Darmowy fragment publikacji:
Zjawisko
Fringe Belt
w strukturze
morfologicznej
miast polskich
na przykładzie
Radomia
(cid:22)(cid:3)(cid:87)(cid:92)(cid:87)(cid:3)(cid:61)(cid:45)(cid:36)(cid:58)(cid:17)(cid:76)(cid:81)(cid:71)(cid:71)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:20)
(cid:19)(cid:26)(cid:17)(cid:20)(cid:21)(cid:17)(cid:21)(cid:19)(cid:21)(cid:19)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:20)(cid:28)(cid:29)(cid:23)(cid:22)
(cid:22)(cid:3)(cid:87)(cid:92)(cid:87)(cid:3)(cid:61)(cid:45)(cid:36)(cid:58)(cid:17)(cid:76)(cid:81)(cid:71)(cid:71)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:21)
(cid:19)(cid:26)(cid:17)(cid:20)(cid:21)(cid:17)(cid:21)(cid:19)(cid:21)(cid:19)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:20)(cid:28)(cid:29)(cid:23)(cid:22)
Magdalena Deptuła
Zjawisko
Fringe Belt
w strukturze
morfologicznej
miast polskich
na przykładzie
Radomia
Łódź (cid:26)(cid:25)(cid:26)(cid:25)
Magdalena Deptuła – Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych
Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych
90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31
RECENZENT
Marek Koter
REDAKTOR INICJUJĄCY
Beata Koźniewska
OPRACOWANIE REDAKCYJNE
Joanna Drzazga
KOREKTA JĘZYKOWA
Klaudia Kulmińska
SKŁAD I ŁAMANIE
AGENT PR
KOREKTA TECHNICZNA
Anna Sońta
PROJEKT OKŁADKI
krzysztof de mianiuk
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/ArturBociarski
© Copyright by Magdalena Deptuła, Łódź 2020
© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2020
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Wydanie I. W.09920.20.0.M
Ark. wyd. 7,4; ark. druk. 8,125
ISBN 978-83-8220-073-7
e-ISBN 978-83-8220-074-4
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. 42 665 58 63
SPIS TREŚCI
7
1. Wstęp.........................................................................................................................
1.1. Wyjaśnienia terminologiczne ...................................................................
8
1.2. Cele i hipotezy badawcze oraz zakres pracy ........................................... 10
1.3. Materiały źródłowe i metody badawcze .................................................. 11
2. Problem badawczy w świetle literatury ............................................................. 13
2.1. Rozwój conzenowskiej szkoły morfologii miast ................................... 13
2.2. Rozwój badań nad koncepcją Fringe Belt w literaturze przedmiotu ..... 17
3. Fringe Belt jako ważny element struktury morfologicznej miasta ................ 53
3.1. Specyfika zjawiska Fringe Belt ................................................................... 53
3.2. Charakterystyka centralnego, wewnętrznego oraz zewnętrznego
Fringe Belt ...................................................................................................... 56
3.3. Analiza czynników leżących u podstaw formowania się zjawiska
Fringe Belt ...................................................................................................... 59
3.4. Schemat rozwoju i przeobrażeń struktury przestrzennej Fringe Belts ..... 62
4. Fringe Belt a strefa podmiejska – próba porównania ....................................... 67
5. Ogólne uwarunkowania kształtowania się zjawiska Fringe Belt w miastach
polskich .................................................................................................................... 73
6. Fringe Belt w strukturze morfologicznej Radomia .......................................... 81
6.1. Proces kształtowania zjawiska Fringe Belt na tle rozwoju struktury
przestrzennej miasta ................................................................................... 83
6.2. Charakterystyka poszczególnych stref Fringe Belts w przestrzeni
Radomia ........................................................................................................ 100
7. Wnioski końcowe .................................................................................................. 109
Bibliografia .................................................................................................................... 115
Spis rysunków .............................................................................................................. 127
Spis tabel ....................................................................................................................... 129
1. WSTĘP
Miasta, ich kompozycja, elementy składowe oraz poszukiwanie opty-
malnych rozwiązań przestrzennych odpowiadających potrzebom człowieka
i funkcjom osiedli interesowały uczonych i filozofów prawie od początków
ich istnienia. Z czasem stały się przedmiotem analiz opisowych, które objęły
niemal każdy region świata o tradycjach miejskich. Jednak dążenie do zrozu-
mienia i wyjaśnienia złożoności struktur urbanistycznych wykrystalizowało się
stosunkowo niedawno. Stało się ono podstawą rozwoju wyspecjalizowanych
gałęzi badań, zorientowanych na rekonstrukcję procesu rozwoju miast w ujęciu
historycznym, w tym morfologii osiedli miejskich, która stanowi jeden z naj-
starszych kierunków badawczych geografii historycznej.
Morfologia miasta, będąca nauką o budowie zewnętrznej i wewnętrznej
organizmu miejskiego oraz o pochodzeniu (genezie) składających się na ten
organizm części, wywodzi się z niemieckiej tradycji badań krajobrazowych
(Koter 1994). Jej początków można się dopatrywać w pracach niemieckich geo-
grafów, m.in. O. Schlütera, H. Hassingera czy W. Geislera, jednak za prawdziwego
twórcę morfologii urbanistycznej uważa się M.R.G. Conzena (1907–2000),
brytyjskiego geografa niemieckiego pochodzenia, który w Wielkiej Brytanii
stworzył największy w świecie ośrodek badań morfologicznych. Conzen1, pro-
wadząc liczne badania terenowe, wypracował warsztat metodologii badawczej
morfologii miast, kontynuatorzy podjętych przez niego badań zaś w dalszym
ciągu, i to na dużą skalę, rozwijają tę dyscyplinę naukową, przyczyniając się do
wyznaczania jej nowych kierunków badawczych i ich popularyzacji w świe-
cie (Koter, Kulesza 2007). Pośród nich poważne miejsce zajmuje koncep-
cja Urban Fringe Belt (lub Fringe Belt) stanowiąca jedną z najważniejszych
w brytyjskiej urbomorfologii. Zakłada ona, że w strukturze przestrzennej miast
występuje dynamiczne zjawisko (Fringe Belt Phenomenon) obejmujące serię
specyficznych stref Fringe Belts wyznaczających dawne oraz współczesne
obrzeża miejskie. W planie miasta strefy te wyróżniają się ekstensywnym spo-
sobem zagospodarowania lub użytkowania terenu oraz funkcją (głównie tereny
instytucjonalne, otwarte, przemysłu i składowania). Kształtują się w różnych
okresach historycznego rozwoju miasta, na obszarze jego ówczesnych peryferii,
1 Jeżeli podano Conzen, to odnosi się to do M.R.G. Conzena. W innych przypad-
kach zaznaczono inicjały imienia.
8
po czym kolejno – wraz z ekspansją zabudowy – zostają przez nie wchłonięte
(poza strefą aktualnych obrzeży). Co charakterystyczne jednak, najczęściej nie
tracą swoich szczególnych cech, przeciwnie – na długo utrzymują odrębność
względem otaczających terenów rezydencjonalnych, co pozwala stosunkowo
łatwo zidentyfikować je w krajobrazie miasta. Analiza poszczególnych stref
Fringe Belts, ich charakteru oraz czynników i procesów leżących u podstaw ich
formowania umożliwia dogłębne zrozumienie specyfiki rozwojowej miasta
w czasie i przestrzeni. Koncepcja Fringe Belt stanowi tym samym niezwykle
ważne oraz pomocne narzędzie w procesie eksplikacji struktury urbomorfo-
logicznej. To właśnie jej poświęcono niniejszą książkę, wyrażając nadzieję, że
przybliżenie na gruncie polskim założeń teoretycznych koncepcji Fringe Belt,
jej metodologii oraz możliwości aplikacyjnych wzbogaci rodzimy warsztat
badań morfologicznych miast, a także spotka się z pozytywnym odzewem ze
strony badaczy podejmujących powyższą problematykę.
Oddana do rąk Czytelnika publikacja powstała na podstawie wcześniej-
szych badań autorki. Stanowi wybór najważniejszych wątków badawczych
poświęconych omawianej koncepcji, jej rozwojowi w światowej literaturze
przedmiotu oraz próbę weryfikacji możliwości jej zastosowania do analizy
struktury morfologicznej miast polskich, w tym przypadku na przykładzie
Radomia. Układ książki obejmuje dwie zasadnicze części. Część pierwsza
ma charakter wprowadzający w problematykę koncepcji Fringe Belt, ukazuje
jej rozwój w badaniach morfologicznych, wyjaśnia genezę oraz założenia teo-
retyczne i metodologiczne. Część druga poświęcona została uwarunkowa-
niom rozwoju oraz analizie zjawiska Fringe Belt w przestrzeni miast polskich,
ze szczególnym uwzględnieniem Radomia. Dała ogólny obraz procesu jego
kształtowania w strukturze morfologicznej miasta oraz umożliwiła wychwyce-
nie podobieństw i różnic w odniesieniu do cech zjawiska w klasycznym rozu-
mieniu koncepcji. Podsumowanie zawiera próbę syntezy prawidłowości, jakimi
cechuje się Fringe Belt w przestrzeni miast polskich, oraz procesów i czynników
prowadzących do jego formowania.
1.1. Wyjaśnienia terminologiczne
Przedmiotem badań jest koncepcja Fringe Belt (w skrócie FB2) i rozwój
zjawiska o tej samej nazwie w strukturze morfologicznej miast. Spośród
wszystkich pojęć związanych z analizowaną problematyką szczególnej uwagi
2 Wprowadzony skrót FB oraz kolejne wskazane w niniejszym rozdziale mają na
celu ułatwić posługiwanie się oryginalnymi terminami i zastosowane zostały w całej
pracy.
Wstęp9
wymaga wyjaśnienie znaczenia FB, terminu, który na dobre wpisał się w kanon
światowych badań morfologicznych, a który nie posiada polskiego odpowied-
nika utrwalonego w literaturze krajowej3. Szczegółowe omówienie koncepcji
oraz zjawiska FB zostało przedstawione w drugim i trzecim rozdziale pracy.
Jednak – z uwagi na nowatorski na gruncie polskim charakter problematyki
– warto już na tym etapie przybliżyć jego znaczenie.
Terminem FB, w odniesieniu do zjawiska, określane są strefy reprezentu-
jące historyczne i aktualne obrzeża miejskie w strukturze morfologicznej
miasta, wyróżniające się m.in. stosunkowo niską intensywnością wyspe-
cjalizowanego zagospodarowania o heterogenicznym charakterze użytko-
wania, obejmującego głównie tereny otwarte, instytucjonalne, użyteczno-
ści publicznej, składowania oraz szczególne rodzaje przemysłu. Strefy te
przyjmują z reguły charakterystyczny koncentryczny układ przestrzenny
i, począwszy od rdzenia miasta, formują sekwencje FBs, rozdzielające
tereny rezydencjonalne o różnej genezie, charakteryzujące się mniejszym roz-
miarem działek oraz większą gęstością zabudowy i arterii komunikacyjnych
(Baranowska 2007). Powstanie danego FB w strefie obrzeży miejskich, w okre-
ślonym czasie, wiąże się z okresami spowolnionego tempa rozwoju obszarów
zabudowy rezydencjonalnej, spowodowanymi szeregiem czynników, m.in.
zmiennym potencjałem ekonomicznym miasta bądź występowaniem ograni-
czeń progowych4 (w terminologii anglosaskiej stosowany jest termin fixation
lines, który ma tożsame znaczenie). W rezultacie w krajobrazie miast, najczę-
ściej historycznych z czytelnym jądrem osadniczym, odczytać można centralny
FB (Inner Fringe Belt, w skrócie IFB), którego powstanie wiąże się z oddziaływa-
niem murów miejskich, a następnie jeden lub więcej wewnętrznych FB (Middle
Fringe Belt, w skrócie MFB) oraz zewnętrzny FB (Outer Fringe Belt, w skrócie
OFB), wykształcony w strefie aktualnych obrzeży miasta. Analiza poszcze-
gólnych FBs umożliwia uchwycenie czynników i procesów, które zadecydo-
wały o współczesnym obliczu miasta, oraz ułatwia dogłębne zrozumienie jego
3 Zaproponowany termin wyspecjalizowanych obrzeży miejskich (Baranow-
ska 2007) oddaje charakter zjawiska, jednak zważywszy na fakt powszechnego stoso-
wania w światowej literaturze przedmiotu oryginalnego nazewnictwa w odniesieniu
do koncepcji oraz zjawiska, autorka zdecydowała się nie wprowadzać polskiego od-
powiednika.
4 Termin zastosowany za S. Liszewski (1987, s. 70) rozumiany jako ogranicze-
nie, zarówno naturalne, jak i antropogeniczne, na drodze swobodnej ekspansji prze-
strzennej terenów zurbanizowanych. Autorka zamiennie stosuje też określenie barier
lub progów w rozwoju miasta. Problematyka ograniczeń progowych została szerzej
omówiona w podrozdziale 3.3.
Wstęp10
struktury morfologicznej jako zespołu cech mieszczących się w zakresie
organizacji przestrzeni, będących wypadkową specyfiki środowiska natu-
ralnego, warunków społeczno-gospodarczych, w jakich miasto się rozwijało,
przede wszystkim zaś długości czasu, warunków jego historycznego rozwoju
oraz wzorców kompozycyjno-estetycznych epoki.
1.2. Cele i hipotezy badawcze oraz zakres pracy
Podjęte badania miały na celu prezentację koncepcji FB, próbę jej prze-
niesienia na grunt polskiej geografii osadnictwa, a w szczególności morfologii
urbanistycznej, oraz ukazanie jej możliwości aplikacyjnych i specyfiki zjawiska
FB w przestrzeni miast polskich, na przykładzie Radomia.
Z uwagi na nowatorską na gruncie polskim problematykę realizacja celu
głównego w pierwszej kolejności wymagała omówienia podwalin rozwoju
koncepcji FB, jej istoty i założeń oraz przedstawienia uwarunkowań i proce-
sów kształtujących zjawisko FB w historycznym procesie rozwoju organizmów
miejskich. Kolejnym etapem badań była weryfikacja występowania zjawiska FB
w strukturze morfologicznej miast polskich oraz analiza, na przykładzie Rado-
mia, jego rozwoju i specyfiki na tle FB w klasycznym rozumieniu koncepcji.
Zakres terenowy pracy objął Radom, w którym czytelny jest proces
kształtowania i przyrostu historycznych oraz współczesnych obrzeży miej-
skich. Wybór Radomia do analizy FB podyktowany był szeregiem jego cech,
głównie zaś: genezą ośrodka – reprezentuje on przykład miasta historycz-
nego z wykrystalizowanym średniowiecznym jądrem osadniczym, co w zało-
żeniu koncepcji Conzena sprzyja formowaniu FB o klasycznym, koncentrycz-
nym układzie przestrzennym; funkcją – na różnych etapach swego rozwoju
Radom pełnił ważne funkcje polityczne, administracyjne i gospodarcze, któ-
rych przestrzennym odzwierciedleniem są heterogeniczne, wyspecjalizowane
formy użytkowania ziemi, będące często komponentem5 zjawiska FB; prze-
szłością historyczną – Radom doświadczył zmiennej dynamiki rozwojowej
będącej odzwierciedleniem niestabilnych warunków polityczno-ustrojowych
kraju (najazdy, wojny, zmiany przynależności państwowej itp.). Wymienione
uwarunkowania wywarły ogromny wpływ na strukturę przestrzenną miasta,
ale też zdecydowały o specyficznym charakterze wykształconych w jego prze-
strzeni FBs.
5 Komponent FB rozumiany jest jako element jego struktury wewnętrznej, na
którą składają się zespoły wyspecjalizowanego zagospodarowania lub użytkowania te-
renu o ekstensywnym charakterze, typowe dla zjawiska.
WstępWstęp
11
–
–
Określenie celów badawczych umożliwiło sformułowanie dwóch hipotez:
FBs występują w miastach polskich mimo zakłóconej ciągłości historycz-
nego rozwoju ich struktury przestrzennej.
Istnieją wyraźne różnice pomiędzy FBs uformowanymi w przestrzeni
miast polskich w porównaniu z klasycznym modelem zjawiska FB, wyni-
kające z odmiennych uwarunkowań społeczno-politycznych i gospodar-
czych w rozwoju ośrodków miejskich w Wielkiej Brytanii i w Polsce.
Realizacja przyjętego tematu warunkowała dynamiczny charakter pracy,
co pozwoliło na ukazanie procesu przemian w układzie przestrzennym anali-
zowanego miasta. Badania objęły okres od początków kształtowania się intra-
i ekstramuralnego FB w strukturze morfologicznej średniowiecznego Radomia
do momentu zwieńczającego proces formowania najbardziej zewnętrznego FB
(OFB) i jego utrwalenia we współczesnym krajobrazie miejskim.
Praca ma charakter interdyscyplinarny. Została opracowana na gruncie
geografii osadnictwa i geografii historycznej, w szczególności morfologii miast,
jednak w celu uzyskania dogłębnych informacji dotyczących jej przedmiotu
badań zakres merytoryczny wkracza w tematykę historii, planowania, architek-
tury i urbanistyki.
1.3. Materiały źródłowe i metody badawcze
Prezentowana praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Część empi-
ryczna poprzedzona została wnikliwymi studiami literatury przedmiotu,
głównie z zakresu geografii miast, podejmującej zagadnienia morfologii osie-
dli miejskich, szczególnie przemian morfologicznych oraz rozwoju koncepcji
wyjaśniających strukturę morfogenetyczną współczesnych jednostek osad-
niczych. Z uwagi na nowatorską na gruncie polskim problematykę podjętą
w pracy omówienie założeń, genezy i znaczenia koncepcji FB w światowych
badaniach morfologicznych, jak i ukazanie specyfiki samego zjawiska było
możliwe dzięki wnikliwym studiom zagranicznej literatury przedmiotu. Odręb-
nym zagadnieniem były studia literatury naukowej dotyczącej terenu badań,
związanej z historią badanego miasta i jego rozwojem przestrzennym.
Realizacja celów przyjętych w pracy i zakres badań wymagały odniesienia
do pewnych założeń metodycznych i doboru odpowiednich narzędzi badaw-
czych. Przeszczepienie koncepcji FB na grunt polski wymagało zastosowania
wachlarza metod geograficzno-historycznych, które pozwoliły na rozwojowe
ujęcie zjawisk i uchwycenie procesu przemian oraz morfogenezy osadnictwa
miejskiego, jednocześnie umożliwiły zrozumienie dawnej organizacji prze-
strzennej badanego obszaru, jej ewolucji oraz wpływu na stan obecny. Metodo-
logia badań nad zjawiskiem FB w strukturze morfologicznej Radomia została
12
zaczerpnięta przede wszystkim z conzenowskiej analizy planu miasta (Conzen
1960, 1969) i objęła rekonstrukcję jego rozwoju przestrzennego na podstawie
analizy oraz porównania serii historycznych planów miast, uzupełnionej infor-
macjami pochodzącymi ze źródeł archiwalnych i publikacji naukowych. Analiza
planu miasta w ujęciu historycznym umożliwiła retrogresywne odtworzenie
historii rozwoju młodszych warstw osadniczych badanej jednostki miejskiej.
Z kolei w odniesieniu do starszych warstw osadniczych, dla których nie istniały
już potrzebne materiały kartograficzne, zastosowano metodę rekonstrukcji kar-
tograficznej, polegającą na odniesieniu faktów historycznych zaczerpniętych
z dokumentów pisanych do najbardziej im odpowiadających miejsc w prze-
strzeni geograficznej. Wyjściowy materiał badawczy stanowiły źródła kartogra-
ficzne, mianowicie plany sytuacyjne miasta, przechowywane m.in. w Archi-
wum Państwowym w Radomiu. Porównanie historycznych i współczesnych
planów miast pozwoliło na odtworzenie etapów formowania się poszczegól-
nych FBs w jego układzie urbanistycznym oraz wskazanie ich współczesnego
zasięgu i struktury. Analiza porównawcza planów miasta w czasie i przestrzeni
pozwoliła jednocześnie na sformułowanie pewnych tez rozwojowych zarówno
o znaczeniu szczegółowym, jak i bardziej ogólnym. Posługując się opisem wyja-
śniającym, dokonano charakterystyki współczesnego układu przestrzennego
miasta i jego ewolucji. Zwieńczenie części kameralnej stanowiły badania tere-
nowe. Lustracja terenowa i wizja lokalna zachowanych w przestrzeni Radomia
FBs umożliwiły wskazanie ich aktualnego zagospodarowania oraz specyfiki.
Badania terenowe były także podstawą analizy geograficznej pozwalającej na
wykrycie wpływu, jaki środowisko naturalne wywiera na rozwój przestrzenny
miasta, zwłaszcza w kontekście roli ograniczeń progowych w procesie formo-
wania FBs. Analiza procesu powstawania zjawiska FB w różnych okresach
historycznego rozwoju miasta, ukazanie jego indywidualnych cech oraz zesta-
wienie ich z klasycznym modelem FB pozwoliły na wskazanie jego odmienno-
ści rozwojowych i strukturalnych.
Wyniki badań przedstawione zostały w formie kartograficznej i tabelarycz-
nej, jak również za pomocą wykresów oraz opisu porządkującego.
Wstęp2. PROBLEM BADAWCZY
W ŚWIETLE LITERATURY
2.1. Rozwój conzenowskiej szkoły morfologii miast
Badania podejmujące zagadnienia morfologii i fizjonomii jednostek osad-
niczych mają długą tradycję, należą do często podejmowanych w krajowej
oraz zagranicznej literaturze badawczej i zajmują ważne miejsce, zwłaszcza
w studiach geograficzno-historycznych osadnictwa. Ich początki sięgają końca
XIX w., a związane są z działalnością badawczą wybitnych geografów niemiec-
kich, głównie zaś O. Schlütera (1899a, 1899b), F. Ratzela (1903), H. Hassin-
gera (1916), W. Geislera (1924) oraz R. Martiny’ego (1928), którzy analizę
form miejskich opierali głównie na planie miasta. Jednak za prekursora badań
morfologicznych we współczesnym rozumieniu uznawany jest Conzen, który
odegrał kluczową rolę w kształtowaniu ich podwalin, opracował ramy poję-
ciowe dla morfologii miast, jego osiągnięcia okazały się zaś kluczowe dla zro-
zumienia złożoności krajobrazu jednostek osadniczych (Conzen 1960, 1962,
1969). Szczególny wpływ na podejmowane przez Conzena kierunki badawcze
wywarły prace O. Schlütera, opublikowane w 1899 r., prezentujące poglądy
autora na szersze aspekty geografii osadnictwa oraz postulujące badania ukła-
dów przestrzennych miast w ujęciu historycznym, jak i inne powstałe pod
jego kierunkiem, z najważniejszą, poświęconą morfologii Gdańska autorstwa
W. Geislera (1918). Na ich podstawie Conzen rozwinął złożone ujęcie mor-
fogenetyczne oraz sformułował i empirycznie zweryfikował liczne koncepcje
wyjaśniające ewolucję struktur miejskich, stając się jednym z najwybitniej-
szych geografów historycznych i morfologów miast drugiej połowy XX w. oraz
twórcą najważniejszych nurtów badawczych nowocześnie pojmowanej (tj. nie-
ograniczającej się do metod opisowych) morfologii urbanistycznej. W 1932 r.
na Uniwersytecie w Berlinie Conzen zaprezentował swoją dysertację Staatsexa-
men, w której zawarł barwną mapę typów zabudowy dwunastu miast zlokalizo-
wanych w pobliżu Berlina (Conzen 1932, por. Whitehand 2001a). Podobną,
opublikowaną w 1958 r., wykonał wiele lat później dla miasteczka Whitby,
Yorkshire, wyróżniając w planie miasta zabudowę rezydencjonalną pochodzącą
z różnych okresów morfologicznych (Conzen 1958). Pierwsze prace Conzena
dowodzą tym samym wagi, jaką od samego początku przykładał do wizualiza-
cji (zwłaszcza kartograficznej) zjawisk i procesów zachodzących w przestrzeni
14
miejskiej. Conzen rozpoznał ponadto trójpodział krajobrazu miejskiego na plan
miasta (obejmujący ulice, działki i bloki urbanistyczne), budynki oraz sposób
użytkowania gruntów i budynków. Spośród licznych osiągnięć naukowych
Conzena największy wpływ na rozwój badań morfologicznych miały sformu-
łowane przez niego koncepcje i metody, w szczególności zaś metoda analizy
planu miasta w ujęciu historycznym, która to metoda umożliwia prześledze-
nie procesu rozwoju oraz przemian miejskich układów przestrzennych (Whi-
tehand 2001a, s. 104). Conzen wprowadził też do badań osadniczych proble-
matykę morfologicznego cyklu rozwojowego działki miejskiej, wydzielając
spośród procesów na niej zachodzących cztery fazy: inicjalną (wprowadze-
nie zabudowy), wypełniania (stopniowe zagęszczanie zabudowy), nasycenia
(maksymalne wypełnienie) i recesji (zmniejszanie powierzchni zabudowanej
działki). Metodę tę rozszerzył następnie na analizę cyklu rozwojowego całych
bloków miejskich. Badania te umożliwiły mu identyfikację podstawowych
etapów osadniczo-morfologicznych w rozwoju osiedli oraz wydzielenie gene-
tycznie odmiennych części składowych ich planów (jądra przedlokacyjnego,
obszaru miasta lokacyjnego, średniowiecznych przedmieść, dzielnic XIX-
-wiecznych itp.), które za M. Koterem można nazwać, zgodnie z termino-
logią polską, jednostkami morfogenetycznymi (Koter 1969, s. 8). W swych
badaniach Conzen, podobnie jak jego poprzednicy, podstawowe znaczenie
przypisywał planowi miasta. W związku z faktem, że każdy okres historyczny
pozostawia w jego strukturze pewne materialne ślady, mocno podkreślał wagę
szczegółowej analizy poszczególnych elementów planu w ujęciu ewolucyjnym,
od formy pierwotnej po postać współczesną, co umożliwia wyjaśnienie genezy
pojedynczych form oraz całego układu miasta (Koter, Kulesza 2008). Dla roz-
woju badań morfologicznych miast kluczowe okazały się również poglądy Con-
zena na temat konieczności łącznego rozpatrywania aspektów morfologicznych
i funkcjonalnych osiedli. Conzen podkreślał ich wzajemną rolę w określaniu
charakteru miasta oraz tożsamą wagę każdego z nich w badaniach osadniczych.
Postulował zatem konieczność rozpatrywania przemian przestrzeni miast w uję-
ciu morfologiczno-funkcjonalnym.
Dziedzictwo naukowe Conzena bez wątpienia wywarło ogromny wpływ
na morfologię miast, a jego nowatorskie opracowania zadecydowały o współ-
czesnym obliczu tej dyscypliny w świecie. Ukazały nowe spojrzenie na miasto,
najpierw w ramach geografii anglosaskiej, a następnie europejskiej i świato-
wej. Zauważa to wyraźnie J.W.R Whitehand, podkreślając, że już w ostatnim
ćwierćwieczu XX w. metody morfogenetyczne, konceptualizacja historycznego
rozwoju miast, terminologiczna precyzja i kartograficzna analiza, typowe dla
twórczości Conzena, były coraz powszechniej uznawane za istotne dla rozwoju
i znaczenia badań nad historycznym krajobrazem miejskim (Whitehand 2007).
Zjawisko Fringe Belt w strukturze morfologicznej miast polskich...
Pobierz darmowy fragment (pdf)