Darmowy fragment publikacji:
Jaka Polska
Po woJnie
Ani sanacyjna,
ani sowiecka
Pod redakcją Pawła Dybicza i Józefa Stępnia
Fundacja Oratio Recta
Warszawa 2020
Projekt okładki:
Iza Mierzejewska
Redaktor:
Paweł Dybicz
Korekta:
Agata Gogołkiewicz
Opracowanie graficzne i łamanie:
Dorota Markowska-Burbelka
Anna Rosiak
Zdjęcia na okładce: Foka/Forum
Zdjęcia: Narodowe Archiwum Cyfrowe, East News, Wikipedia,
National Archive, Forum, PAP, Instytut Polski i Muzeum
im. gen. Sikorskiego w Londynie/Archiwum Fotografii
Ośrodka KARTA
ISBN 978-83-64407-74-1
Wszelkie prawa zastrzeżone
All rights reserved
Wydawca:
Fundacja Oratio Recta
ul. Inżynierska 3 lok. 7
03-410 Warszawa
www.tygodnikprzeglad.pl
sklep.tygodnikprzeglad.pl
e-mail: przeglad@tygodnikprzeglad.pl
Druk i oprawa: Alkor
Im słoneczko wyżej, tym... Stalin bliżej
Paweł Dybicz
Józef Stępień
Klęska wrześniowa, ucieczka władz państwa sanacyjnych, życie pod oku-
pacją wzmogły dyskusje partii i środowisk politycznych, a także zwykłych
obywateli na temat tego, jaka ma być Polska po wojnie. Jaki po wyzwole-
niu powinna mieć kształt granic, ustroju, na jakich zasadach funkcjono-
wać? Tak by zabezpieczyć wolność kraju i obywateli, ale także uwzględnić
to, co Polacy rozrzuceni po świecie „dobrowolnie” (uciekinierzy) czy przy-
musowo (obozy, roboty przymusowe, wywózki) zobaczyli w innych pań-
stwach. Dobrego i złego. Przede wszystkim na Zachodzie. Tam obywatele
Rzeczypospolitej spostrzegli, że poza opłotkami polskiej wsi i żydowskich
miasteczek świat wygląda inaczej, że są farmerzy, rolnicy, pracownicy czy
robotnicy, a nie małorolni chłopi czy bezrobotni biedacy w miastach, że
ludzie mieszkają w domach, a nie w chałupinach, że mają liczne prawa,
potrafią pisać i czytać.
W październiku 1939 roku we Francji odtworzono władze polskie,
ale nie uzyskały one pełnego poparcia. Częściowo dlatego, że ogromny
wpływ na ich skład mieli Francuzi, a częściowo dlatego, że nie było zgo-
dy wśród samych Polaków. Formalnie rząd miał wsparcie dość istotnych
sił politycznych, liczących się w dwudziestoleciu międzywojennym – lu-
dowców, socjalistów, narodowców i demokratów, a sanacyjny prezydent
Władysław Raczkiewicz zrzekł się, przynajmniej formalnie, niektórych
swych konstytucyjnych uprawnień na rzecz rządu. Gdy tylko jednak mógł
lub nadarzała się okazja, starał się szkodzić rządowi generała Władysława
Sikorskiego. Prezydent Raczkiewicz w zasadzie był figurantem, bo władzę
5
w środowisku politycznym piłsudczyków dzierżył ktoś inny1. Podobnie
działo się w Rządzie Jedności Narodowej. Był on taki tylko z nazwy, a każ-
dy z jego członów, czyli Sikorski, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Na-
rodowe i Polska Partia Socjalistyczna, robił, co mógł, by wzmocnić (a tym
samym zaszkodzić tym, których uważał za konkurentów) swe zaplecze po-
lityczne i militarne na emigracji oraz w kraju. Niestety zły przykład dawał
premier Sikorski, który przez długi czas próbował sterować rządem i kra-
jem poprzez zaufanych ludzi, często spoza kierowanego przez siebie gabi-
netu, ale także Radą Narodową, która formalnie miała być namiastką par-
lamentu na obczyźnie2.
Zarówno władzę, jak i środowiska opozycyjne łączyło jedno – strach
przed Związkiem Radzieckim i komunistami. Zachowana dokumentacja
rządowa czy środowisk konspiracyjnych wskazuje na to, że komunista-
mi czy ZSRR zajmowano się bardziej niż Niemcami. Nie było zgody tyl-
ko co do jednego – czy lekceważyć Armię Czerwoną i Stalina, czy przece-
niać ich możliwości.
Rząd Władysława Sikorskiego nie tylko w początkowym okresie
działania brnął w biurokrację i sprawy zasadnicze dla powojennej Pol-
ski odkładał na później, najczęściej na czas po wojnie. Nawet gdy pre-
zentował jakiś program, to nie wychodził poza ogólniki. W kraju było
inaczej. Kierownictwa organizacji wojskowych czy politycy znali ewolu-
cję poglądów społeczno-politycznych polskiego społeczeństwa, na któ-
rego radykalizację istotny wpływ, obok wspomnianego wyżej czynnika
przemieszczeń, wywierały sukcesy Armii Czerwonej oraz brak znaczą-
cych działań aliantów zachodnich, które miałyby znaczenie dla losu Po-
laków. Tych czynników nie uwzględniała propaganda rządowa i podzie-
mia. Lansowała więc hasła w rodzaju „Słoneczko wyżej, Sikorski bliżej”.
Gdy jednak Polacy dostrzegli ich nierealność, coraz bardziej zaczęli kie-
rować wzrok na wschód. Sukcesy Armii Czerwonej, jej pojawienie się
1 Zob. list Zygmunta Hempla, Zakłamana historia powstania. Raporty oficerów AK: to się
skończy katastrofą, t. 4, s. 237–250.
2 Pisał o tym m.in. Eugeniusz Duraczyński w licznych publikacjach.
6
Jaka Polska po wojnieIm słoneczko wyżej, tym... Stalin bliżej
latem 1944 roku na ziemiach Rzeczypospolitej ostatecznie wymusiły,
przede wszystkim na politykach krajowych, zaprezentowanie Polakom
różnych bardziej czy mniej radykalnych, a przede wszystkim konkret-
niejszych propozycji programowych.
Zarówno premier Sikorski, jak i jego następca Stanisław Mikołaj-
czyk nie byli w stanie przedstawić radykalizującym się Polakom spój-
nego programu reform. Trudno ocenić, czy było to wynikiem dużych
rozbieżności wśród polityków na emigracji, czy też obawiali się reak-
cji sojuszników, od których byli całkowicie zależni. Dlatego w deklara-
cjach emigracyjnych władz i środowisk znalazło się mało konkretów.
W okupowanym kraju podległe „Londynowi” władze Państwa Pod-
ziemnego, w obliczu nadchodzącej klęski Niemiec oraz realnego od-
zyskania niepodległości przez Polskę dzięki Związkowi Radzieckiemu,
zaczęły głosić koncepcje programowe najpierw poszczególnych partii,
a potem wypracowane przez Polityczny Komitet Porozumiewawczy.
Wraz ze zbliżaniem się Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, wte-
dy zwanego berlingowcami, nabierała znaczenia lewica związana z dzia-
łającym w ZSRR Związkiem Patriotów Polskich, a w okupowanym kraju
z Polską Partią Robotniczą.
Dowodził tego choćby generał Tadeusz Bór-Komorowski w meldun-
kach do władz emigracyjnych, w których bezskutecznie próbował inter-
weniować czy też naciskać na rząd w Londynie i tamtejsze środowiska
polityczne, by zadeklarowały radykalne reformy społeczne, na przykład
głęboką reformę rolną. O tym też pisał naczelny wódz generał Kazimierz
Sosnkowski, niestety tylko w prywatnej korespondencji z komendantem
głównym Armii Krajowej.
I jeszcze coś. Niech nikogo nie zdziwi, że Manifest Polskiego Komite-
tu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 roku nie zawierał rewolucyj-
nych postulatów. Często zresztą były one zbieżne z tymi, które wysuwały
partyjne środowiska obozu londyńskiego w okupowanym kraju. Co wię-
cej, w Manifeście PKWN znalazło się wiele postulatów, które od dziesię-
cioleci zgłaszali socjaliści i ludowcy. Nie był on więc żadnym komunistycz-
nym wynaturzeniem, ale programem na miarę oczekiwań wielu Polaków.
7
W dotychczasowej historiografii ukazało się kilka publikacji przed-
stawiających programy partii w okresie okupacji, jak chociażby praca pod
redakcją Kazimierza Przybysza3 czy wiele tomów źródeł opracowanych
przez Romualda Turkowskiego. Książka, która trafia do rąk Czytelnika,
od wspomnianych różni się tym, że zawiera wiele tekstów z ówczesnej pra-
sy, a także liczne przypisy i komentarze do treści archiwaliów.
* * *
Jaka Polska po wojnie jest kontynuacją wydawanej przez PRZEGLĄD
serii „II wojna światowa”, w której ukazała się już książka zatytułowana
Kto odpowiada za klęskę wrześniową. Archiwalia zebrane w niniejszym
tomie zostały ułożone chronologicznie, w większości publikowane są
w całości, opuszczenia zaś zaznaczono kwadratowymi nawiasami. W nie-
których dokumentach są luki wynikające ze zniszczeń lub niemożności
odczytania tekstu, co odnotowano w przypisach.
Wszelkie wyróżnienia w dokumentach w postaci podkreśleń, wygru-
bień, wielkich lub małych liter (jeśli nie zaznaczono inaczej) pochodzą od
wystawcy dokumentu bądź jego adresata. Pozostawiono w nich też ów-
czesną składnię i pisownię. Publikowane w oryginalnym kształcie archi-
walia pozwalają poznać język tamtejszej elity i obowiązujące wtedy zasady
pisowni. Poprawiono natomiast bez zaznaczania oczywiste błędy maszy-
nowe, powstałe przy rozszyfrowaniu dokumentów lub zamianie maszyno-
pisów na druk.
3 Wizje Polski. Programy polityczne lat wojny i okupacji 1939–1944, wstęp, wybór i opracowanie
Kazimierz Przybysz, Warszawa 1992.
8
Jaka Polska po wojnieSpis treści
Im słoneczko wyżej, tym... Stalin bliżej ............................................................ 5
Lata 1939–1940
Zapowiedzi i rozczarowania
Nr 1 – Odezwa premiera Władysława Sikorskiego do Narodu Polskiego,
6 października 1939 r. ........................................................................... 15
Nr 2 – Odezwa premiera Władysława Sikorskiego do uchodźców
polskich, 27 października 1939 r......................................................... 18
Nr 3 – Odezwa rządu Władysława Sikorskiego do rodaków żyjących
pod okupacją, 18 grudnia 1939 r. ....................................................... 20
Nr 4 – List do ministra spraw zagranicznych (?) od ministra Stanisława
Strońskiego (?) lub ministra Mariana Seydy (?) w sprawie
przyszłych granic Polski, 20 kwietnia 1940 r. ................................... 24
Nr 5 – Załącznik do depeszy gen. Stefana Grota-Roweckiego
do premiera Władysława Sikorskiego w sprawie sytuacji
w okupowanej Polsce i jej przyszłości, 26 lipca 1940 r. .................. 27
Rok 1941
Gdy wybuchła wojna na Wschodzie
Nr 6 – List czytelnika nt. stosunków międzyludzkich w czasie wojny,
30 stycznia 1941 r. .................................................................................. 37
Nr 7 – „Barykada Wolności” o ustroju ZSRR, 20 marca 1941 r. ............... 39
Nr 8 – „Biuletyn Informacyjny” o rekompensacie za pokonanie
III Rzeszy, 24 kwietnia 1941 r. ............................................................. 40
Nr 9 – Fragmenty wystąpień premiera Winstona Churchilla
i premiera Władysława Sikorskiego nt. powojennej przyszłości,
12 czerwca 1941 r. .................................................................................. 43
Nr 10 – „Biuletyn Informacyjny” o zarządzaniu powojennym światem,
3 lipca 1941 r. ........................................................................................ 45
Nr 11 – Dwa listy nt. relacji robotnik – inteligent, 3 lipca 1941 r. ............ 48
385
Nr 12 – „Biuletyn Informacyjny” o zaprzestaniu czczenia marszałka
Józefa Piłsudskiego, 16 lipca 1941 r. ................................................. 49
Nr 13 – „Biuletyn Informacyjny” nt. stosunku do Watykanu,
17 lipca 1941 r. ...................................................................................... 50
Nr 14 – „Biuletyn Informacyjny” o wzroście napięcia między
ludnością miast i wsi, 31 lipca 1941 r............................................... 51
Nr 15 – Przemówienie premiera Władysława Sikorskiego
do Polaków po zawarciu układu z ZSRR,
31 lipca 1941 r. ...................................................................................... 52
Nr 16 – Wizja Polski Ludowej według Komendy Obrońców Polski,
15 sierpnia 1941 r. ................................................................................ 56
Nr 17 – Program Polski Ludowej według PPS – Wolność, Równość,
Niepodległość i Stronnictwa Ludowego „Roch”,
wrzesień 1941 r. .................................................................................... 62
Nr 18 – Informacja gen. Stefana Grota-Roweckiego dla premiera
Władysława Sikorskiego o ugrupowaniach politycznych
działających w okupowanym kraju, 21 września 1941 r. ............. 76
Nr 19 – Notatka dotycząca tworzenia programu przyszłej Polskiej
Partii Robotniczej, jesień 1941 r. ...................................................... 96
Nr 20 – „Biuletyn Informacyjny” o podstawach programowych rządu
gen. Władysława Sikorskiego, 30 grudnia 1941 r. ......................... 99
Nr 21 – Założenia programowe Konfederacji Narodu,
grudzień 1941 r. ..................................................................................101
Rok 1942
Strach przed centrolewicą
Nr 22 – Meldunek gen. Stefana Grota-Roweckiego do władz
w Londynie w sprawie niemożności powołania jednej
platformy programowej przez partie działające
w okupowanym kraju, 2 stycznia 1942 r. ......................................113
Nr 23 – Meldunek gen. Stefana Grota-Roweckiego do władz
w Londynie nt. sytuacji w okupowanej Polsce i partii
w niej działających, 17–21 stycznia 1942 r. ..................................117
386
Jaka Polska po wojnieSpis treści
Nr 24 – Memoriał dla delegata rządu w sprawie funkcjonowania
państwa w końcowym okresie okupacji i pierwszym okresie
po wyzwoleniu, 25 lutego 1942 r.....................................................133
Nr 25 – Stanowisko Obozu Narodowego w przypadku objęcia
władzy po wojnie przez centrolewicę, 7 lipca 1942 (?) r. ...........141
Rok 1943
Oficjalne dokumenty i prywatne opinie
Nr 26 – Uchwały Stronnictwa Narodowego odnoszące się do granic
i ustroju wyzwolonej Polski, styczeń 1943 r. ................................151
Nr 27 – „Biuletyn Informacyjny” o społeczno-gospodarczych
uwarunkowaniach demokracji w Polsce, 12 stycznia 1943 r. ...159
Nr 28 – Przemówienie noworoczne prezydenta Władysława
Raczkiewicza opublikowane przez „Rzeczpospolitą Polską”,
12 stycznia 1943 r. ..............................................................................162
Nr 29 – Przemówienie min. Edwarda Raczyńskiego do Polaków w kra-
ju, prezentujące cele wojenne Rzeczypospolitej, wydrukowane
w „Rzeczpospolitej Polskiej”, 28 stycznia 1943 r. .........................164
Nr 30 – Informacja premiera Władysława Sikorskiego dla delegata
rządu nt. zasad polityki, którymi powinna się kierować
powojenna Polska, 15 lutego 1943 r. .............................................166
Nr 31 – Uchwała Rady Ministrów w sprawie nienaruszalności
granic, 25 lutego 1943 r. ...................................................................170
Nr 32 – Informacja gen. Stefana Grota-Roweckiego dla premiera
Władysława Sikorskiego nt. rozmów przedstawicieli
Delegatury Rządu z kierownictwem PPR, 14 marca 1943 r. ...173
Nr 33 – Stanowisko Obozu Polski Walczącej wobec
Związku Radzieckiego, 28 marca 1943 r. ......................................175
Nr 34 – Oświadczenie Krajowej Reprezentacji Politycznej nt. stosunków
z ZSRR po ujawnieniu zbrodni katyńskiej, 9 maja 1943 r. ........180
Nr 35 – Informacja gen. Stefana Grota-Roweckiego nt. stosunków
społecznych w okupowanej Polsce i partii politycznych
w niej działających, 6 czerwca 1943 r. ...........................................182
387
Nr 36 – Informacja premiera Władysława Sikorskiego
nt. tworzenia wojska polskiego na Bliskim Wschodzie
i w ZSRR, 9 czerwca 1943 r. .............................................................184
Nr 37 – „Rzeczpospolita Polska” o polityce rządu na emigracji,
21 czerwca 1943 r. ...............................................................................187
Nr 38 – Exposé Stanisława Mikołajczyka po powołaniu go na funkcję
prezesa Rady Ministrów, 27 lipca 1943 r. ......................................190
Nr 39 – Odezwa Krajowej Reprezentacji Politycznej do Ukraińców,
30 lipca 1943 r. ....................................................................................205
Nr 40 – Opinia Ministerstwa Sprawiedliwości w sprawie prawnych
uwarunkowań reformy rolnej, 5 sierpnia 1943 r. ........................208
Nr 41 – Deklaracja Krajowej Reprezentacji Politycznej nt. założeń
ustrojowych wolnej Polski, 15 sierpnia 1943 r. ............................217
Nr 42 – Komunikat Pełnomocnika Rządu nt. kształtu najwyższych
władz, 1 września 1943 r. ..................................................................222
Nr 43 – Wystąpienie ministra spraw zagranicznych Tadeusza Romera
przed Radą Narodową, 13 września 1943 r. .................................224
Nr 44 – Tezy programowe „O co walczymy”, nr 2,
sierpień–wrzesień 1943 r. ..................................................................231
Nr 45 – Notatki Bolesława Bieruta po lekturze prasy konspiracyjnej,
7/8 sierpnia – 8 października 1943 r. .............................................237
Nr 46 – Stanowisko Ministerstwa Prac Kongresowych w sprawie
Niemiec, październik 1943 r. ...........................................................241
Nr 47 – Apel Krajowej Reprezentacji Politycznej w sprawach
politycznych, październik 1943 r. ...................................................245
Nr 48 – „Rzeczpospolita Polska” o powojennej przyszłości,
1 grudnia 1943 r. .................................................................................248
Nr 49 – Prywatna opinia gen. Kazimierza Sosnkowskiego nt. sytuacji
Polski adresowana do gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego,
4 listopada 1943 r. ..............................................................................255
Nr 50 – „Rzeczypospolita Polska” o potrzebie kontynuowania
polityki nakreślonej przez grubą czwórkę,
20 listopada 1943 r. ............................................................................260
388
Jaka Polska po wojnieSpis treści
Nr 51 – Wywiad premiera Stanisława Mikołajczyka dla prasy
brytyjskich dominiów, przed 10 grudnia 1943 r. ........................264
Nr 52 – Tezy uchwały Rady Ministrów w sprawie wschodnich
obszarów Niemiec, 7 grudnia 1943 r. ............................................267
Nr 53 – Meldunek gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego do premiera
Stanisława Mikołajczyka w sprawie usytuowania władz
w kraju, 29 grudnia 1943 r. ..............................................................271
Nr 54 – Stanowisko delegata rządu odnośnie do meldunku
gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, 30 grudnia 1943 r. .........280
Rok 1944
Deklaracja RJN i Manifest PKWN
Nr 55 – Meldunek gen. Kazimierza Sosnkowskiego dla gen. Tadeusza
Bora-Komorowskiego nt. sytuacji Polski, 3 stycznia 1944 r. .......293
Nr 56 – Protokół posiedzenia Centralnego Biura Komunistów Polski,
21 lutego 1944 r. .................................................................................303
Nr 57 – Protokół posiedzenia Centralnego Biura Komunistów Polski,
23 lutego 1944 r. .................................................................................308
Nr 58 – „Biuletyn Informacyjny” o relacjach Anglia – Polska – ZSRR,
2 marca 1944 r.....................................................................................311
Nr 59 – Odpowiedź Rady Jedności Narodowej i pełnomocnika rządu
do premiera Stanisława Mikołajczyka po jego rozmowach
z premierem Winstonem Churchillem, 15 lutego 1944 r. .........322
Nr 60 – Deklaracja Rady Jedności Narodowej „O co walczy Naród
Polski”, 15 marca 1944 r. ...................................................................325
Nr 61 – Informacja Naczelnego Wodza dla gen. Tadeusza
Bora-Komorowskiego, 22 marca 1944 r. .......................................337
Nr 62 – „Biuletyn Informacyjny” o postawie premiera Winstona
Churchilla w sprawach polskich, 20 kwietnia 1944 r. ................339
Nr 63 – „Biuletyn Informacyjny” o potrzebie przebudowy przyszłej
Rzeczypospolitej, 27 kwietnia 1944 r. ............................................341
Nr 64 – Uwagi działaczy polskich będących w Moskwie
do działalności i programu KRN, lato 1944 r. .............................344
389
Nr 65 – „Biuletyn Informacyjny” o roli chłopów w powojennej Polsce,
4 maja 1944 r. ......................................................................................347
Nr 66 – Analiza życia na wschodnich terenach III Rzeszy,
16 maja 1944 r. ....................................................................................350
Nr 67 – „Trybuna Wolności” o Polsce i powojennym świecie,
15 maja 1944 r. .....................................................................................353
Nr 68 – Komunikat Prezydium Związku Patriotów Polskich
po wizycie członków KRN w Moskwie, 20 maja 1944 r. ...........358
Nr 69 – „Biuletyn Informacyjny” po wystąpieniu premiera
Winstona Churchilla, 8 czerwca 1944 r.........................................360
Nr 70 – Informacja o śmierci Józefa Becka, 15 czerwca 1944 r. .............363
Nr 71 – Rezolucja Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich
po rozmowach z kierownictwem KRN i dowództwem AL,
23 czerwca 1944 r. .............................................................................364
Nr 72 – Sprawozdanie Delegacji KRN w wizyty w ZSRR,
5 lipca 1944 r. ......................................................................................368
Nr 73 – Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego,
22 lipca 1944 r. ....................................................................................370
Wykaz skrótów ..................................................................................................380
Indeks osób ........................................................................................................383
390
Jaka Polska po wojnie
Pobierz darmowy fragment (pdf)