Darmowy fragment publikacji:
Ciągle wiemy o Unii Europejskiej za mało. Mimo że stale
dowiadujemy się o niej czegoś nowego, to polityki unijne
pozostają na pewno tym zagadnieniem, o którym trudno
byłoby powiedzieć, że przyciąga uwagę szerokiej opinii
publicznej. Tymczasem to właśnie od nich zależy, jak będzie
wyglądało nasze „tutaj” − i bynajmniej nie tylko „teraz”.
Przedmiotowe, wspólne opracowanie obejmuje najważniej-
sze polityki Unii Europejskiej:
− budżetową
− regionalną
− innowacyjną oraz koncepcję inteligentnej specjalizacji
− Wspólną Politykę Rolną
− energetyczną
− Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa
− ochrony środowiska oraz konsumentów.
W niniejszej analizie nie tylko wzięto pod uwagę aktualny
stan dyskusji wokół wymienionych polityk publicznych Unii
Europejskiej, lecz także spróbowano wskazać – z odwoła-
niem się do szeroko wykorzystanego materiału statystycz-
nego oraz bibliograficznego opartego na dokumentach źró-
dłowych − gdzie występują zagrożenia, ale też gdzie istnieją
szanse na zdynamizowanie tych polityk dla dobra naszego
kraju.
Marek Świstak
Jan Wiktor Tkaczyński (red.)
Wybrane polityki publiczne
Unii Europejskiej
Stan i perspektywy
J
a
n
W
i
k
t
o
r
T
k
a
c
z
y
ń
s
k
i
(
r
e
d
.
)
M
a
r
e
k
Ś
w
i
s
t
a
k
W
y
b
r
a
n
e
p
o
l
i
t
y
k
i
S
t
a
n
i
p
e
r
s
p
e
k
t
y
w
y
p
u
b
l
i
c
z
n
e
U
n
i
i
E
u
r
o
p
e
j
s
k
i
e
j
www.wuj.pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
(cid:77)(cid:97)(cid:114)(cid:101)(cid:107)(cid:32)(cid:346)(cid:119)(cid:105)(cid:115)(cid:116)(cid:97)(cid:107)
(cid:74)(cid:97)(cid:110)(cid:32)(cid:87)(cid:105)(cid:107)(cid:116)(cid:111)(cid:114)(cid:32)(cid:84)(cid:107)(cid:97)(cid:99)(cid:122)(cid:121)(cid:324)(cid:115)(cid:107)(cid:105)(cid:32)(cid:40)(cid:114)(cid:101)(cid:100)(cid:46)(cid:41)
(cid:87)(cid:121)(cid:98)(cid:114)(cid:97)(cid:110)(cid:101)(cid:32)(cid:112)(cid:111)(cid:108)(cid:105)(cid:116)(cid:121)(cid:107)(cid:105)(cid:32)(cid:112)(cid:117)(cid:98)(cid:108)(cid:105)(cid:99)(cid:122)(cid:110)(cid:101)(cid:32)
(cid:85)(cid:110)(cid:105)(cid:105)(cid:32)(cid:69)(cid:117)(cid:114)(cid:111)(cid:112)(cid:101)(cid:106)(cid:115)(cid:107)(cid:105)(cid:101)(cid:106)
(cid:83)(cid:116)(cid:97)(cid:110)(cid:32)(cid:105)(cid:32)(cid:112)(cid:101)(cid:114)(cid:115)(cid:112)(cid:101)(cid:107)(cid:116)(cid:121)(cid:119)(cid:121)
(cid:87)(cid:121)(cid:100)(cid:97)(cid:119)(cid:110)(cid:105)(cid:99)(cid:116)(cid:119)(cid:111)(cid:32)(cid:85)(cid:110)(cid:105)(cid:119)(cid:101)(cid:114)(cid:115)(cid:121)(cid:116)(cid:101)(cid:116)(cid:117)(cid:32)(cid:74)(cid:97)(cid:103)(cid:105)(cid:101)(cid:108)(cid:108)(cid:111)(cid:324)(cid:115)(cid:107)(cid:105)(cid:101)(cid:103)(cid:111)
SPIS TREŚCI
Jan W. Tkaczyński / Marek Świstak
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne ......................................... 11
1. Charakterystyka pojęcia polityki publiczne ........................................ 11
2. Racjonalne i interpretatywne przesłanki polityk publicznych ............. 16
3. Kategoryzacja polityk publicznych ..................................................... 23
4. Nauka o polityce publicznej a studia nad politykami Unii
Europejskiej ......................................................................................... 25
Joanna Włodarczyk
Polityka budżetowa ................................................................................... 31
1. Kształtowanie budżetu UE .................................................................. 31
2. Zasady budżetowe UE ......................................................................... 42
3. Bilans uczestnictwa dla Polski, czyli bilans przepływów fi nansowych
UE – Polska ......................................................................................... 45
Marek Świstak
Polityka regionalna ................................................................................... 57
1. Polityka regionalna jako przykład polityki publicznej UE .................. 58
2. Kształt polityki regionalnej a polskie wyzwania w zakresie rozwoju
regionalnego ........................................................................................ 60
3. Nowy kształt polityki regionalnej na lata 2014–2020 ......................... 75
4. Bilans uczestnictwa dla Polski ............................................................ 87
Elżbieta Sztorc
Polityka innowacyjna oraz koncepcja inteligentnej specjalizacji ........ 99
Innowacja i polityka innowacyjna, czyli o co tyle dyskusji ................ 100
1.
Innowacje jako istotny element polityki rozwoju Unii Europejskiej
2.
w perspektywie do 2020 roku .............................................................. 103
3. Polityka innowacyjna i regionalna Unii Europejskiej – wspólne cele 107
4. Strategia na rzecz inteligentnej specjalizacji, czyli warunek ex ante
korzystania z funduszy polityki spójności w okresie 2014–2020 ....... 114
5. Bilans uczestnictwa, czyli konsekwencje inteligentnej specjalizacji
dla polskich regionów .......................................................................... 120
6
Spis treści
Marek Świstak
Wspólna Polityka Rolna ........................................................................... 127
1. Cele WPR na tle zróżnicowania europejskiego rolnictwa ................... 129
2. Ewolucyjny kształt WPR a polska strategia rozwoju rolnictwa .......... 137
3. Bilans uczestnictwa dla Polski w WPR ............................................... 148
Katarzyna Starmach
Polityka energetyczna Unii Europejskiej ................................................ 169
1. Ewolucja polityki energetycznej UE ................................................... 169
2. Bilans energetyczny UE – priorytety i wyzwania ............................... 177
3. Traktat z Lizbony nowym otwarciem w unijnej polityce
energetycznej? ..................................................................................... 180
4. Nowe ramy polityki energetyczno-klimatycznej Unii Europejskiej
do 2030 roku ........................................................................................ 182
5. Potencjał gazu łupkowego w Europie ................................................. 186
6. Budowa Wspólnoty Energetycznej jako odpowiedź na kryzys
energetyczny, gospodarczy, polityczny, czyli bilans uczestnictwa dla
Polski ................................................................................................... 194
Marcin Chruściel
Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa .................................. 201
1. Ewolucja WPZiB ................................................................................. 201
2. WPZiB po Traktacie z Lizbony ........................................................... 207
2.1. Cele WPZiB ......................................................................................... 210
2.2. Instrumenty realizacji WPZiB ............................................................. 211
3. Rola Wysokiego Przedstawiciela ......................................................... 213
4. Rola państwa sprawującego prezydencję w Radzie ............................ 217
5. Bilans uczestnictwa Polski we WPZiB ............................................... 222
5.1. Uczestnictwo Polski we WPBiO (EPBiO) jako etap pierwszy ........... 225
5.2. Uczestnictwo Polski we wschodnim wymiarze WPZiB
jako etap drugi ..................................................................................... 231
5.3. Wpływ Polski na kształt WPZiB w kontekście prezydencji
w Radzie .............................................................................................. 236
Marek Świstak / Jan W. Tkaczyński
Polityka ochrony środowiska ................................................................... 253
1. Ochrona środowiska jako przedmiot polityki publicznej .................... 253
2. Ochrona środowiska na poziomie krajowym czy unijnym? Unijne
cele polityki ochrony środowiska ........................................................ 258
Spis treści
7
3. Wyzwania unijnej polityki ochrony środowiska dla Polski................. 266
4. Ocena korzyści i kosztów realizacji unijnej polityki ekologicznej ..... 271
5. Bilans uczestnictwa dla Polski ............................................................ 280
Magdalena Romanowska
Alternatywne sposoby rozstrzygania sporów w realizacji polityk
szczegółowych Unii Europejskiej ............................................................. 285
1. Polityka konsumencka UE................................................................... 286
2. Ochrona konsumentów jako fi lar Strategii Europa 2020 .................... 292
3. Status i zastosowanie ADR i ODR w budowaniu bezpieczeństwa
pozycji konsumenta na rynku unijnym do 2020 roku ......................... 301
4. Bilans uczestnictwa dla Polski ............................................................ 310
Noty o autorach ......................................................................................... 321
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
11
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
POLITYKI PUBLICZNE (cid:885) ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Staranna kwerenda niemieckiej literatury fachowej pokazuje, że nawet
w dwóch bardzo obszernych tomach najnowszego opracowania polityk Unii
Europejskiej1 próżno szukać terminu „polityki publiczne”. Przyjmuje się tam
bowiem za oczywiste, że polityka eo ipso jest działalnością publiczną. I je-
żeli już otrzymuje ona jakieś (językowe) uzupełnienie, to tylko tego typu jak
polityka społeczna, ekologiczna, gospodarcza, fi nansowa etc. Tymczasem
w kręgu anglosaskiej literatury fachowej mamy do czynienia ze zjawiskiem
odmiennym: szeroko (językowo) zakreślone pojęcie zbiorcze public policy
łączy w sobie wieloaspektową analizę zracjonalizowanych i systemowych
działań państwa i społeczeństwa wokół problemów publicznych2.
Jeżeli zastanowić się dokładniej nad tym z jednej strony semantycz-
nym, z drugiej zaś epistemologicznym fenomenem, to trudno zaprzeczyć,
że różnica zapatrywań naukowych wynika głównie z odmiennych per-
spektyw badawczych. W pierwszym bowiem przypadku na widzeniu po-
lityki publicznej jako par excellence działalności państwa zaważył sposób
ujmowania zjawisk publicznych poprzez pryzmat nauk prawnych i admi-
nistracyjnych, w drugim natomiast za tak dorozumianym ujęciem stoi na-
uka o polityce.
1. Charakterystyka pojęcia polityki publiczne
W anglosaskiej literaturze przedmiotu dominuje podejście określające po-
lityki publiczne w kategorii procesu; wskazuje się przy tym, iż są to ob-
szary, w których realizowana jest polityka w sensie rządzenia, a więc jako
1
2
Por. Matthias Niedobitek (red.), Europarecht – Politiken der Union, Berlin–Boston 2014,
t. I (966 s.) i t. II (1374 s.).
Por. Harold D. Lasswell, A Preview of Policy Sciences, New York 1971, s. 1–3.
12
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
policy3. W defi niowaniu pojęcia polityk publicznych zwraca bowiem uwa-
gę dwojakie rozumienie polityki – jako policy i politics – które w języku
polskim określamy wspólnym słowem polityka. Pomijając szczegółowy
rozbiór teoretyczny tego zagadnienia, można w uproszczeniu stwierdzić,
że politics oznacza walkę o zdobycie władzy w państwie. Policy natomiast
da się wyłożyć jako stosowanie zdobytej władzy do osiągania innych ce-
lów, takich jak podnoszenie dobrobytu społeczeństwa, zaspokajanie jego
potrzeb, wzrost gospodarczy, zabezpieczenie wysokiego poziomu ochrony
środowiska naturalnego czy też bezpieczeństwa. Co ważne, przykładem
takiego działania mogą być poczynania zarówno rządu, jak i administracji.
W tym przypadku władza w państwie stanowi środek do osiągania celów
innych aniżeli samo posiadanie władzy. Można wobec tego stwierdzić,
iż obszary zainteresowania policy i politics są zgoła odmienne4.
Dyskusję teoretyczną na temat tego, czym jest polityka publiczna,
warto poprzedzić prezentacją kilku podejść występujących w literaturze
przedmiotu. John Dewey stwierdza przykładowo, iż polityka publiczna
odnosi się do spraw dotyczących społeczeństwa i jego problemów. Tym-
czasem wymiar dystrybutywny polityk publicznych uznaje za element
przesądzający o defi nicji przedmiotowego pojęcia Harold D. Laswell, dla
którego jego istotę stanowi rozstrzyganie o tym, kto, co, kiedy i jak otrzy-
muje. Politykę publiczną, w jej klasycznym rozumieniu, konstytuuje za-
tem sekwencja wyodrębnionych, ale integralnie powiązanych elementów.
Są nimi5:
1)
identyfi kacja problemu i szacowanie zasadności podjęcia interwencji
publicznej na rzecz jego rozwiązania;
2) określenie zasad i celów projektowanej polityki publicznej;
3) wskazanie instrumentarium i zasobów koniecznych do osiągnięcia
ustanowionych celów oraz ocena ich zasadności.
3
4
5
Por. Eduardo Araral / Scott Fritzen / Michael Howlett, Routledge Handbook of Public Poli-
cy, New York 2012, s. 3–17; George M. Guess / Paul G. Farnha, Cases in Public Policy
Analysis, Washington 2011, s. 4–13; Corinne Larrue / Frederic Varone / Michael Hill, Public
Policy Analysis, Bristol 2011, s. 3–39.
Por. Ryszard Szarfenberg, Nauki o i dla polityki publicznej: podejścia teoretyczno-meto-
dologiczne [w:] Anna Wojciuk (red.), Analiza polityki publicznej. Podejścia teoretyczno-
-metodologiczne, Warszawa 2013, s. 11.
Por. Jarosław Górniak / Stanisław Mazur, Polityki publiczne oparte na dowodach i ich
zastosowanie do rynku pracy [w:] Karol Olejniczak / Zbigniew Sawiński (red.), W kierunku
polityki rynku pracy opartej na dowodach, Warszawa 2011, s. 1–12.
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
13
Rozmiar oraz złożoność prowadzonych działań politycznych przez
poszczególne rządy krajowe6 bądź też inne podmioty władzy sprawia-
ją, iż konieczne jest bliższe przyjrzenie się pojęciu polityka publiczna.
Co więcej, nakazem chwili jest prześwietlenie tego, w jaki sposób polityka
publiczna jest kreowana, modyfi kowana oraz w jaki sposób dokonuje się
oceny jej efektywności7. Skoro mowa o obszarach, w których jest realizo-
wana interwencja publiczna, to nie sposób traktować pojęcia polityki pub-
licznej jako działań podejmowanych w różnych sferach zainteresowania
władzy i obywateli. Mamy zatem do czynienia z całym aparatem polityk
publicznych, których podstawową cechą jest wysoki poziom złożoności.
Poziom skomplikowania polityk publicznych wynika z wyzwań, któ-
re przed nimi zostały postawione. Przy tym ich wieloaspektowość jest
jeszcze większa niż chociażby dekadę wcześniej8. Jedynie dla przykładu
można wskazać tak istotne z punktu widzenia społecznego zjawiska, jak
ubóstwo9, bezdomność10 czy bezrobocie11. Państwa prowadzą więc coraz
to bardziej rozległe działania pod względem treści i formy w tym zakre-
sie, powodując jednakże zarazem zwiększanie obszaru interwencji pań-
stwowej i jej specjalizację12. Do tego wspomnieć wypadnie o rozpraszaniu
władzy rządów centralnych na rzecz podmiotów ponadpaństwowych czy
regionalnych (w tym miejskich)13. Nawet jeśli dana polityka publiczna
6
7
8
9
10
11
Por. Leszek Balcerowicz, Wstęp [w:] idem (red.), Odkrywając wolność. Przeciw zniewoleniu
umysłów, Warszawa 2012, s. 10–49.
Efektywność może być rozumiana jako faktycznie osiągnięte rezultaty w stosunku do po-
czynionych założeń. Por. Jan W. Tkaczyński / Marek Świstak / Elżbieta Sztorc, Projekty eu-
ropejskie. Praktyczne aspekty pozyskiwania i rozliczania dotacji unijnych, Warszawa 2011,
s. 334–336; Magdalena Zioło, Ewaluacja projektów rozwojowych w układzie lokalnym i re-
gionalnym [w:] Adam Szewczuk / Magdalena Kogut-Jaworska / Magdalena Zioło, Rozwój
lokalny i regionalny. Teoria i praktyka, Warszawa 2011, s. 377–382.
Por. Dawid S. Landes, Bogactwo i nędza narodów, Warszawa 2005, s. 521–585.
Por. Włodzimierz Anioł, Jak walczyć ze światowym ubóstwem [w:] Ryszard Szarfenberg /
Cezary Żołędowski / Maria Theiss (red.), Polityka publiczna wobec ubóstwa i wykluczenia
społecznego, Warszawa 2010, s. 19–32.
Por. Mike Geddes / John Benington, Local Partnerships and Social Exclusion in the Euro-
pean Union: New Forms of Local Social Governance?, London 2011, s. 1–9.
Zob. Jolanta M. Szaban, Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, Warszawa 2013,
s. 34–36.
Por. Peter Woll, Public Policy, London 1981, s. 33.
12
13 Wyjaśnienia tego stanu rzeczy można się doszukiwać w koncepcji geografi i politycznej
wskazującej na dwa elementy. Pierwszym jest zwiększający się udział koncernów mię-
dzynarodowych w kształtowaniu rzeczywistości gospodarczej. Drugim zaś – powstawanie
i rozwój form współpracy międzynarodowych o charakterze gospodarczym (np. WTO,
ASEAN, NAFTA, UE). Powstanie nowych instytucji oznacza przesunięcie władzy (czyli
przeskalowanie) i konieczność redefi nicji pozycji władz państwowych. Zob. Marta Lackow-
ska, Nowe interpretacje teoretyczne polityki wielkomiejskiej, „Studia Regionalne i Lokalne”
2(40) (2010), s. 34; Paweł Swianiewicz / Joanna Krukowska / Paulina Nowicka, Zaniedbane
dzielnice w polityce wielkich miast, Warszawa 2011, s. 19–20.
14
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
jest stosunkowo mało skomplikowana, to rosnące oczekiwania obywa-
teli w zakresie obywatelskiego uczestnictwa, odpowiedzialności władzy
za podejmowane decyzje czynią przedsięwzięcie bardziej skomplikowa-
nym niż prowadzenie działalności gospodarczej w sektorze prywatnym.
Wszystko to sprawia, iż uwaga badaczy skupia się w sposób naturalny
na wielopodmiotowym współrządzeniu.
Koncentracja na tak określonym współrządzeniu kieruje naszą uwa-
gę na główne pojęcie polityk publicznych, jakim jest działanie. Chodzi
o podejmowanie konkretnych czynności mających na celu osiągnięcie
zaplanowanego stanu w przyszłości. Działania te odnoszą się zazwyczaj
do projektowania i realizacji programów publicznych14. Polityki pub-
liczne traktować można więc jako działania władz publicznych mające
na celu rozwiązywanie problemów istotnych dla pojedynczych obywateli
i społeczeństwa jako całości. Przedmiotem zainteresowania nie są li tylko
działania, ale także zaniechania podmiotów i aktorów, których włączamy
w zakres pojęcia rządu15. W opisaniu zależności zachodzących pomiędzy
działaniami składającymi się na proces realizacji polityki publicznej nie-
zwykle pomocny jest model stadialny.
Schemat 1. Model stadialny. Rozwiązywanie problemów a proces polityki
publicznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ryszard Szarfenberg, Miejsce polityki społecznej
w polityce publicznej, Warszawa 2013, s. 12.
14 Mimo że nie jest to regułą, programy mają najczęściej charakter sektorowy, np. ochrona
zdrowia, rozwój regionalny, rynek pracy. Por. Marcin Zawicki, Nowe zarządzanie publiczne,
Warszawa 2011, s. 32.
Por. Ryszard Szarfenberg, Nauki o i dla polityki publicznej, op.cit., s. 14.
15
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
15
Przedstawiony model ma tę zaletę, iż pozwala na wydzielenie i upo-
rządkowanie przedmiotu badań nad politykami publicznymi ujmowanymi
jako proces. Rozdzielenie procesu rozwiązywania problemów od procesu
kreowania polityki publicznej pozwala na bardziej krytyczne potrakto-
wanie związków między nimi oraz każdego z tych elementów z osobna.
Stąd Guy Peters proponuje bardziej skondensowane podejście, wskazując,
że polityka publiczna jest sumą działań rządu bez względu na to, czy są
to działania bezpośrednie, czy pośrednie (np. przy pomocy agencji), jeśli
tylko działania te mają wpływ na życie obywateli. Tak rozumiana polityka
publiczna ma znaczenie dla obywateli w trzech wymiarach16:
● politycznych wyborów: są to decyzje podejmowane przez polityków
lub też urzędników państwowych, bądź podmioty, które mają upraw-
nienia władcze w stosunku do obywateli;
● politycznych działań: objawiają się one jako konkretne czynności,
środki prawodawcze, wdrażanie programów, wydawanie środków
fi nansowych;
● politycznego oddziaływania: rezultaty danej polityki w oddziaływaniu
na obywateli.
Bez wątpienia tak zarysowane podejście ma na celu uporządkowanie
refl eksji na temat kształtowania polityk publicznych i krytycznej analizy
jej skutków. Na każdym bowiem poziomie zasadne jest postawienie py-
tania o efektywność poszczególnych kategorii analitycznych. Tymczasem
realizacja polityk publicznych jest zadaniem niesłychanie trudnym, co wy-
nika ze złożoności problemów oraz – o czym była już tutaj mowa – roz-
szerzania oddziaływania państwa na coraz to nowe obszary. Uprawnione
jest zatem pytanie o to, jak przy złożoności systemu społecznego i poli-
tycznego można kreować polityki publiczne? I wreszcie, jaka jest natura
procesów kreowania polityk publicznych: linearna czy też nielinearna?
W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że należy uwzględniać różne
elementy systemu społecznego i ich nieprzewidywalność z uwagi na dy-
namikę wzajemnego oddziaływania jego elementów składowych. Robert
Geyer i Samir Rihani zwracają uwagę na następujące elementy, które nale-
ży uwzględnić w polityce publicznej17:
16
17
Por. Guy Peters, American Public Policy: Promise and Performance, Londyn 2012, s. 4–5.
Por. Robert Geyer / Samir Rihani, Complexity and Public Policy. A New Approach to 21st
Century Politics, Policy and Society, New York 2010, s. 19.
16
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
● częściowy porządek: zjawiska mogą odzwierciedlać zarówno wzorce
ładu, jak i chaosu;
● redukcjonizm i holizm: istnieją zjawiska, które dają się zredukować
do swoich komponentów, ale inne nie posiadają takiej cechy;
● przewidywalność i niepewność: zjawiska mogą być tylko częścio-
wo modelowane, przewidywalne i kontrolowalne, należy przy tym
uwzględniać element niepewności;
● prawdopodobieństwo: istnieją ogólne granice dla większości zjawisk,
ale w ramach tych granic szczegółowe rezultaty są niepewne;
● wyłanianie się: zjawiska ukazują elementy adaptacji i wyłaniania się
w stale nowym kształcie.
Podejście zaproponowane przez Geyera i Rihaniego ma wymiar
kompleksowy. Nie byłoby w nim nic odkrywczego, gdyby nie fakt,
iż praktyka działań publicznych wskazuje na fragmentaryczność niektó-
rych polityk publicznych18. Choć ze względu na podejście całościowe
zasługuje ono na naszą szczególną uwagę, to nadal jednak nie umożliwia
skonstruowania instrumentów analitycznych polityk publicznych. Stano-
wisko oscylujące wokół elementów skrajnych pozwala na uwzględnienie
nie kilku, ale całej palety zmiennych oddziałujących na kształt, zakres
i rezultaty polityk publicznych. Ostatecznie da się zatem powiedzieć,
że problem polega na tym, że nie wszystkie z tych elementów poddają
się krytycznej analizie.
2. Racjonalne i interpretatywne przesłanki polityk
publicznych
Z punktu widzenia naukowego polityka publiczna rozumiana jako inter-
wencja w bieg spraw zakłada, że jeśli w określonych warunkach podjęte
zostaną takie, a nie inne działania, to można się spodziewać zaplanowa-
nego rezultatu. Każdorazowo należy przy tym brać pod uwagę określone
ryzyko niepowodzenia. I tak w ujęciu racjonalistycznym19 polityka pub-
liczna jest sprowadzana do wyboru jednego ze sposobów działania, przy-
kładowo w postaci zmiany prawa czy też reorganizacji funkcjonowania
18
19
Por. Peter Woll, Public Policy, op.cit., s. 15.
Por. Andrew Heywood, Politologia, Warszawa 2009, s. 495.
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
17
danej instytucji. W perspektywie interpretatywnej z kolei polityka publicz-
na może być traktowana jako tekst, który podlega różnym interpretacjom
podmiotów działających i spierających się na określonym polu tematycz-
nym polityki20. Sposób kształtowania działań i instytucji wynika z analizy
przekonania i idei, a ich zrozumienie pozostaje istotne dla realizacji poli-
tyk publicznych21.
Kształtowanie się refl eksji nad politykami publicznymi opierało się
w początkowym okresie na zasadach racjonalizmu, czyli z możliwie naj-
głębszym rozłożeniem problemu na elementy składowe. Wszystko dla-
tego, że dopiero po dokładanej analizie części składowych można było
opracować rozwiązanie problemu. Uznawano równocześnie, iż dynami-
ka problemów ma charakter linearny. Stąd specyfi kę problemów da się
sprowadzić do łańcuchów przyczynowo-skutkowych. Co więcej, związek
między przyczynami a skutkami ma charakter proporcjonalny. W pew-
nym uproszczeniu można zatem założyć następującą zależność: dzia-
łanie A o intensywności x przyniesie skutek B o intensywności x. Takie
stanowisko prezentował prekursor nauki o politykach publicznych Ha-
rold Lasswell22. Zakładał on, że przebieg poszczególnych polityk można
przedstawić za pomocą faz, poczynając od zdefi niowania problemu, przez
konstruowanie rozwiązań, następnie analizę, a na osiągnięciu zakładanych
rezultatów kończąc. Ważną przy tym rolę przypisał właśnie podejściu
analitycznemu.
Perspektywa Lasswella jest interesująca, gdyż pozwala na uchwyce-
nie polityk publicznych jako pewnej struktury, w której realizowane dzia-
łania nie są przypadkowe czy automatyczne, ale podlegają wcześniejsze-
mu zaplanowaniu. Z podejścia Lasswella wywnioskować można także,
iż polityki publiczne przechodzą poszczególne etapy – fazę projektowania
oraz fazę implementacji. Co ważne, pierwszy etap determinuje wystąpie-
nie drugiego. Nie da się zatem ukryć, że analizowanie polityk publicznych
w sposób uporządkowany daje następnie możliwość podejścia metodycz-
nego w trakcie analizy poszczególnych etapów.
20
21
22
Por. Ryszard Szarfenberg, Nauki o i dla polityki publicznej, op.cit., s. 20–22.
Por. Mark Bevir / Roderick Arthur William Rhodes, Teoria interpretacjonistyczna
[w:] David Marsh / Gerry Stoker (red.), Teorie i metody w naukach politycznych, Kraków
2006, s. 130–135.
Por. Harold D. Lasswell, A Preview of Policy Sciences, op. cit., s. 59.
18
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
Schemat 2. Model stadialny od projektowania do implementacji: fazy procesu po-
lityki publicznej
Źródło: Ryszard Szarfenberg, Miejsce polityki społecznej w polityce publicznej, op.cit., s. 13.
Przedstawienie polityki publicznej w ujęciu modelu stadialnego po-
zwala na uporządkowanie pola badawczego oraz dokonanie redukcji zło-
żoności danej polityki. Co więcej, daje możliwość uchwycenia złożoności
pojęć stojących za poszczególnymi fazami w obrębie kategorii analitycz-
nych, a zjawiska w ramach tego modelu mają charakter sekwencyjny.
Projektowanie polityki składa się z diagnozy, która określana jest mianem
rozumienia problemu, a następnie przechodzi się do etapu ustalania ce-
lów, co umożliwia projektowanie instrumentów. Ponieważ samo zaprojek-
towanie instrumentów polityki to nie wszystko, niezbędne jest naturalnie
wdrożenie całej polityki. To zaś jest możliwe dzięki działaniom podejmo-
wanym przez wykwalifi kowane osoby (personel).
Personel musi wykonywać odpowiednio zaplanowane działania, dla-
tego konieczne jest przeprowadzenie szkoleń. Aby działania były skutecz-
ne, zwłaszcza w przypadku polityki publicznej o złożonym charakterze,
niezbędny jest stały monitoring oraz prowadzenie ewaluacji23, w zależ-
ności od potrzeb. Naturalne jest to, iż działania w ramach tak określonej
polityki muszą ulegać modyfi kacjom, a z popełnianych błędów muszą być
wyciągane wnioski. Także dlatego, aby mogło zaistnieć – w ramach przed-
stawionego schematu – wyciąganie wniosków określane jako uczenie się.
Wyniki procesu uczenia się w postaci wniosków stanowią z kolei pod-
stawę do przeprowadzenia ewaluacji polityki w sensie zaprojektowanych
23 W niniejszym rozdziale ewaluacja jest rozumiana jako zestaw metod i działań zorientowany
na krytyczną refl eksję nad wartością i jakością interwencji publicznych. Por. Karol
Olejniczak, Wprowadzenie do zagadnień ewaluacji [w:] Karol Olejniczak / Marek Kozak /
Bartosz Ledzion (red.), Teoria i praktyka ewaluacji interwencji publicznych, Warszawa
2008, s. 18–20.
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
19
działań i instrumentów. Po zakończeniu tej fazy na nowo rozpoczynają się
kolejne fazy.
Istotną cechą podejścia do polityk publicznych opartych na modelu
stadialnym jest sekwencyjność. Pozwala ona na konstruowanie i konkre-
tyzację przedmiotu badań we wzajemnych związkach w kontekście danej
polityki publicznej. Użyteczność ujęcia polityki publicznej jako faz na-
stępujących po sobie umożliwia identyfi kację każdego elementu osobno,
określanie roli i znaczenia wzajemnych związków między poszczególny-
mi elementami. Umożliwia też ocenę wpływu otoczenia na daną politykę
publiczną, czyli (w ujęciu faz) jej poszczególnych elementów24.
Analitycznie interesujący jest przy tym fakt, że za pomocą faz moż-
na rozpatrywać niemal każdą politykę publiczną. Powtarzalność, chrono-
logiczność, samoreplikowalność faz ułatwiają identyfi kację podobnych
etapów dla wielu polityk prowadzonych w różnych perspektywach czaso-
wych. Takie podejście wydaje się całkowicie zasadne wtedy, gdy mówimy
o unijnych politykach. Nie oznacza to, iż podejście oparte na fazach nie
poddaje się krytyce, o czym będzie mowa jeszcze w dalszej części rozdzia-
łu. W tym miejscu wypada zwrócić jedynie uwagę, że zwolennicy zupełnie
odmiennego podejścia, holistycznego, w swoich dociekaniach na temat
polityk publicznych również odwołują się do koncepcji faz, takich jak
ustanawianie agendy publicznej czy formułowanie polityki.
Stadialny model rozwoju polityk publicznych jest użyteczny tak-
że dlatego, że za jego pomocą można eksplorować skuteczności polityk
publicznych opartych na dowodach25. Chodzi naturalnie o kształtowanie
polityk publicznych na podstawie dowodów naukowych. Obecne zarów-
no w anglosaskiej literaturze przedmiotu, jak i w praktyce politycznej po-
dejście do polityki opartej na dowodach, traktuje politykę jako proces26.
Proponowane nastawienie w zupełności odzwierciedla podejście mające
zastosowanie w ramach linearnego rozumienia polityk publicznych.
24
25
26
Por. Ryszard Szarfenberg, Nauki o i dla polityki publicznej, op.cit., s. 15.
Opieranie decyzji w zakresie kształtowania i realizacji polityk publicznych na dowodach
wywodzi się z nauk medycznych, w których starano się zastosować koniunkcję między ba-
daniami a praktyką medyczną. Zabieg ten określono mianem medycyny opartej na dowo-
dach. Na temat defi niowania oraz problemów medycyny opartej na dowodach patrz: Rachel
Dunifon / Michael Duttweiler / Karl Pillemer / Donald Tobias / William M.K. Trochim,
Evidence-Based Extension, „Journal of Extension” 42 (2004) April, s. 3–5; Ross Upshur,
If not evidence, then what? Or does medicine really need a base?, „Journal of Evaluation
in Clinical Practice” 8 (2002), s. 113–118; Véronique Lapaige, Evidence-based decision-
making within the context of globalization: A “Why–What–How” for leaders and managers
of health care organizations, „Risk Management and Health Care Policy” 2 (2009), s. 35–45.
Por. Professional Policy Making for the Twenty First Century, Report by Strategic Policy
Making Team Cabinet Offi ce, Londyn 1999, s. 4–14.
20
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
Łatwo stwierdzić, iż polityki publiczne powinny się opierać na do-
wodach naukowych. Trudniej przeprowadzić ten postulat w formie prak-
tycznego zastosowania. Nic bowiem z oglądu polskiej i europejskiej rze-
czywistości politycznej tak mocno nie domaga się realizacji. W Europie
Zachodniej, a zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, takie podejście traktowane
jest jako swoistego rodzaju dyskurs. Podejście oparte na dowodach stano-
wi zestaw metod skupiających się na samym procesie politycznym, który
powinien charakteryzować się racjonalnością i systematycznym podej-
ściem do jego programowania na podstawie sprawdzonych informacji27.
Jeśli założymy, że polityki publiczne opierają się na przesłankach
natury racjonalnej, to pozwalają one decydentom podejmować określone
działania oparte na najlepszych dostępnych dowodach naukowych dostar-
czanych przez badania eksperymentalne i obserwację. Podstawą takich
dowodów jest informacja, która jest pozyskiwana zgodnie z rygorami
naukowymi i empiryczną weryfi kacją hipotez. Dowody są tym bardziej
obiektywne, im częściej informacje stanowiące ich podstawę pochodzą
z różnych źródeł. Dla przykładu można wymienić następujące pochodze-
nie informacji28:
● eksperci;
● krajowe i międzynarodowe badania;
● statystyki;
● opinie interesariuszy;
● konsultacje;
● ewaluacje polityk już realizowanych.
Tymczasem polityki publiczne są kształtowane przez względy natury
politycznej29, co przekłada się na rzeczywistość w taki sposób, iż pozo-
stają często ograniczone zakresem zawieranych kompromisów i możli-
wością ich wdrożenia. Pierwszy element wynika z oceny własnych zaso-
bów w stosunku do grup interesów, drugi między innymi z możliwości
27
28
29
Por. Sophie Sutcliffe / Julius Court, Evidence-Based Policymaking: What is it? How does it
work? What relevance for developing countries?, Londyn 2005, s. iii.
Por. Jarosław Górniak / Stanisław Mazur, Polityki publiczne oparte na dowodach i ich
zastosowanie do rynku pracy, op.cit., s. 13.
Por. Andrzej Zybała, Polityki publiczne. Doświadczenia w tworzeniu i wykonywaniu pro-
gramów publicznych w Polsce i w innych krajach. Jak działa państwo, gdy zamierza / chce /
musi rozwiązać zbiorowe problemy swoich obywateli, Warszawa 2012, s. 356.
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
21
organizacyjnych i fi nansowych bądź kultury administracyjnej30. Polityka
publiczna nie stanowi jednakże tutaj rodzaju inżynierii społecznej, której
wystarczy jedynie rozpoznanie zależności i zaplanowanie jej bezproble-
mowego funkcjonowania. Zakres stosowania podejścia do polityk opar-
tych na dowodach kreślą granice poznawcze człowieka31.
Schemat 3. Rodzaje dowodów naukowych
ilościowe, osobiste
ilościowe, ogólne
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ross Upshur et al. za: Ryszard Szarfenberg, Nauki
o i dla polityki publicznej: podejścia teoretyczno-metodologiczne, op.cit., s. 17–18.
Punkt ciężkości w dyskusji nad polityką opartą na dowodach ogni-
skuje się wokół tego, jakiego rodzaju dowody naukowe są akceptowalne32
oraz wiarygodne33. Ross Upshur wskazuje, iż dowody można skategoryzo-
wać za pomocą dwóch osi. Pierwsza to oś: jednostkowe – ogólne, druga
30
31
32
33
Zob. Fergus Carr, Public policy and administration in Europe [w:] Fergus Carr / Andrew
Massey (red.), Public Policy and the New European Agendas, Massachusetts 2006, s. 11–14.
Por. Jarosław Górniak / Stanisław Mazur, Polityki publiczne oparte na dowodach i ich zasto-
sowanie do rynku pracy, op.cit., s. 14.
Por. Mark Dobrowa / Vivek Goelb / Ross Upshur, Evidence-based health policy: context
and utilization, „Social Science Medicine” 58 (2004), s. 208–215.
Por. Stewart Donaldson, In Search of the Blueprint for an Evidence-Based Global Society
[w:] Stewart Donaldson / Christina Christie / Melvin M. Mark (red.), What Counts as Cre-
dible Evidence in Applied Research and Evaluation Practice?, Thousand Oaks 2009,
s. 2–47.
22
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
natomiast to: pomiar – znaczenie. Jeżeli zatem przyjrzeć się tak zarysowa-
nym możliwym podejściom do badania polityki publicznej, to wyjaśnia-
jąc je, można rozstrzygnąć o zakresie ich efektywności. I to poczynając
od posługiwania się pogłębionym wywiadem, poprzez analizę historycz-
ną, a na analizach ilościowo-psychologicznych do badań ilościowych dla
całych społeczeństw czy zbiorowości kończąc34.
Koncepcja linearna polityk publicznych bywa często krytykowana
ze względu na swój mechanistyczny charakter, powtarzalność, które łącz-
nie sprawiają wrażenie jednorodności. Zarzut ten nie uwzględnia jednak
specyfi ki realizacji polityk publicznych. Zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę,
że do tego dodaje się także zbyt duże przywiązanie koncepcji faz polityk
publicznych do formy kosztem treści zagadnień determinujących kształt
polityki35.
Niemniej jest naszym obowiązkiem wskazać, że krytycznie na temat
podejścia linearnego wypowiadają się John Hudson i Stuart Lowe. Zwra-
cają oni uwagę, iż proces tworzenia polityk wokół ważnych problemów
publicznych nie może być postrzegany w kategoriach linearnych. Auto-
rzy ci twierdzą, że o złożoności polityk przesądza wielość struktur insty-
tucjonalnych wykorzystywanych w realizacji działań publicznych oraz
różnorodność sił politycznych z nią związanych. Dzieje się tak dlatego,
że między tymi podmiotami występuje zjawisko współzależności oraz
efekt zwrotności. Efekty osiągane w politykach są wynikiem interakcji
między ich aktorami i wszelkimi składowymi. Dynamika interakcji jest
bardzo trudna do przewidzenia. Powoduje to coraz częstsze zjawisko wy-
stępowania niezamierzonych konsekwencji w działaniach publicznych36.
Krytyka linearnego podejścia w badaniu polityk publicznych zasadza
się także na kwestionowaniu stosunkowo prostego założenia, że określone
działanie wywołuje skutek proporcjonalny do tego działania. Krytycy po-
dejścia linearnego zwracają uwagę, że taka zależność w stosunku 1:1 nie
występuje. Powstaje zatem pytanie: dlaczego tak się dzieje? Odpowiedź
jest jasna: polityki publiczne jako systemy nielinearne zawierają w sobie
zjawiska nieprzewidywalne, często nieproporcjonalne do wyjściowego
wkładu. Nieprzewidywalność bierze się w głównej mierze z dynamiki in-
terakcji między komponentami problemów, na które odpowiedź stanowią
34
35
36
Por. Ryszard Szarfenberg, Nauki o i dla polityki publicznej, op.cit., s. 17–18.
Por. Robert Chrabąszcz / Marcin Zawicki, Nauki o polityce publicznej [w:] Marcin Zawicki
(red.), Wprowadzenie do nauki o polityce publicznej, Warszawa 2014, s. 29.
Por. Andrzej Zybała, Problem złożoności w politykach publicznych, „Zoon Politikon”
(rocznik naukowy) 4 (2013), s. 17.
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
23
polityki publiczne. W alternatywnym podejściu nielinearnym można jedy-
nie określać zależności, prawdopodobieństwo pojawienia się określonych
zjawisk z uwagi na wystąpienie wcześniej innych zjawisk. Przesądzające
o nieprzewidywalnych zmianach jest osiągnięcie pewnego punktu kry-
tycznego, który decyduje o możliwej zmianie37.
Nielinearność w politykach publicznych jest skutkiem istnienia współ-
zależności między aktorami działań. Aktorzy ci mogą mieć zróżnicowane
potencjały w różnych obszarach złożonego systemu, w którym funkcjo-
nują. Co istotne, nie potrafi ą jednocześnie realizować własnych interesów
bez siebie. Same interakcje również mogą mieć charakter zróżnicowany,
gdyż można do nich zaliczyć: obserwację, komunikację, fi zyczną bliskość,
imitację, współpracę dla osiągnięcia wspólnych celów, ale też konkurencję
o zasoby. Małe zdarzenia mogą wywoływać zmiany w dużych systemach,
i odwrotnie. Wprowadzenie dużych zmian w danej polityce publicznej
może mieć nieznaczne konsekwencje. Nieoczekiwane zmiany mogą wyni-
kać z zaplanowanych działań w ramach polityki. Przykładowo nadmierne
wsparcie mieszkańców regionów najbardziej zacofanych w rozwoju za-
miast doprowadzić do wyrównania poziomów życia może na trwałe uza-
leżnić obywateli i instytucje w ich regionie od zasilania zewnętrznego.
W ten sposób zamierzony cel wyrównania dysproporcji rozwojowej może
przynieść całkowicie niezamierzone skutki38. W spojrzeniu na politykę
publiczną z perspektywy interpretatywnej jest możliwe, iż dobra decyzja
niekoniecznie będzie owocować dobrymi rezultatami. Z kolei dobry rezul-
tat niekoniecznie będzie skutkiem dobrej decyzji.
3. Kategoryzacja polityk publicznych
Kiedy mowa o specyfi cznych cechach polityk publicznych, to nie sposób
pominąć milczeniem kategoryzacji polityk, którą wprowadził Theodore
Lowi39. Przyjął on bowiem nieco inne spojrzenie na polityki publiczne ani-
żeli jego poprzednicy, kładąc akcent na istotę produktów polityk publicz-
nych i ich znaczenie dla procesu politycznego. Podstawą wprowadzenia
typologii polityk publicznych było twierdzenie, iż to nie otoczenie deter-
minuje polityki publiczne, tylko polityki publiczne kształtują otoczenie.
37
38
39
Ibidem, s. 18.
Ibidem, s. 19.
Por. Bryan D. Jones, Reconceiving Decision-Making in Democratic Politics: Attention,
Choice, and Public Policy, Chicago 1994, s. 165–171.
24
Jan Wiktor Tkaczyński / Marek Świstak
Wynikało to z obserwacji poczynionej na podstawie polityk publicznych
realizowanych w Stanach Zjednoczonych od lat 30. do lat 50. XX wieku.
W jego opinii polityki publiczne to nic innego jak wywieranie wpływu
na zachowanie jednostek, a identyfi kacja rodzaju przymusu umożliwia
określenie typu polityki z niego wynikającej40.
Przymus może być stosowany w odniesieniu do jednostki albo
w stosunku do większych grup społecznych. W pierwszym przypadku jest
to polityka zdecentralizowana, w drugim natomiast ma ona wymiar scen-
tralizowany. Przy konstrukcji typologii polityk publicznych Lowi zastoso-
wał macierz składającą się z rodzajów przymusu stosowanych przez rząd
w stosunku do określonej grupy docelowej oraz z prawdopodobieństwa
jego faktycznego wystąpienia.
Schemat 4. Typologia polityk publicznych według kryteriów przymusu oraz
obiektu przymusu
Źródło: Robert Chrabąszcz / Marcin Zawicki, Nauki o polityce publicznej, op.cit., s. 30.
Typologia Lowiego obejmuje cztery typy polityk publicznych. Pierw-
sza z nich to polityka dystrybucyjna, która sprowadza się do dostarczania
korzyści stosunkowo wąskiej grupie odbiorców. W konstrukcji tej polityki
mamy do czynienia ze względnie niskim stopniem przymusu, co przekłada
się na niski poziom konfl iktogenności. Koszty realizacji takiej polityki są
przypisywane do ogółu społeczeństwa. Jako przykład takiej polityki można
wskazać na politykę rolną czy subsydiowanie rolnictwa41. Polityka redys-
trybucyjna, w odróżnieniu od dystrybucyjnej, adresowana jest do dużych
grup społecznych. Podobnie jest z gromadzeniem środków na jej realiza-
cję, które zarówno pochodzą, jak i są dystrybuowane w ramach szerszych
Por. Robert Chrabąszcz / Marcin Zawicki, Nauki o polityce publicznej, op.cit., s. 29.
40
41 W Unii Europejskiej za taką politykę można uznać Wspólną Politykę Rolną, art. 39 ust.
1 TFUE; Stanisław Szumski, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Warszawa 2007,
s. 17; Janusz Rowiński, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, Warszawa 2000,
s. 17–23.
Polityki publiczne – zagadnienia teoretyczne
25
grup społecznych. Przykładem takiej polityki jest polityka ochrony zdro-
wia bądź polityka podatkowa.
Polityka regulacyjna odnosi się wprost do zachowania jednostki. Jej
sens sprowadzić można do ograniczenia zachowań niepożądanych lub
do nakłaniania do określonego postępowania z punktu widzenia celu da-
nej polityki. Przykładem takiej polityki mogą być działania odnoszące się
do regulacji konkurencji rynkowej42: zakaz nieuczciwej konkurencji ryn-
kowej czy pomoc publiczna43. Ze względu na duże prawdopodobieństwo
zastosowania przymusu zalicza się je do bardziej antagonistycznych niż
politykę dystrybucyjną bądź redystrybucyjną. Ostatnia z kolei z polityk,
polityka konstytutywna, koncentruje się na stanowieniu prawa oraz two-
rzeniu jednostek wykonawczych wdrażających polityki publiczne. Kate-
goria ta ma charakter uzupełniający w stosunku do trzech poprzednich.
Egzemplifi kacją dla niej jest powoływanie nowych agencji bądź akcje pro-
pagandowe, a jej cechami charakterystycznymi – niski poziom konfl ikto-
genności oraz konsensualność44.
4. Nauka o polityce publicznej a studia nad politykami
Unii Europejskiej
Uznanie w Polsce nauki o polityce publicznej za dyscyplinę naukową45 sta-
nowi dla europeistów poważne wyzwanie. Dla badaczy polityk unijnych
zakres przedmiotowy polityk publicznych to istotne pole zainteresowań
badawczych. Musimy bowiem pamiętać, że w studiach nad Unią Europej-
ską członkostwo naszego kraju wymaga znajomości specyfi ki procesów
integracyjnych. Polityki publiczne w Polsce znajdują się zatem pod dużym
42
43
44
45
Za jedną z polityk o takim charakterze w Unii Europejskiej można potraktować działania
odnoszące się do tworzenia i funkcjonowania wspólnego rynku europejskiego. Por. Alsadair
R. Young / Helen Wallace, Regulatory politics In the enlarging European Union, Weighing
civic and producer interests, Manchester–New York 2000, s. 1–29
Obecnie także zasady dotyczące polityki pomocy publicznej określa się w ramach poję-
cia pomocy państwa. Politykę tę można sprowadzić do zakazu antykonkurencyjnej pomocy
państwa. Por. Agnieszka Jankowska, Pomoc publiczna dla przedsiębiorstw w świetle ure-
gulowań wspólnotowych, zasady ograniczenia, Warszawa 2005, s. 6–8; Sławomir Dudziak,
Pomoc państwa dla przedsiębiorstw publicznych, Między neutralnością a zaangażowaniem,
Kraków 2002, s. 29–34; Rafał Riedel, Protekcjonizm europejski i jego konsekwencje [w:]
Anna Pacześniak / Monika Klimowicz (red.), Procesy integracyjne i dezintegracyjne w Eu-
ropie, Wrocław 2014, s. 251–253.
Por. Robert Chrabąszcz / Marcin Zawicki, Nauki o polityce publicznej, op.cit., s. 31.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 8 sierpnia 2011 roku w spra-
wie obszarów wiedzy, dziedzin nauki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, Dz.U. RP
z 30 sierpnia 2011 roku, nr 179, poz. 1065.
Pobierz darmowy fragment (pdf)
