa. Tom I - ebook/pdf
Współczesne problemy prawa. Tom I - ebook/pdf
Autor: , Liczba stron:
Wydawca: Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7462-471-8 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Książka stanowi zbiór interesujących opracowań z zakresu różnorodnych dziedzin prawa. Szczególnie wiele miejsca poświęcono zagadnieniom prawa karnego materialnego i procesowego. Ukazany zakres tematyczny wskazuje na różnorodność podjętych przez Autorów w opracowaniu zagadnień. Wszystkie są aktualne i ważne. W ramach prezentacji prawa przedstawiają słusznie nieraz dosyć surowe i krytyczne oceny aktualnych rozwiązań. Opracowania zawierają też omówienie projektów ustaw oraz propozycje własne w zakresie potrzeby zmian prawa. Z reguły owa krytyka i propozycje Autorów są racjonalne oraz dobrze uargumentowane. Świadczą o twórczym charakterze analiz. Na uwagę zasługuje fakt, że niektóre rozważania teoretyczne wzbogacają wyniki badań empirycznych, które ukazują mechanizmy negatywnych zjawisk wymagających nieraz nowych regulacji prawnych.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA Tom 1 Pod redakcją naukową Izabeli Nowickiej Doroty Mocarskiej Szczytno 2015 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzenci dr hab. Jacek Dworzecki, profesor WSPol w Szczytnie dr hab. Katarzyna Laskowska, profesor Uniwersytetu w Białymstoku Redakcja Wydawcy Anna Bryczkowska Justyna Zaryczna Robert Ocipiński Projekt okładki Agnieszka Kamińska © Wszelkie prawa zastrzeżone — WSPol Szczytno 2015 ISBN e-ISBN 978-83-7462-470-1 978-83-7462-471-8 Druk i oprawa: Dział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie 12-100 Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111 tel. 89 621 51 02, fax 89 621 54 48 e-mail: wwip@wspol.edu.pl Objętość: 25,43 ark. wyd. (1 ark. wyd. = 40 tys. znaków typograficznych) ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści Izabela Nowicka, Dorota Mocarska Wstęp .......................................................................................................... Introduction Brunon Hołyst Bezpieczeństwo obywatela i społeczeństwa w świetle analizy nauk prawnych i kryminologii .................................... Security of a Citizen and Society in the Light of Analyses of Legal Sciences and Criminology 7 9 Emil W. Pływaczewski Funkcja restytucyjna (kompensacyjna) prawa karnego z perspektywy teorii i praktyki.......................................................................................... 21 Restitutive (compensatory) function of penal law in the light of theory and practice Tomasz Aleksandrowicz Zmiana środowiska bezpieczeństwa: wyzwania dla prawa międzynarodowego. Uwagi de lege lata i de lege ferenda ....................... 37 Changes in the security environment: challenges for the unternational law. Remarks de lege lata and de lege ferenda Ewa Katarzyna Czech Konstytucyjność przepisów normujących odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu szkód wyrządzonych przez gatunki chronione ................................................................................................... 59 The constitutionality of the provisions governing the liability of the State Treasury for damage caused by protected species Ewa M. Guzik-Makaruk Handel ludźmi — studium przypadku .................................................... 71 Trafficking in human beings — a case study Mieczysław Goettel Projektowane zmiany regulacji prawnych dotyczących rzeczy znalezionych ................................................................................... 97 Proposed changes of legal regulation on lost property 3 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Janusz Bryk Problematyka kary w prawie karnym ...................................................... 119 The issue of punishment in criminal law Jarosław Dobkowski O kształtowaniu się podejścia prawnoustrojowego w definiowaniu bezpieczeństwa i porządku publicznego .................................................. 141 About shaping up legal and systemic approach in the definition of security and public order Dorota Mocarska Prawnokarna ochrona wybranych kategorii osób wykonujących czynności zawodowe .................................................................................. 163 Criminal Law to protect selected categories of persons engaged in professional activities Aleksandra Nowak Zadania administracji w zakresie reglamentacji upraw maku i konopi ................................................................................. 181 Tasks of admnistration within the scope of poppy and hemp cultivations control Monika Porwisz Quis custodiet ipsos custodes? — sprzedajność funkcjonariusza Policji w świetle przeprowadzonych badań ............................................. 213 Quis custodiet ipsos custodes? — measures counteracting venality crime of police officers Agnieszka Sadło-Nowak Udział biegłego w czynnościach wyjaśniających w sprawach o wykroczenia ........................................................................ 231 Participation of the expert in activities explaining in cases of petty offences Anna Świerczewska-Gąsiorowska Ocena umiejscowienia art. 282 k.k. w rozdziale przestępstw przeciwko mieniu ...................................................................................... 249 Evaluation of placing extortion in chapter of crimes against property Małgorzata Andrzejczak-Świątek Zasada dobra dziecka w kontekście rodzinnego wymiaru praw dziecka .................................... 261 The rule of the best interest of the child in the context of the familiar dimension on the rights of the child 4 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Agnieszka Choromańska Sprawiedliwość naprawcza w świetle dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE ............................................................ 277 Restorative justice in the light of Directive 2012/29/EU of the European Parliament and of the Council Monika Dzimińska-Mosio Zasada szybkości i prostoty postępowania — nowy wymiar ................................................ 289 The principle of speed and simplicity of the Administrative Procedure — new dimension Irena Malinowska Urzeczywistnienie praw człowieka oraz zjawisko handlu ludźmi .................................................................... 305 Accomplishment of human rights and the phenomenon of human trafficking Sławomir Miszkiewicz Nie pójdę więcej do pracy — mobbing czy stalking?............................... 321 I will not go to work any more — mobbing or stalking? Ireneusz Bembas Izolacyjne środki przymusu stosowane wobec nieletniego naruszającego prawo podczas imprezy masowej ..................................... 347 Coercive measures use on juveniles violating law during mass events Krzysztof Jóźwicki Prawne aspekty statusu czasu trwania podróży służbowej policjantów odbywanej w ramach delegacji służbowej w kontekście ustawowego prawa do wypoczynku i sposobu rozliczania czasu służby 357 Legal aspects of the time spent by police officers during official business trips regarding the right for rest and account of police duties Anna Kalisz Okoliczności wyłączające odpowiedzialność prawną prasy — wybrane problemy ...................................................................... 367 Circumstances excluding legal resposibility of the press — some problems Grażyna Konikiewicz Przepisy karne z ustawy o broni i amunicji ............................................. 387 The penal provisions of the law on weapons and ammunition ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 5 WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Kornelia Stępień Wpływ zaburzonej socjalizacji na zjawisko niedostosowania społecznego ............................................... 405 Influence of the disturbed socialization on the phenomenon of the social maladjustment Ewa Duda Sposoby popełnienia przestępstwa zgwałcenia ....................................... 419 Ways of committing the crime of rape Witold Spitulski, Sebastian Żbikowski Współpraca Policji i straży miejskich (gminnych) w zakresie zapobiegania, wykrywania wykroczeń oraz ścigania ich sprawców ...... 429 Cooperation of Police and Municipal Guards (Commune) in area the prevention, the detection of petty offences and prosecuting their perpetrators 6 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Wstęp Zmiany społeczne wywołane czynnikami politycznymi i gospodar- czymi oraz rozwojem technologii informatycznych wpływają niewątpli- wie na zapotrzebowanie społeczne na określone regulacje prawne, które pozwalają na uporządkowanie wzajemnych relacji obywatel — obywatel, państwo — obywatel i odwrotnie. Biorąc pod uwagę wskazanie Epikura — jednego z najważniejszych klasycznych filozofów greckich: „Prawa usta- nowione są dla sprawiedliwych nie dlatego, by nie popełniali nieprawości, lecz by jej nie doznawali” konieczna jest dyskusja nad kształtem współcze- snego prawa, aby stało na straży gwarancji konstytucyjnych. Szerokie spek- trum problemów interpretacyjnych, jakie niesie za sobą realizacja prawa, stało się przyczyną napisania wielotomowej publikacji pt. Współczesne problemy prawa, w której znalazły się rozważania zarówno o charakterze dogmatycznym, jak i praktycznym, ukierunkowane również na przedsta- wienie wyników przeprowadzonych badań w obszarze prawa i kryminolo- gii. Treść opracowania zawiera zagadnienia z zakresu kryminologii, prawa karnego i procedury karnej, prawa międzynarodowego, administracyjnego sensu largo, prawa rodzinnego oraz prawa prasowego, których interpretacji podjęli się zarówno specjaliści w danej dziedzinie, tacy jak prof. zw. dr hab. Brunon Hołyst czy też prof. zw. dr hab. Emil W. Pływaczewski, jak i osoby, których wkład w piśmiennictwo prawne jest nieco mniejszy. Oddajemy Państwu pierwszą publikację o takim charakterze, pokłada- jąc nadzieję, że stanie się ona przyczynkiem do dalszych rozważań i zaini- cjuje chęć podjęcia wysiłku nad opracowaniem kolejnego tomu. dr hab. Izabela Nowicka dr Dorota Mocarska ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 7 WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== prof. zw. dr hab. Brunon Hołyst Bezpieczeństwo obywatela i społeczeństwa w świetle analizy nauk prawnych i kryminologii Streszczenie. Prawo do wolności i  bezpieczeństwa osobi- stego jest jednym z podstawowych praw człowieka i obywatela. O randze tego prawa świadczy jego pozycja w wielu doku- mentach międzynarodowych. Szybkość zmian zachodzących w ostatnich czasach związana z pojawianiem się licznych zagro- żeń dla bezpieczeństwa jest na tyle znacząca, że musiała zostać uwzględniona w systemie norm prawnych oraz prawodawstwie. Wśród podstawowych pojęć odzwierciedlających społeczną istotę zagrożeń bezpieczeństwa można wyróżnić takie terminy, jak: dewiacja, patologia społeczna, anomia czy też przestęp- czość. Termin patologia społeczna, którego zakres jest bardzo szeroki, obejmuje nie tylko przestępczość, lecz także inne zjawi- ska, które świadczą o złym przystosowaniu społecznym zarówno w płaszczyźnie obyczajowej, jak i kulturowej. Szczególnie istotne rozważania i badania dotyczące bezpieczeństwa jednostki i spo- łeczeństwa przeprowadzono w ramach kryminologii. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, prawa człowieka, system prawa, prawa i wolności, zachowania patologiczne, przestępczość Abstract. One of the fundamental human rights everyone should have in a society is the right of freedom and protection from harm. The high rank of this right is evident in numer- ous international documents. Fast changes that have taken place lately, and  appeared with large numbers of  threats to security, are so significant that they had to be taken into account in the system of legal norms and legislation. Among the basic notions reflecting the social point of threats to secu- rity are the  following terms: deviation, social pathology, anomie and crime. The notion “social pathology” has a wide range of meanings,and includes not only crime, but also phe- nomena which show poor adaptation both on the  social and cultural grounds. Especially important deliberations on security of an individual and society have been done within the framework of criminology. Keywords: security, human rights, legal system, rights and liberties, pathological behaviors, crime Prawo do bezpieczeństwa jest jednym z najważniejszych praw człowieka zawartych w dokumentach dotyczących praw obywatelskich. Bezpieczeń- stwo osobiste nie ma samodzielnego znaczenia i występuje jako uzupeł- nienie wolności, a także gwarantuje jej nienaruszalność1. Zgodnie z art. 3 Powszechnej deklaracji praw człowieka „Każda osoba ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego”2, jej art. 9 zaś stanowi, że „Nikt nie może podlegać arbitralnemu zatrzymaniu, aresztowaniu lub wygnaniu”3. Należ jeszcze zwrócić uwagę na art. 13 deklaracji, według którego: „Każda osoba jest uprawniona do wolności poruszania się i osiedlania w granicach każdego Państwa (…) każda osoba jest uprawniona do opuszczania jakie- gokolwiek kraju, włączając swój własny kraj, jak również do powrotu do 1 A. Redelbach, Natura praw człowieka. Strasburskie standardy ich ochrony, 2 Powszechna deklaracja praw człowieka, Paryż, 10 grudnia 1948 r., http:// libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html , dostęp: 11 maja 2015 r. Toruń 2007, s. 274. 3 Tamże. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 9 WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Brunon Hołyst swego kraju”4. Przepisy deklaracji precyzuje dokładnie art. 9 Międzynaro- dowego paktu praw obywatelskich i politycznych5. Natomiast Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, w art. 6 prawie dosłownie powtarza art. 3 deklaracji praw człowieka6. Prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego odnajdujemy rów- nież w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, która stanowi, że każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego oraz nie może być pozbawiony wolności z wyjątkiem określonych w art. 5 ust. 1 tej konwencji przypadków7. Dalej artykuł ten mówi o tym, że jeżeli ktoś został zatrzymany lub aresztowany, powinien zostać poinformowany, w jakim celu został zatrzymany i jakie stawiane są mu zarzuty w zrozu- miałym dla niego języku. Powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem, który posiada odpowiednie uprawnienia. W paragrafie czytamy również, że każdy, kto został pozbawiony wolności lub został pokrzywdzony, ma prawo do odwołania się, a także do odszko- dowania. Artykuł 41 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza, że: — „Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Po- zbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. — Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocz- nie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności. — Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumia- ły dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od prze- kazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami. — Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób huma- nitarny. 4 Tamże. 5 Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych otwarty do pod- pisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., DzU z 1977 r., nr 38, poz. 167. 6 J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J.A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kraków 2004, s. 117. 7 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporzą- dzona w Rzymie 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, DzU z 1993 r., nr 61, poz. 284. 10 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Bezpieczeństwo obywatela i społeczeństwa w świetle analizy nauk prawnych i kryminologii — Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowa nia”8. Problem wolności jest centralnym problemem europejskiej myśli poli- tycznej. Pojęcie „wolność” interpretowano rozmaicie. Wolność istnieje tylko wtedy, kiedy może być zrealizowana. Konstytucja i prawo nie stano- wią wystarczających gwarancji wolności, jeżeli jednostka jest poddana bez- prawnym ograniczeniom. Wykorzystanie wolności to — innymi słowy — tworzenie, kształtowanie świata własnego i świata wspólnego według swojej wyobraźni9. Napięcie między wolnością a bezpieczeństwem jest jednym z głównych wyzwań współczesnego państwa, a rozwiązanie tego problemu jest zawsze trudne. Każdy człowiek, który żyje na tym świecie, powinien szanować wolność i prawa innych. Na świecie jest wiele miejsc, w których prawa człowieka niewiele znaczą i są nagminnie łamane. Takim przykła- dem mogą być kraje, w których przemoc i gwałt jest codziennością. Roz- szerza się terroryzm na świecie. Codziennie ginie wiele niewinnych osób. Ale prawa człowieka i wolności osobistej łamane są nie tylko w krajach biednych i słabo rozwiniętych gospodarczo, są one łamane także w krajach rozwiniętych, funkcjonujących na podstawie systemu demokratycznego. Rozważania dotyczące prawnych aspektów bezpieczeństwa wymagają przeprowadzenia pewnych podstawowych analiz. Powszechnie wiadomo, że każda grupa, aby móc funkcjonować jako pewna całość, musi kiero- wać się wiążącymi wzorami zachowania, czyli prawami. Wiadomo również, że rozwojem społecznym rządzi prawidłowość rosnącej złożoności, która wyraża żywiołowo rosnące zróżnicowanie się społeczeństwa jako nadrzęd- nej całości w stosunku do poszczególnych grup i organizacji. Złożoność ta jest stymulowana głównie wynalazkami i innowacjami technologicznymi oraz w mniejszym stopniu przeobrażeniami demograficznymi. Przez prawo można rozumieć wiążący system informacyjno -decyzyjny państwa pojmo- wanego jako globalna organizacja społeczeństwa. Tak więc, prawo nie jest i nie może być tylko systemem wiążących wzorów zachowania ustanowio- nych przez całokształt organów państwowych10. Ze względu na to, że zarówno w społeczeństwie, jak i w przyrodzie wszystko ma charakter procesu, to w  tworzeniu i  realizowaniu prawa muszą brać udział podsystemy państwowej całości: grupy, organizacje, jed- nostki. Im szerszy udział w tym procesie podsystemów grup, organizacji, jednostek, tym bardziej zasadnie będzie można kwalifikować takie państwo 8 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., DzU z 1997 r., nr 78, poz. 483. 9 M. Król, Słownik demokracji, Warszawa 1991, s. 102. 10 S. Ehlrich, Norma. Grupa. Organizacja, Warszawa 1998, s. 101. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 11 WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Brunon Hołyst jako pluralistyczną, praworządną demokrację. Uważa się niekiedy za oczy- wiste, że prawo jest sprzęgnięte nierozłącznie z państwem — bez prawa nie ma państwa11. Należy wyjaśnić, co przemawia za tym, aby zastrzec ter- min „prawo” właśnie dla tego systemu informacyjno-decyzyjnego, a nie rozszerzać go na inne, np. na te, które funkcjonowały w okresie przedpań- stwowym. Wzory wiążącego zachowania ukształtowane przez społeczności archaiczne były w porównaniu z poprzednimi okresami wielkim osiągnię- ciem kulturowym. Rozszerzając pojęcie prawa, zarówno w sensie dia- chronicznym, jak i synchronicznym, pomniejsza się wydarzenie ukształ- towania nieznanej poprzednio organizacji o wyraźnie wyodrębnionym ośrodku decyzji politycznej. Ośrodek ten zainicjował proces scalania róż- nych organizacji plemiennych, bez czego nie doszłoby do powstania poli- tycznej organizacji społeczeństwa. Po przekroczeniu tego progu zaczął się proces stopniowego uświadamiania sobie, czym jest suwerenność państwa, czym suwerenność narodu, proces tworzenia globalnej organizacji społe- czeństwa. Przeciw zacieraniu różnic między systemami norm, przeciw nazwa- niu ich wszystkich „prawem” przemawia również to, że inaczej nie można by uchwycić ich odmiennych, szczególnych cech, poczynając od autono- micznych, tworzonych „poziomo” we wzajemnym oddziaływaniu równo- rzędnych grup, które tworzą normy w drodze demokratycznego konsensu, a kończąc na zhierarchizowanych systemach. Te ostatnie bowiem cechuje heteronomia i wyobcowanie, co w skrajnych przypadkach prowadzi do ustrojów totalitarnych, które unicestwiają normy autonomiczne. Przewaga norm narzuconych w nowej organizacji państwowej umożliwiła ukształto- wanie monopolu wyobcowanego aparatu przymusu, którego zachowanie było odrębnie normowane. Wyobcowanie tego aparatu do dziś jest zna- mienną cechą organizacji państwowej. W ramach owego rodzącego się sys- temu norm, coraz bardziej złożonego w jego stosowaniu, musiało powstać zagadnienie odróżnienia prawa i faktu. Współcześnie niewielu teoretyków kwestionuje, że rodzi się ono w procesach społeczno -politycznych. Mówi się o „normatywnej mocy faktów” w podwójnym sensie: czasowo wyprze- dzają one normę, a na innym etapie tego procesu są one konieczne do wyzwolenia procesu spełnienia wypowiedzi normatywnej12. Gdy mamy do czynienia ze stosowaniem prawa czy jego prostym prze- strzeganiem — wówczas mamy do czynienia z tzw. faktami operacyjnymi. Ich ustalenie jest wręcz niezbędne, jeżeli chce się prawo realizować. Ma to 11 C. Znamierowski, Szkoła prawa. Rozważania o państwie, Warszawa 1999. 12 S. Ehrlich, Norma. Grupa. Organizacja, Warszawa 1998, s. 103. 12 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Bezpieczeństwo obywatela i społeczeństwa w świetle analizy nauk prawnych i kryminologii doniosłe znaczenie dla praktyki prawniczej, a więc nie jest tylko sferą refleksji metodologicznej. Pozwala ustalić, czy X stosuje (przestrzega) prawo, czy też nie, oraz w  jakim zakresie potrzebne jest stwierdzenie owych szczególnych faktów, które w nauce prawa i w aktach normatyw- nych nazywa się „zdarzeniami prawnymi”. Aby zdarzenie wywołało skutki, musi wcześniej być przewidziane w wypowiedzi normatywnej. W tym sen- sie mówi się o przyczynowości normatywnej13. Uwypuklając niektóre fakty z potoku zdarzeń, wypowiedź normatywna kreuje je niejako po to, aby nowy wzór zachowania mógł funkcjonować w postaci konkretnych decyzji organów państwowych, osób prawnych i fizycznych. Zdaniem niektórych autorów prawo rodzi się z faktu, natomiast reali- zuje się ono w faktach w kontekście jego stosowania14. Ten normatywny proces decyzyjny, który jest oczywiście czymś powszednim również w innych systemach norm, na gruncie prawa jednak przebiega na skalę o wiele większą zarówno w sensie częstotliwości, jak i liczby uczestniczą- cych w nim osób. Ponadto jest on o wiele bardziej sformalizowany, i to przede wszystkim z punktu widzenia koniecznego dla ważności zachowa- nia, uczestnictwa osób o określonych kompetencjach. Wydaje się, że pro- ponowane tu spojrzenie na prawo jako na szczególnego rodzaju proces normatywno -decyzyjny, który wiąże fakty z punktu widzenia prawa obo- jętne z faktami prawnymi, wywołującymi określone skutki, pozwala prze- zwyciężyć znane przeciwstawienie prawa w zbiorach prawa prawu funkcjo- nującemu. Tak więc norma prawna nie „przewiduje”, jak konkretnie będzie przebiegało czyjeś zachowanie, nie pozwala na to bowiem ogólny charak- ter wypowiedzi normatywnej. Przejście od faktu do prawa, jak też proces odwrotny, w wypadku spełniania wypowiedzi normatywnej, jest tylko pro- cesem probabilistycznym. Na ziemiach polskich znana jest recepcja prawa magdeburskiego w pol- skim „prawie miejskim”, jak też zaczerpniętego z Lubeki prawa hanze- atyckiego w orzecznictwie sądu w Gdańsku. Mniej znana jest w Europie recepcja starochińskich kodeksów dynastii Tang przez Japonię, ale w naj- nowszej historii znane są też przykłady Japonii, która recypowała prawo cywilne niemieckie na początku tego stulecia, krajów Ameryki Południo- wej i Etiopii, które recypowały prawo francuskie, oraz Turcji, która recypo- wała prawo szwajcarskie. Zwraca uwagę powszechność, zarówno w sensie 13 E.W. Patterson, Pragmatism as a philosophy of law [w:] S. Ratner (ed.), The Philosopher of the common man; essays in honor of John Dewey to celebrate his eightieth birthday, New York 1968. 14 S. Ehrlich, Norma…, wyd. cyt., s. 103–104. 13 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Brunon Hołyst historycznym, jak i geograficznym, zjawiska recepcji, motywy jej mogą być jednak różne. Najczęściej mają one charakter ekonomiczno -społeczny, w  niektórych przypadkach w  recepcji prawa obcego mogą przeważać względy polityczne. Recepcja to nie zagadnienia techniki prawniczej, to wielki problem rozwoju kultury narodowej. W nauce współczesnej recepcja pojmowana jest jako przejmowanie, przyswajanie przez określoną społecz- ność obcych wzorów w zakresie kultury15. Szerokie rozumienie zagadnień recepcji zakłada przyjęcie za punkt wyjściowy refleksji wielości recypowa- nych systemów norm, wiążących wzorów kultury. Recepcja prawa oznacza, że jest to okres modernizacji struktury ekonomiczno -politycznej społe- czeństwa prawo recypującego, polegającej na przejmowaniu obcych wzo- rów kulturowych. Recepcja prawa nigdy bowiem nie występuje jako zja- wisko izolowane. W okresie międzywojennym Polska była interesującym polem doświadczalnym bodaj unikalnego procesu idącego w odwrotnym kierunku. Wysiłek prawników polskich zmierzał do zastąpienia czterech państwowych systemów norm pozostawionych przez zaborców jednym, odpowiadającym potrzebom narodowym. Ten proces zastępowania róż- nolitego stanu prawnego nazwano unifikacją prawa. Prawo narzucone przez ośrodek decyzji strony kulturowo i militarnie silniejszej stanowi odrębne zagadnienie. W systemie tym ludność pod- bita czy też tylko politycznie kontrolowana zachowuje pewną autonomię w dziedzinie normatywnych decyzji. W ten sposób tworzy się jak gdyby dwuszczeblowy system norm, którego kompetencje są rozdzielone, a nie- rzadko skonfliktowane z różną wyrazistością. Rozbudowana regulacja prawna występuje w dwóch wymiarach: pionowym i poziomym. Pierwszy przybiera kształt łańcucha hierarchicznych aktów normatywnych, którego ostatnim ogniwem jest decyzja wykonawcza danego organu państwowego. Ten proces jest z konieczności bardzo sformalizowany. Zaczyna się od two- rzenia prawa, które określają normy procesu legislacyjnego. Każde zaś prze- kształcenie aktu normatywnego w toku procesu wykonawczego również poddane jest ściśle określonym przepisom. Systemy prawne społeczeństw, w których istnieje znaczny zakres stosunków rynkowych, wymagają regula- cji prawnej poziomej, której znamienną cechą jest pozostawienie swobody decyzji stronom występującym na rynku. W tej sferze ingerencja aparatu państwowego zostaje zminimalizowana, jeżeli autonomii stron nie ograni- czy konieczność interwencjonizmu państwowego. Decyzje normatywne, zarówno te pochodzące od organów centralnego ośrodka decyzji, jak i od ogniw terytorialnych, mogą przybierać różny 15 J. Bardach, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993. 14 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Bezpieczeństwo obywatela i społeczeństwa w świetle analizy nauk prawnych i kryminologii kształt. Ważne jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, jaki kształt organy państwowe nadały regulacji prawnej. Stawiając to pytanie można abstra- hować od treści prawa, czyli od wyznaczonego normami prawnymi zacho- wania. Natomiast pozostają kwestie, jakie organy stanowią ustawy, a jakie organy wcielają w system prawa zwyczaje. Przez stanowienie prawa należy rozumieć zatem wydanie decyzji normatywnej przez organ państwowy naj- częściej w postaci zespołu przepisów prawnych opublikowanych i wydanych w granicach przyznanej temu organowi kompetencji, regulujących w spo- sób rozwinięty pewien odcinek stosunków społecznych. Ten zespół prze- pisów prawnych przyjęto nazywać aktem normatywnym. Jest to właśnie cecha prawa stanowionego, że przepisy prawne nie występują w izolacji, ale w treściowo i logicznie powiązanych zespołach. W pewnych okresach jedne akty normatywne zanikają, inne się pojawiają. Dekrety, reskrypty monar- chów były niegdyś najważniejszymi aktami normatywnymi, ale rewolucja burżuazyjna wysunęła na czoło ustawę jako akt normatywny pochodzący od najwyższego ciała przedstawicielskiego. Bywały też okresy przesileń, kiedy rola ustawy ulegała erozji. Niekiedy nawet sądzono, że przewaga rządu i, co za tym idzie, jego aktów normatywnych nad najwyższym cia- łem przedstawicielskim jest zjawiskiem trwałym i przepowiadano zmierzch parlamentaryzmu. Tak więc, na przykład upatrywano szczególne niebez- pieczeństwo w rodzącym się w Anglii w okresie międzywojennym prawie administracyjnym, którego praktykę piętnowano jako „bezprawie admini- stracyjne”16. W okresie powojennym, w związku z pogłębianiem demokra- cji, na Zachodzie wzrosła rola najwyższych ciał przedstawicielskich oraz ustaw przez nich uchwalanych. Na Wschodzie doszło zaś do załamania się ustrojów totalitarnych i autokratycznych, co stało się początkiem złożonego procesu zakładania fundamentów demokracji przedstawicielskiej. Tenden- cja ta na Wschodzie znalazła najbardziej znaczący wyraz w odrodzeniu ustawy jako najwyższej rangi prawnego aktu normatywnego. Prawo zwyczajowe kształtuje się w sposób ciągły i stopniowy, a nie drogą wielkich rozbudowanych decyzji normatywnych organów pań- stwowych. Historycznie prawo zwyczajowe normowało się w ten sposób, że długotrwały zwyczaj regulował w sposób jednorodny, a w powszech- nym przekonaniu konieczny, jakiś stosunek społeczny. W tym więc przy- padku sposób zachowania musi być uświadomiony przez grupę społeczną jako wiążący. Gdy ta regulacja zostanie następnie uznana przez organ pań- stwowy, który dla jego ochrony stosuje sankcję przymusu państwowego, powstają normy prawne. Taka ingerencja państwa jest zatem niezbędna do 16 F.A. von Hayek, Law, Legislation and Liberty, London 1978, s. 36. 15 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Brunon Hołyst przekształcenie zwyczaju w prawo zwyczajowe, jednak ten tryb powstawa- nia prawa nie gwarantuje jego stabilności. Stabilność usiłowano zwiększyć przez opracowywanie urzędowych zbiorów prawa zwyczajowego, których rola w rozwoju prawa feudalnego była bardzo wielka. Historyczny rozwój prawa można ująć w schemat, który unaocznia etapy rozwoju kształtu prawa. Etapy te wskazują na różnice genetyczne. Zwyczaje tworzą określone grupy społeczne albo też tworzą się one anoni- mowo; prawo zwyczajowe tworzą organy państwowe: sądowe i administra- cyjne, a prawo stanowione — organy przedstawicielskie i administracyjne. Powszechnie uważa się, że szerszy udział prawa stanowionego w prawo- twórstwie oznacza postęp w sferze prawnej organizacji stosunków społecz- nych. Ale ten punkt widzenia powinien być konfrontowany z funkcjono- waniem innych systemów norm. Mając na względzie podstawowe zróżnicowanie organizacji państwowej i prawa, należy wspomnieć o konkretyzacji podziału władz, czyli o odróż- nieniu trzech pionów naczelnych organów państwa, uwzględniając podle- głe im ogniwa, tj. grupy pracowników państwowych wyodrębnione w celu wypełnienia zadań określonych prawem. Powszechny charakter organiza- cji państwowej i jej wielkie zróżnicowanie powodują, że organy te łączy się w pewne grupy, które podlegają decyzyjnym wierzchołkom owych trzech pionów. Najwyższe organy przedstawicielskie spełniają cztery funkcje: ustrojodawczą, ustawodawczą, kreacyjną i kontrolną. Uchwalają ustawy i najwyższej rangi akty normatywne. Podobny charakter mają również uchwały parlamentów oraz ratyfikacje traktatów międzynarodowych. Wcie- lają je mianowicie w prawo wewnętrzne. Ciała te wyłaniają również rząd. Natomiast w systemie prezydenckim na czele egzekutywy stoi prezydent, który jednocześnie jest głową państwa. Powołują go wyborcy w powszech- nym głosowaniu. Parlamenty i kongresy kontrolują też rządy zarówno na sesjach plenarnych, jak i w swoich komisjach. Najwyższe ciała przedsta- wicielskie w tej kontrolnej funkcji wspomagają specjalne niezależne organy. Pion organów sądowych sprawuje wymiar sprawiedliwości w sposób wyłączny, a działalność ta ma służyć ochronie praw obywateli, przestrze- ganiu przez nich obowiązków nałożonych przez prawo oraz utrzymaniu ładu społecznego w państwie. Sądy realizują prawo, rozstrzygając sprawy konkretne, ich prawomocne decyzje mają zaś moc powszechnie wiążącą: obywateli, organy i instytucje państwowe, partie polityczne, organizacje spółdzielcze oraz stowarzyszenia. W powszechnym odbiorze społecznym, nie mówiąc o zawodach prawniczych, współcześnie za najlepszą gwaran- cję praw obywatelskich uważa się zabezpieczenie jej na drodze sądowej, odpowiadającej wymaganiom konstytucyjnym oraz normom prawa 16 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Bezpieczeństwo obywatela i społeczeństwa w świetle analizy nauk prawnych i kryminologii międzynarodowego. Gwarancja ta wymaga niezależności sądów, co w prak- tyce oznacza sposób powoływania sędziów oraz należytego funkcjonowa- nia najwyższych instancji sądownictwa. Rząd jest ośrodkiem kierowniczym pionu organów wykonawczych. Ten pion jest najbardziej zróżnicowany, a do jego agend należą nie tylko sprawy ogólnoadministracyjne, sprawy gospodarki i kultury, lecz także obrony i bezpieczeństwa państwa. W tym pionie występują zagadnienia, których rozwiązanie nie wchodzi ani w gestię ciał ustawodawczych, ani sądownic- twa. W kwestii, czy decyzje normatywne należy podejmować centralnie, czy też przesunąć je na niższe szczeble otwierają się dwie drogi rozwiązania. Można powierzyć je albo podległym organom państwowym, albo organom samorządu: terytorialnego czy też zawodowego w dziedzinie gospodarki i kultury, wreszcie stowarzyszeniom. Te biegunowe różnice doprowadziły w opinii publicznej do poglądu, który kwalifikuje centralizm w sposób negatywny, a decentralizację jako zjawisko pozytywne, z czym zazwyczaj kojarzy się nadzieję na rozwój demokracji. Jest to pogląd powierzchowny17. Ani nadmierny centralizm, ani nadmierna decentralizacja nie są do zre- alizowania. Nadmierna decentralizacja znowu grozi sparaliżowaniem kie- rownictwa całością organizacji państwowej i powstają wówczas tendencje dezintegracyjne, co jest sprzeczne z podstawową zasadą wszelkiej organiza- cji, w której części winny działać dla powodzenia całości. Najkorzystniejsze jest znalezienie właściwej proporcji między stopniem centralizacji, decen- tralizacji i dekoncentracji oraz określenie materii poddanej tym zasadom. Zaprezentowane powyżej ujęcie zagadnienia centralizacji i decentralizacji nasuwa uwagę, że występuje ono także w wielkich, złożonych organiza- cjach, takich jak Kościół rzymskokatolicki albo koncerny ponadpaństwowe, z których jedne promują decentralizację, a inne centralizm. Od bardzo wielu czynników historycznie uwarunkowanych: gospodar- czych, politycznych i kulturowych, zależy znalezienie właściwej proporcji między centralnym a niższymi szczeblami decyzji. Może to powodować, że w pewnym okresie system bardzo centralistyczny będzie właśnie najbar- dziej wskazany. Na przykład, w okresie głębokich przemian gospodarczo- -ustrojowych konieczny jest scentralizowany ośrodek decyzji. W okre- sie przeobrażania ustroju feudalnego w kapitalistyczny taki urząd wyłonił merkantylizm. W sytuacji państwowego organu gospodarczego powoła- nego do rozdziału deficytowego surowca racjonalne decyzje, przydziela- jące ułamki ogólnej ilości surowca rozmaitym jednostkom produkcyjnym, mogą być tylko scentralizowane. Jeżeli postawienie obu tych kwestii uznać 17 S. Ehrlich, Norma…, wyd. cyt., s. 115. 17 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Brunon Hołyst za przekonujące, to płynie stąd ogólny wniosek, że społeczeństwo, które stoi wobec konieczności forsownego uprzemysłowienia, celem przezwyciężenia odwiecznego zacofania gospodarczego i kulturalnego, musi być kierowane przez centralistyczną organizację państwową. Warto też zwrócić uwagę, że nie wszystkie systemy organów państwowych poddają się dekoncentracji czy decentralizacji. Dotyczy to przede wszystkim pionu aparatu przymusu: wojska, bezpieczeństwa, w tym w szczególności służb specjalnych. Te dwa ostatnie ogniwa, jak uczy doświadczenie wielu państw, również demokra- tycznych, trudno jest kontrolować instrumentami prawa. Stąd wniosek, że rzecz nie w biegunowym przeciwstawieniu, ale w proporcji centralizmu i decentralizacji. Powstaje pytanie, jaką przyjąć dyrektywę orientacyjną dla szczegółowych gałęzi prawa, jak je przejrzyście rozgrupować, co jest poży- teczne, z punktu widzenia zawodów prawniczych, jako punkt wyjścia do procesu wykładni prawa. Pożyteczny podział to ten, który pozwala w sposób najbardziej celowy rozgrupować masę materiału normatywnego w każdym systemie prawa i w każdej jego gałęzi. Jest to podział na prawo materialne i formalne, a więc podział na prawo, które reguluje zachowanie adresatów i prawo, które je zabezpiecza przez wskazanie odpowiednich sposobów. Nawyk myślowy kojarzący prawo formalne z  procesem cywilnym i karnym nie ma żadnego uzasadnienia. Również w prawie administracyj- nym od dawna wyodrębniło się postępowanie administracyjne. Narusze- nie obowiązków służbowych w różnych pionach administracji jest regulo- wane przez przepisy dyscyplinarne, których procesowy charakter nie może budzić wątpliwości. Na gruncie tego prawa, podobnie jak na gruncie prawa cywilnego, są zespoły norm tzw. egzekucyjnych, dotyczących postępowa- nia przymusowego, które mają proceduralny charakter. Taki sam charakter mają w prawie konstytucyjnym przepisy ordynacji wyborczej, za pomocą których realizuje się normy konstytucyjne, i to zarówno te, które regu- lują sposoby tworzenia ciał przedstawicielskich, jak i te, które gwaran- tują polityczne uprawnienia obywateli. Proceduralny charakter mają rów- nież regulaminy obrad ciał przedstawicielskich — zarówno najwyższych, jak i lokalnych. Do tej kategorii przepisów należy włączyć i te, które trak- tują o kompetencji różnych organów państwowych, o sposobie wydawania aktów normatywnych, przepisy je wprowadzające, regulujące sposób wyda- wania decyzji administracyjnych, przepisy nakazujące zachowanie określo- nych formalności. Również na gruncie prawa międzynarodowego można bez trudu dokonać takiego rozróżnienia. Powszechność norm proceduralnych tłumaczy się tym, że są one nie- zbędnym środkiem spełnienia wypowiedzi normatywnych prawa mate- rialnego, że gwarantują jego skuteczność, że są to normy instrumentalne 18 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Bezpieczeństwo obywatela i społeczeństwa w świetle analizy nauk prawnych i kryminologii w stosunku do prawa materialnego i służą w różny sposób jego wykonaniu, a zatem nie mogą mieć samodzielnej racji bytu. Udział podobny daje się uchwycić również w innych systemach norm, np. w Kościele rzymskokato- lickim nawet niewierzący łatwo odróżni dogmaty wiary od liturgii, która sta- nowi zbiór zrytualizowanego zachowania sakralnego. Inne przykłady tego podstawowego podziału można uchwycić w partiach politycznych, lożach masońskich, różnych organizacjach społecznych, organizacjach mafii itp. Trudno jest usystematyzować czynniki zakłócające skuteczną realiza- cję prawa ze względu na fakt ich różnorodności oraz tego, że wywołują je rozmaite przyczyny18. Warto jednak wskazać na te najbardziej dysfunkcjo- nalne, a ponieważ jest ich wiele, stąd trudność wyboru i uszeregowania ich stosownie do natężenia zjawisk, jakie wywołują. W rozgałęzionej i złożonej strukturze organizacji państwowej są również i takie jej organy, które nie- zwykle trudno kontrolować instrumentami prawa. Należą do nich służby specjalne, a to z racji przypisanych im zadań, których realizacja w praw- nych aktach normatywnych może być ujęta tylko ramowo. Oczywiście, nie może to uniemożliwiać kontroli ośrodka decyzji politycznej, niemniej stwarza tym służbom możliwości naruszania przepisów prawa, nawet rangi najwyższej, stawia te służby ponad prawem. Do czynników zakłócających skuteczną realizację prawa należy zali- czyć niestabilność polityczną, która przede wszystkim przejawia się w nie- zbornych działaniach ośrodka decyzji politycznej, nie tylko podważa ona skuteczność funkcjonowania prawa, lecz gdy jest długotrwała, zagraża społecznemu ładowi. Czynnikiem takim jest też zorganizowana przestęp- czość, gdyż podważa ona system prawa jako całości. Wreszcie należy wska- zać na zjawisko inflacji prawnych aktów normatywnych; po przekroczeniu pewnego progu dochodzi do dezorganizacji skutecznej działalności apa- ratu państwowego oraz procesów społecznych. Inflacja norm prawnych jest wynikiem nadmiernej centralizacji decyzji normatywnych i konkret- nych. W przeglądzie czynników zakłócających normalne funkcjonowanie prawa trzeba wskazać jego niejasność oraz luki w nim zawarte. Mogą one, co prawda, uchodzić za najmniej szkodliwe, wydaje się bowiem, że tym trudnościom winny sprostać kwalifikacje zawodów prawniczych. Jeżeli jednak te niedostatki prawotwórstwa są zamierzone, wywołane interesami grupowymi ośrodka decyzji politycznej, to jest to zjawisko bardzo groźne, nawet dla bezpieczeństwa państwa, mające charakter patologii. Prawo wów- czas przestaje odgrywać swoją podstawową rolę głównego instrumentu 18 E.G. Valdés, W. Krawietz, G.H. von Wright, R. Zimmerling (eds.), Norma- tive systems in legal and moral theory, Berlin 1994. 19 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Brunon Hołyst współkształtującego procesy społeczne i polityczne. Taki stan rzeczy sprzyja wykorzystaniu go przez zorganizowaną przestępczość. Podobnie jak w systemach norm innych organizacji złożonych, sta- bilne funkcjonowanie prawa zapewniają instytucje. Rozumie się przez nie powtarzalne zachowanie grup ludzi zorganizowanych dla realizacji jakie- goś celu, stosowanie norm, które w niej obowiązują. Jeżeli będą to normy prawne, mówić trzeba o instytucjach państwowych i prawnych. Natomiast jeżeli będzie to regulacja pozaprawna, mamy do czynienia z instytucjami społecznymi. Każda instytucja dla realizacji wyznaczonych jej zadań musi dysponować odpowiednimi środkami materialnymi. Bibliografia Literatura 1. Bardach J., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993. 2. Ehlrich S., Norma. Grupa. Organizacja, Warszawa 1998. 3. von Hayek F.A., Law, Legislation and Liberty, London 1978. 4. Hołda J., Hołda Z., Ostrowska D., Rybczyńska J.A., Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kraków 2004. 5. Król M., Słownik demokracji, Warszawa 1991. 6. Patterson E.W., Pragmatism as a philosophy of law [w:] S. Ratner (ed.), The Philosopher of the common man; essays in honor of John Dewey to celebrate his eightieth birthday, New York 1968. 7. Redelbach A., Natura praw człowieka. Strasburskie standardy ich ochrony, Toruń 2007. 8. Valdés E.G., Krawietz W., von Wright G.H., Zimmerling R. (eds.), Nor- mative systems in legal and moral theory, Berlin 1994. 9. Znamierowski C., Szkoła prawa. Rozważania o państwie, Warszawa 1999. poz. 483. 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., DzU nr 78, Akty prawne 2. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności spo- rządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protoko- łami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, DzU z 1993 r., nr 61, poz. 284. 3. Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., DzU z 1977 r., nr 38, poz. 167. 20 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA prof. zw. dr hab. Emil W. Pływaczewski Funkcja restytucyjna (kompensacyjna) prawa karnego z perspektywy teorii i praktyki Streszczenie. Rozdział zawiera rozważania na temat funkcji resty- tucyjnej (kompensacyjnej) prawa karnego zarówno z perspektywy doktryny prawa karnego, jak i w świetle wyników badań praktyki. W pierwszej części opracowania ukazano genezę wyodrębnienia funkcji restytucyjnej w katalogu funkcji prawa karnego, co nastąpiło pod wpływem idei ochrony praw człowieka. Następnie omówiono proces kształtowania się koncepcji państwowego funduszu pomocy pokrzywdzonym w wyniku przestępstwa. Proces ten zapoczątko- wała działalność Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw, a jego sfinalizowaniem było uchwalenie ustawy o państwowej kompen- sacie z 7 lipca 2005 r., zmienionej następnie w 2009 r. W kolejnej części rozdziału przedstawiono pierwsze w Polsce wyniki badań na temat funkcjonowania tej ustawy w praktyce oraz ich oceny i konsekwencje. Główny wniosek wynikający z tych badań można zawrzeć w stwierdzeniu, że uzyskanie kompensaty na podstawie obowiązujących przepisów nie tylko nie łagodzi zjawiska wiktymi- zacji pierwotnej, jak postuluje wiktymologia, ale wręcz przeciwnie — jest źródłem wiktymizacji wtórnej. Opracowanie kończą wnioski i postulaty, które mogą stanowić kanwę do przygotowania w oma- wianym przedmiocie projektu nowej ustawy. Obowiązująca ustawa o państwowej kompensacie jest bowiem jaskrawym przykładem regulacji całkowicie dysfunkcjonalnej, z wszelkimi możliwymi błędami. W konsekwencji nie stanowi ona realnej pomocy dla ofiar przestępstw, ale powoduje wręcz ponowne ich pokrzywdze- nie, na co zwracał także uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich. Słowa kluczowe: funkcje prawa karnego, funkcja restytucyjna (kompensacyjna), wiktymologia, pokrzywdzony przestępstwem, państwowa kompensata, fundusze kompensacyjne, wiktymizacja pierwotna, wiktymizacja wtórna Abstract. The article endeavours to discuss the issue of res- titution (compensation) in  penal law both in  the  light of the doctrine of penal law and the outcomes of practical research. The first part of the paper presents the origins of dis- tinguishing a restitutive function in the catalogue of functions of penal code, which was grounded in the concept of protec- tion of human rights. Then shaping of the state fund to assist crime victims is described. The process was instigated by the Crime Victim Assistance Foundation and concluded by adopting the 7 July 2005 Act on Statutory Compensation, amended in 2009. Further the article presents the outcomes of the research on implementation and application of the act together with its evaluation and  consequences. It  may be concluded from the aforementioned research that obtaining compensation under binding law not only does it not mitigate the phenomenon of original victimisation as is postulated by victimology but causes secondary victimisation. The article concludes with remarks and recommendations which may be useful while preparing a draft of the new act in the aforesaid matter as the act on statutory compensation, which is in force now, is a striking example of a completely dysfunctional reg- ulation burdened with all possible mistakes. Consequently, it does not constitute a real aid for crime victims but just generates their secondary victimisation, which was also high- lighted by the Ombudsman. Keywords: functions of penal law, restitutive (compensatory) function, victimology, crime victim, statutory compensation, compensatory funds, original victimisation, secondary victimisation 1. Funkcje prawa karnego w poglądach doktryny na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. Na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. prezentowane w doktrynie funk- cje prawa karnego były ujmowane w ramach węższego bądź szerszego kata- logu. Przykładowo Igor Andrejew w zasadzie ograniczał się do wyekspo- nowania dwóch funkcji prawa karnego, tj. funkcji gwarancyjnej i funkcji ochronnej, wskazując przy tym, że funkcje prawa karnego przeplatają się 21 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Emil W. Pływaczewski z funkcjami karania1. Jerzy Śliwowski w ogóle nie wyodrębniał hasłowo funkcji prawa karnego ze względu na przeniesienie punktu ciężkości rozwa- żań na problematykę kary kryminalnej i jej „funkcję ochronną”2. Czesław Gofroń w katalogu funkcji prawa karnego wymieniał w kolejności funkcję ochronną, gwarancyjną, represyjną i prewencyjną. Zaznaczał jednocześnie, że z faktu, iż prawo karne odgrywa rolę pomocniczą w walce ze społecznie ujemnymi czynami, wypływają dalsze jego właściwości, polegające na tym, że nie można w nim wprost dopatrywać się jakiejś funkcji organizacyjnej. Można ją wszakże widzieć pośrednio w tym sensie, że ułatwia ono i zabez- piecza realizowanie tejże funkcji innym dziedzinom prawa3. Andrzej Marek eksponował natomiast trzy funkcje prawa karnego: ochronną, gwarancyjną i prewencyjno -wychowawczą4. Z kolei Kazimierz Buchała w katalogu tych funkcji ujmował w kolejności funkcję ochronną, prewencyjno -wychowawczą, represyjną, profilaktyczno -zabezpieczającą oraz funkcję gwarancyjną, odwołując się przy tym do dość zgodnego w doktrynie przekonania, że funkcja ochronna jest „podstawową funk- cją prawa karnego”5. Piętnaście lat później ten sam autor, wspólnie z Andrzejem Zollem, wyszczególniali jedynie dwie funkcje prawa karnego, tj. ochronną i gwarancyjną6. W podobnej konwencji i w takiej samej kolej- ności ujmował funkcje prawa karnego, w swoich podręcznikach opubliko- wanych w latach 80., Witold Świda7. 2. Funkcje prawa karnego w poglądach doktryny na gruncie kodeksu karnego z 1997 r. Cytowany wyżej A. Marek znacznie szerszy katalog funkcji prawa kar- nego zaprezentował w swoim pierwszym podręczniku, który uwzględniał już rozwiązania zawarte w nowym kodeksie karnym z 1997 r. (z uwzględnie- niem poprawek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonych 26 kwietnia 1 I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1983, s. 34–35. 2 J. Śliwowski, Prawo karne, Warszawa 1979, s. 3 i nast. 3 C. Gofroń, Pojęcia wstępne [w:] T. Bojarski, A. Gimbut, C. Gofroń, A. Wąsek, J. Wojciechowski, Prawo karne, Lublin 1994, s. 14 i nast. 4 A. Marek, Wiadomości wstępne [w:] A. Marek (red.), Prawo karne. Zagad- nienia teorii i praktyki, Warszawa 1986, s. 12–13. 5 K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 22 i nast. 6 K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s. 11–14. 7 Zob. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1986, s. 13–14; tenże, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 13–14. 22 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Funkcja restytucyjna (kompensacyjna) prawa karnego z perspektywy teorii i praktyki 1997 r., przyjętych przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej)8. Obok wska- zywanych wcześniej funkcji, tj. ochronnej, gwarancyjnej i prewencyjno- -wychowawczej, wymieniał on ponadto takie funkcje, jak: afirmacyjno- -motywacyjna, sprawiedliwościowa oraz restytucyjna. W odniesieniu do funkcji restytucyjnej autor ten podkreślał, że ukształtowała się ona pod wpływem idei ochrony praw człowieka, w tym postulatów wiktymologii. Innymi słowy, prawo karne przez odpowiedni system środków karnych powinno umożliwiać sprawcy przestępstwa starania o naprawienie wyrzą- dzonej pokrzywdzonemu szkody9. Funkcję restytucyjną (kompensacyjną) eksponuje również — obok funkcji ochronnej i gwarancyjnej — Jacek Giezek, wskazując, że nabrała ona znaczenia po wejściu w życie kodeksu karnego z 1997 r., którego istotnym rysem charakterystycznym jest wzmocnienie roli i pozycji pokrzywdzo- nego. Autor podkreśla, że sprzyjają temu nie tylko regulacje przewidziane w prawie karnym materialnym, ale także pewne rozwiązania procesowe, np. instytucja mediacji lub ugoda, w wyniku której oskarżony dobrowolnie poddaje się odpowiedzialności10. Z kolei Lech Gardocki w katalogu funkcji prawa karnego wymienia kolejno: funkcję sprawiedliwościową, ochronną i gwarancyjną11. Natomiast Tadeusz Bojarski wskazuje cztery funkcje: spra- wiedliwościową, ochronną, profilaktyczno -wychowawczą i gwarancyjną12. Jak wynika z tego krótkiego przeglądu wypowiedzi przedstawicieli dok- tryny prawa karnego w interesującej nas kwestii, tylko niektórzy autorzy dostrzegali potrzebę wyodrębnienia funkcji restytucyjnej (kompensacyjnej). 3. Koncepcja państwowego funduszu pomocy poszkodowanym w wyniku przestępstwa Fakt, że w wielu państwach od dawna funkcjonuje system państwowych funduszy kompensacyjnych13, nie wpłynął niestety na przyśpieszenie prac nad powołaniem tego rodzaju systemu w Polsce. Tę lukę starała się w jakiejś 8 A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1997, s. 14 i nast. 9 Tamże, s. 16. 10 J. Giezek, Pojęcie i funkcje prawa karnego [w:] M. Bojarski, J.  Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2010, s. 26 i nast. 11 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2003, s. 6–7. 12 T. Bojarski, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2008, s. 29. 13 Dotyczy to także państw azjatyckich, np. Indii, gdzie pierwsze projekty były wypracowane już w latach 90. Zob. E. Pływaczewski, Komunikat z II Konferencji 23 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Emil W. Pływaczewski mierze wypełnić powołana w latach 80. Fundacja Pomocy Ofiarom Prze- stępstw. Jej statut przewidywał m.in., że pomoc może być udzielona, jeśli pokrzywdzony w wyniku przestępstwa: — doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, w wyniku których cał- kowicie lub częściowo utracił zdolność do pracy zarobkowej i znajduje się w trudnej sytuacji materialnej; — utracił opiekuna lub żywiciela, na skutek czego uległa znacznemu po- gorszeniu jego sytuacja materialna lub życiowa; — poniósł straty materialne w rozmiarach obniżających w istotny sposób dotychczasowe warunki życiowe własne i rodziny pozostającej na jego utrzymaniu. Jak wynika z wypowiedzi Lecha Paprzyckiego — przewodniczącego Zarządu Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw — na początku sytu- acja finansowa fundacji była zupełnie dobra. Po 1989 r. niektóre źródła finansowania zostały jednak zakwestionowane i zamknięte, co spowodo- wało, że środki na wypłaty pomocy poszkodowanym czerpane były prawie wyłącznie z lokat dochodów, które zostały uzyskane w latach 80. Działal- ność Fundacji była też wspierana przez ministra sprawiedliwości, głównie w postaci sprzętu i pomocy postpenitencjarnej. Chociaż w statucie fun- dacji mówi się raczej o ofiarach przestępstw, fundacja starała się pomagać także w wypadkach, gdy pokrzywdzenie było skutkiem czynu zabronio- nego, nawet jeśli sprawca nie ponosiłby odpowiedzialności14. Finalną częścią cytowanego wywiadu jest następująca wypowiedź L. Paprzyckiego: „Powinien powstać, i na pewno powstanie z czasem, państwowy fundusz pomocy ofiarom przestępstw. A  co do istnieją- cych już fundacji, to należy się spodziewać, że w najbliższych latach nie będzie ona funkcjonować w inny sposób, bo po prostu nie może. Obecnie naszym celem jest zwiększenie zasobów fundacji, chociażby w niewielkim stopniu, a tym samym rozszerzenie zakresu pomocy, którą świadczymy. Na więcej nie możemy sobie pozwolić, bo trzeba by stworzyć całą orga- nizację, która zajęłaby się innymi formami działalności i pracą z ofiarami przestępstw”15. Indyjskiego Stowarzyszenia Wiktymologii w Bangalore (Indie), „Przegląd Policyjny” 1997, nr 4 (48), s. 89–90. 14 Zob. W imieniu ofiary (rozmowa Anny M. Karczmarek z Lechem Paprzyc- kim, sędzią Sądu Najwyższego, przewodniczącym Zarządu Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw), „Prawo i Życie” z 28 czerwca 1997 r., s. 4. 15 Tamże. Warto nadmienić, że w mniejszym lub większym zakresie pomoc ze strony fundacji otrzymywało rocznie kilkaset osób. Na potrzebę stworzenia publicznego funduszu odszkodowań dla ofiar przestępstw wskazywał również 24 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Funkcja restytucyjna (kompensacyjna) prawa karnego z perspektywy teorii i praktyki Do kwestii pozycji ofiary w systemie sprawiedliwości w byłych kra- jach socjalistycznych Europy środkowej i wschodniej nawiązywał rów- nież na początku drugiej połowy lat 90. Brunon Hołyst. Autor ten zwracał uwagę na fakt, że ustawodawstwa tych krajów przyznają ofierze jedynie nie- wielką rolę w całokształcie systemu penalnego w porównaniu z rolą sektora państwowego, i wyrażał nadzieję, iż reformy prawa karnego, które w tym czasie się dokonywały, doprowadzą do przyjęcia pewnych międzynarodo- wych standardów w tym zakresie16. Podkreślić bowiem trzeba, że material- noprawne podstawy uzyskania odszkodowania są ograniczone i nie zawsze zapewniają uzyskanie sprawiedliwego i pełnego odszkodowania. Przesądza o tym ograniczony zakres roszczeń w postępowaniu adhezyjnym, z którymi pokrzywdzony może wystąpić. Karnoprawne środki naprawienia szkody nie mają za główne zadanie udzielenie pokrzywdzonemu pomocy mate- rialnej i moralnej. Jest to bowiem ich drugoplanowa, wcale nie najważniej- sza funkcja17. 4. Uchwalenie ustawy o państwowej kompensacie i jej główne założenia W 2000 r. Ministerstwo Sprawiedliwości zainicjowało ideę obchodze- nia w naszym kraju Tygodnia Pomocy Pokrzywdzonym Przestępstwem. Dopiero jednak po pięciu latach, 7 lipca 2005 r. uchwalona została ustawa z 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektó- rych przestępstw umyślnych (dalej: ustawa o państwowej kompensacie)18. Wymieniony akt prawny określił zasady i tryb przyznawania kompensaty oraz warunki współpracy organów w Rzeczypospolitej Polskiej z organami innych krajów członkowskich Unii Europejskiej w sprawach postępowania o uzyskanie tego świadczenia. Dodać jednak wypada, że uchwalenie oma- wianej ustawy jest konsekwencją realizacji zobowiązań unijnych, a kon- kretnie potrzeby wdrożenia dyrektywy Rady nr 2004/80/EC z 29 kwietnia 2004 r., odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw19. Lech Falandysz w swojej monografii — tenże, Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Warszawa 1980, s. 212; zob. także: E. Bieńkowska, Wiktymologia. Koncepcje — kierunki badań — perspektywy, Warszawa–Wrocław–Kraków 1992, s. 101 i nast. 16 Zob. B. Hołyst, Wiktymologia, Warszawa 1997, s. 402. 17 Akcentuje to B. Hołyst, Wiktymologia, Warszawa 2006, s. 1043. 18 DzU nr 169, poz. 1415 ze zm. 19 Dz. Urz. UE L z 2004 r., nr 261, poz. 15. 25 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== WSPÓŁCZESNE PROBLEMY PRAWA. TOM 1 Emil W. Pływaczewski Zapisy omawianej ustawy zmieniły się w 2009 r. W wyniku noweliza- cji dokonanej ustawą z 3 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o państwo- wej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyśl- nych20 poszerzony został krąg osób uprawnionych do kompensaty. Obecnie uprawnionymi do jej uzyskania są także pokrzywdzeni przestępstwami nieumyślnymi. Środki z kompensaty mogą być również przeznaczone na rehabilitację. Jednakże do postępowań w sprawie o kompensatę wszczę- tych przed dniem wejścia w życie wskazanych zmian, stosuje się przepisy dotychczas obowiązujące. Na mocy dokonanej nowelizacji tytuł ustawy otrzymał brzmienie: „o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw”. Ofiarą, w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy o państwowej kompensa- cie, jest osoba fizyczna, która na skutek przestępstwa poniosła śmierć albo doznała naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia określo- nych w art. 156 § 1 lub art. 157 § 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny21. Kompensata może być przyznana w kwocie pokrywającej wyłącz- nie: utracone zarobki lub inne środki utrzymania, koszty leczenia oraz koszty pogrzebu, będące skutkiem popełnienia wymienionego przestęp- stwa (art. 3). Kompensata nie może przekroczyć — zgodnie z przepisem art. 6 ustawy o państwowej kompensacie — 12 tys. zł. Warto jeszcze wspomnieć o ograniczeniach zawartych w przepisie art. 5 ustawy o państwowej kompensacie, który stanowi, że „Kompensatę przy- znaje się jedynie wówczas i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzy- mania lub kosztów (…) od sprawcy lub sprawców przestępstwa, z tytułu ubezpieczenia, ze środków pomocy społecznej lub z innego źródła lub tytułu, niezależnie od tego czy sprawca lub sprawcy przestępstwa zostali wykryci, oskarżeni lub skazani”. Kompensatę przyznaje właściwy sąd rejonowy na wniosek osoby upraw- nionej lub prokuratora. Osobą uprawnioną jest ofiara lub osoba dla niej najbliższa22. Rozpoznając wniosek o kompensatę, sąd stosuje odpowiednio poz. 608. 20 DzU z 28 maja 2009 r., nr 79, poz. 665; zob. także: DzU z 2008 r., nr 96, 21 DzU z 1997 r., nr 88, poz. 553 z późn. zm. 22 Ustawa zalicza do tej kategorii małżonka lub osobę pozostająca z ofiarą we wspólnym pożyciu, wstępnego, zstępnego, osobę pozostającą w stosunku przyspo- sobienia, jeśli w czasie popełnienia przestępstwa osoby te pozostawały na utrzy- maniu ofiary, która poniosła śmierć na skutek przestępstwa (art. 2 pkt 2 ustawy o państwowej kompensacie). 26 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== IZABELA NOWICKA, DOROTA MOCARSKA Funkcja restytucyjna (kompensacyjna) prawa karnego z perspektywy teorii i praktyki przepisy kodeksu postępowania cywilnego23 o postępowaniu nieproceso- wym. Uczestnikiem postępowania jest obok osoby uprawnionej prokura- tor. Organem pomocniczym w Rzeczypospolitej Polskiej jest prokurator okręgowy, w którego okręgu osoba uprawniona ma miejsce zamieszkania lub pobytu. 5. Ustawa o kompensacie państwowej w świetle wyników badań praktyki W lutym 2012 r. zaprezentowane zostały wyniki pierwszych badań na temat działania ustawy o państwowej kompensacie24. Badania te prze- prowadziła Lidia Mazowiecka, prokurator w Prokuraturze Generalnej, a ich zasadniczym celem było ustalenie, jak wygląda w praktyce orzecznictwo sądowe dotyczące państwowej kompensaty, jak również, czy sama instytu- cja państwowej kompensaty jest zrozumiała dla osób do niej uprawnionych oraz organów procesowych25. Badania obejmowały wszystkie prawomocnie zakończone sprawy o  kompensatę (było ich łącznie 481) w  okresie od  1  lipca 2005  r. do 31 grudnia 2009 r. Najwięcej spraw (228) zakończyło się oddaleniem wnio- sku, w 152 wydano postanowienie o przyznaniu kompensaty, a w 36 umo- rzono postępowanie. W pozostałych 65 sprawach zwrócono lub odrzucono wniosek. Jak wynika z przedstawionych danych, skala, w jakiej jest wykorzy- stywana możliwość ubiegania się o kompensatę, jest niewielka. W ana- lizowanym bowiem okresie średnio rocznie sądy rozpatrywały zaledwie 96 wniosków o przyznanie kompensaty. Wystąpiła tu więc rażąca dyspro- porcja między
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Współczesne problemy prawa. Tom I
Autor: ,
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: