Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00441 007884 20968510 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Kreacje Judasza w prozie polskiej XX i początku XXI wieku - ebook/pdf
Kreacje Judasza w prozie polskiej XX i początku XXI wieku - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 267
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe Silva RERUM Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-66353-24-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> popularnonaukowe
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Fragmenty recenzji:

“Autorka nie tylko dzięki odrębności swojego widzenia, ale przede wszystkim poprzez dążenie do pełnego ukazania doświadczeń człowieczego losu odzwierciedlonych w micie Judasza odkrywczo przeanalizowała teksty, uniknęła uproszczonych schematów interpretacyjnych, daleko jej do powleczonych platyną literaturoznawczej rutyny ustalonych raz na zawsze sądów”. [prof. dr hab. Z. Trzaskowski\

„Na zdecydowaną pochwałę zasługuje sięgnięcie po teksty stosunkowo mniej niż Huelle promowanych literatów: Henryka Panasa, Krzysztofa Jednachowskiego, Mirosława P. Jabłońskiego. Jak podkreślał czołowy przedstawiciel nowego historycyzmu, Stephan Greenblatt, o kulturze danego okresu bardziej miarodajnie świadczy dorobek pisarzy nie najgłośniejszych”. [prof. dr hab. D. Heck\

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Klaudia Bączyk-Lesiuk Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Klaudia Bączyk Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Poznań 2019 Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Krzysztofa Bilińskiego Recenzenci prof. dr hab. D. Heck prof. dr hab. Z. Trzaskowski Redaktor prowadzący Paulina Wiśniewska Korekta Anna Surendra Skład komputerowy Munda Maciej Torz Projekt okładki Mateusz Bartkowiak https://pl.depositphotos.com/163696480/stock-photo-redbud-siliquastrum-in-bloom-in.html @ spetenfina/https://pl.depositphotos.com Publikacja sfinansowana ze środków Collegium Da Vinci gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Poznań, Polska ISBN 978-83-66353-23-7 (wersja drukowana) 978-83-66353-24-4 (wersja elektroniczna) Wydanie I – Wydawnictwo Naukowe SILVA RERUM www.wydawnictwo-silvarerum.eu Poznań 2019 Druk i oprawa Perfekt Druk ul. Skórzewska 63, 60-185 Skórzewo Szanownemu Panu Profesorowi Krzysztofowi Bilińskiemu za wszelką pomoc w rozwoju „judaszologicznej” literatury Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Status quaestionis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 1 Apostoł – heretyk. Od zwątpienia do ateizmu na przykładzie tytułowej posta- ci z powieści Henryka Panasa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Biogram Aeneasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zdrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiara i niewiara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jezus i Dwunastu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paulus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 2 Judasz – męczennik wiary. O posłannictwie we współczesnym apokryfie autorstwa Krzysztofa Jednachowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dojrzewanie do posłannictwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przeznaczenie Judasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pozorna śmierć bohatera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odkrywając tajemnicę boskich znaków… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rzeczy materialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tajemnicze postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zjawiska astronomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 3 Wierny sługa proroka Eliasza. O Aleksandrze-Szymonie, który stał się Juda- szem… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 17 23 50 54 57 62 66 73 77 83 89 97 98 102 108 112 117 8 Spis treści Rozdział 4 Wszyscyśmy bracia Judasze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ofiary „choroby drutów kolczastych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Judasz w umarłym świecie PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czasy pełne Judaszów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Albert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Partyzanci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Judasze wśród władz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 5 Kolejne upadłości, czyli o chaotycznym świecie Judasza . . . . . . . . . . . . . . Rozprawa z polską religijnością w dziele Pawła Huellego . . . . . . . . . Apostołowie przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Judasz z niebieskim balonikiem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poszukiwanie Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Nie)istnienie Judasza w powieści Mirosława P. Jabłońskiego. . . . . . Judasz wykreowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamiast Zbawiciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Judasz a futurologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 156 173 184 191 198 200 203 203 208 210 212 214 221 226 230 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Wykaz dzieł cytowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Wstęp Wędrówka motywu Judasza w literaturze światowej przypomina nieustający proces, w którym nie widać szans na wydanie wyroku. Zeznają co pewien czas nowi świadkowie, mają swoje mowy oskarżyciele i obrońcy. Poszlaki, poszlaki i ciągle brak dowodów stwarzających możliwość zakończenia śledztwa. J. Grzegorczyk, Zrozumieć Judasza Literatura od wieków czerpie z opowieści mitologicznych, dziejów postaci legendarnych oraz biografii znanych bohaterów historycznych. Wielość inter- pretacji oraz różnorodność ujęcia Judasza powoduje, że umieszczany zostaje w każdym z tych trzech źródeł interpretacyjnych. Ta złożoność kreacji owej postaci sprawia, że poprzez liczne, zindywidualizowane twory literackie urasta on do tematu imiennego polskiej literatury współczesnej. Wraz z zapoczątkowa- ną przez artystów młodopolskich demitologizacją Nowego Testamentu zauważyć można bowiem stale rosnący wzrost zainteresowania Judaszem jako jednostką cierpiącą. Potencjał ideotwórczy szczególnie uwidoczni się w utworach epickich, które to ukażą najbardziej zróżnicowane spektrum pseudojudaszów. Pole zain- teresowań personologią literacką owego apostoła rozwinięte zostanie we współ- czesnych apokryfach, w których na nowo dokona się próba rehabilitacji jego czynów. Sytuacja znacząco zmieni się w Polsce wojennej i powojennej, kiedy to worek judaszków zostaje wypełniony konfidentami i oszustami. W tym przy- padku postaci uwikłane w ideologiczne rozgrywki polegną, zapisując się na kar- tach literatury (a często i historii) jako owładnięte kompleksem Judasza1. Z tych 1 Poj. za: A. Grajewski, Kompleks Judasza. Kościół zraniony. Chrześcijanie w Europie Środ- kowo-Wschodniej między oporem a kolaboracją, Poznań 1999. 10 tekstów nie wyłoni się bohater o umyśle zniewolonym, a celem jego kreacji nie stanie się usprawiedliwianie kogokolwiek. Nastąpi tutaj pewnego rodzaju prze- sunięcie tematyczne, Judasz przestanie być postacią uniwersalną, a okaże się zdrajcą politycznym istniejącym jedynie na terenie Polski. Jak słusznie zauważył Andrzej Grajewski: „Z lakonicznych informacji o patologiach przeszłości można wyprowadzić ważne wnioski dotyczące także i dzisiejszego dnia”2. Literatura XX wieku pozwoli spojrzeć na Judasza z całkiem innej niż do tej pory perspek- tywy, poddając temat laicyzacji. Pozbawiony moralizatorskiego aspektu, ukaże nowy wymiar postaci uwikłanej w walkę nie tyle o przetrwanie, co o liczne dobra materialne, podniesienie statusu życia i awans w hierarchii społecznej. Swą świeżością urzekać będą także teksty, w których Judasz stanie się nieodłącznym elementem świata konającego, pogrążonego w zniszczeniu. Owe futurystyczne wizje, tak odległe od uniwersalnej siły mitycznej, stworzą nowy wizerunek Juda- sza, który, wychodząc z rozmodlonego tłumu, stanie się jedną z ofiar upadającej rzeczywistości. W toku analizy Judasz zostanie przedstawiony jako postać literacka, całość, na którą składają się: „stereotyp literacki utwierdzony w tradycji danego gatun- ku, pozaliteracki model osobowy ukształtowany w warunkach społecznych, podlegających obserwacji pisarza, propagowany przez twórcę ideał postawy wobec życia”3. Jak wskazuje Henryk Markiewicz, krąg zainteresowań związa- nych z postacią wiązałby się przede wszystkim „jej pozycją bądź funkcją: 1) wobec innych składników czy aspektów dzieła literackiego, 2) wobec postaci z innych utworów literackich, 3) wobec rzeczywistości pozaliterackiej”4. Owe układy odniesienia staną się szczególnie ważne podczas refleksji nad współczesnym wizerunkiem Judasza. Abstrahując zatem od kwestii jego realności, dominantą w badaniu stanie się charakterystyka indywidualnego, antropomorficznego ukła- du cech zarówno jakościowych, jak i relacyjnych5. W takim rozumieniu postać stanie się tworem, którego jestestwo w pełni uzależnione będzie od inwencji twór- czej autora oraz zdolności interpretacyjnych odbiorcy tekstu. Celem projektowanej rozprawy jest analiza kreacji Judaszów w prozie polskiej XX i początku XXI wieku. Różnorodne ujęcie syna zatracenia owocować będzie 2 Ibidem, s. 9. 3 Vide Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1998, s. 412. 4 H. Markiewicz, Postać literacka, [w:] idem, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984, s. 162. 5 Ibidem, s. 154. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Wstęp 11 rozważaniami na temat motywacji prezentowanych postaci literackich, samobój- czej śmierci oraz możliwości apokatastazy. Wybór opisanej literatury motywowany jest przede wszystkim wspólnym czynnikiem zespalającym dzieła, jak i tendencją do innowacji. Ośrodkiem zapew- niającym spójność świata przedstawionego każdego z analizowanych utworów staje się postać Judasza wraz z powiązanym z nim zespołem motywów, takich jak zdrada, przekupstwo czy śmierć. W związku z powyższym w obrębie zaintereso- wań dysertacji znalazły się: Według Judasza. Apokryf i Judasza dziennik intymny Henryka Panasa, Serce Judasza Krzysztofa Jednachowskiego, Judasz Włodzimie- rza Pawluczuka, Judasz z Monte Sicuro Gustawa Morcinka, Srebrniki Judasza Jacka Wilamowskiego, Worek Judaszów Zbigniewa Nienackiego, Judasz na Placu Defilad Marka Nowakowskiego, Elektryczne banany, czyli ostatni kontrakt Judasza Mirosława Piotra Jabłońskiego, Ostatnia wieczerza Pawła Huellego. Jedną z pierwszych prób rehabilitacji w prozie polskiej XX wieku była książka Henryka Panasa Według Judasza. Apokryf, w której autor przedstawił tytułowego bohatera jako postać tragiczną, niesłusznie wrzuconą do worka wraz z innymi zdrajcami biblijnymi. Wydana dwanaście lat później powieść Judasza dziennik intymny uzupełnia wcześniejszą historię, dokonując niejako pełnego oczyszcze- nia apostoła. Świat widziany jego oczami okazuje się krainą pełną sprzeczności, chaosu społecznego i politycznego, przeplatających się ze sobą kultów i religii. To właśnie w takich realiach po raz kolejny Judasz otworzy się przed czytelnikiem, decydując się na ostateczne zmierzenie się z winami przeszłości. W swej nieco naiwnej walce o zachowanie spokoju do końca, nie odnajdzie, zdaje się, odpowie- dzi na pytanie: jak żyć? Jego postać stanie się więc postacią uniwersalną, zmaga- jącą się z samotnością i bezradnością. W powyższych utworach dostrzec będzie można również wizję Bułhakowa, w której bohater urasta do rangi obywatela odpowiedzialnego za życie narodu. Dopatrując się w Jezusie mesjasza polityczne- go, poczucie obowiązku Judasza wobec narodu żydowskiego ujawni się w procesie polityzacji religii. Popularną, choć na gruncie polskim mało podatną koncepcją, jest zdrada pozorna Judasza. Bohater, będąc jednostką tragiczną, zmuszony jest do doko- nania wyboru pomiędzy dwoma równoważnymi racjami: zachowaniem honoru bądź wypełnieniem misji. Fatalizm postaci Judasza jako jednostki zdeterminowa- nej prezentuje między innymi powieść Serce Judasza Krzysztofa Jednachowskiego. Autor zdaje się traktować utwór jako swoistą grę z tradycjonalizmem. W Przed- mowie pisze: 12 Czy nie nadszedł już czas, aby zmienić zapisy w historii na temat Judasza? Czy ta historia nie powinna być napisana na nowo? Tak, drodzy Czytelnicy, tak należy uczynić. Jestem świadomy, że proces ten będzie przebiegał powoli w sposób bardzo oporny. Co do tego, że się rozpoczął, nie ma wątpliwo- ści. Jednym z kolejnych dowodów na to jest ta książka. Nie napisałem jej z zamysłem ranienia czyichkolwiek uczuć czy udowadniania nowych prawd religijnych. Stanowi ona przede wszystkim moją osobistą, sfabularyzowaną interpretację dziejów Judasza i jego misji, symboliczną opowieść o wierze, ufności i przeznaczeniu6. Jednachowski tworzy postać Judasza, która już przed narodzinami zostaje powo- łana do niecodziennych czynów. W trzech częściach buduje losy tej jednostki, prezentując świat będący machiną Boga. Zarówno apostoł, jak i Chrystus okazu- ją się niezbędnymi elementami mającymi zapewnić wypełnienie się proroctwa. Jego postać staje się przyczynkiem do ponownej lektury Biblii. Skoro Judasz miał uczestniczyć w boskim planie, był jego niezbędnym elementem, to czy podobnie nie można spojrzeć na Szatana? Czy ukrzyżowanie nie było zatem zaaranżowane? I ostatecznie: czy Judasz nie padł ofiarą pewnego rodzaju manipulacji? Całkiem odmienną próbą zmierzenia się z klęską Judasza jest wtopienie go w lud chłopski, zestawienie z prorokiem Ilją oraz wizją powtórnego ukrzyżo- wania. W tym przypadku Judasz staje się niezbędny, by uchronić tłum przed nadchodzącą zagładą, by odkupienie w ogóle mogło dojść do skutku. Wizja ta szczególnie uwidacznia się w powieści Włodzimierza Pawluczuka Judasz, stając się dopełnieniem „mitu o Wierszalinie”. Odwołując się do poglądów Eliadego, autor stara się zrozumieć świat poprzez jego konfrontację z tak zwa- nymi kulturami prymitywnymi. Uznając, że źródła wiedzy o współczesnym człowieku należy doszukiwać się w ludowości, pozwala wkroczyć czytelni- kowi w życie, w którym całkowicie wyzbyto się dotychczasowej świętości, ustępując miejsca złowrogiej nowoczesności. Chcąc uchronić zatem świat przed destrukcyjnym wpływem cywilizacji, tworzy kreację naiwnego Sasz- ki, próbującego zmierzyć się z odwiecznymi zagadnieniami wiary, świętości i transcendencji. Każde jego wołanie do Boga, szukanie pomocy u proroków różnych wyznań, staje się apelem o zbawienie. Jak podkreśla bowiem Wło- dzimierz Pawluczuk: 6 K. Jednachowski, Serce Judasza, Zielona Góra 2007, s. 7–8. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Wstęp 13 każda – nawet najbardziej banalna codzienność – jest de facto realizacją rze- czywistości mitycznej, a każde mówienie – nawet mówienie przy kupowaniu pietruszki – jest de facto modlitwą. Codzienność sama w sobie ma charakter mistyczny7. Tym samym rodzi się pytanie o istotę sekty grzybowskiej oraz o możliwość powrotu do pierwotnej jedności kultury i religii. Wyznawcy Eliasza Klimowicza, wierząc w przywrócenie dawnego ładu, decydują się na odegranie najważniejszych wydarzeń Nowego Testamentu. Cielesna śmierć Jezusa, jego zmartwychwstanie oraz wcześniejsza zdrada Judasza stają się więc niezbędnymi elementami mający- mi na celu przywrócenie raju. Ucieczka proroka ostatecznie burzy tę możliwość, jednakże sama rola zdrajcy zostaje wypełniona. Najbardziej podatnym gruntem do szukania judaszków okażą się czas wojny oraz lata komunizmu. Widoczne w literaturze polskiej (między innymi u Zbi- gniewa Nienackiego, Jacka Wilamowskiego, Gustawa Morcinka, Marka Nowa- kowskiego) zatracenie wartości sprowokuje do poszukiwania prostych opozycji: dobro – zło. Jak podkreśla Maria Janion: „W toku wyjątkowo ciężkich histo- rycznych perypetii wytworzyło się w świadomości polskiej przekonanie o nie- podważalnym priorytecie tego, co społeczne, narodowe, wspólnotowe, gromadzkie nad tym, co jednostkowe, osobiste, intymne, prywatne”8. W owej zniewolonej rzeczywistości bohaterowie naznaczeni „niewidzialną koroną cierpień”9 staną się rozstrzygającymi o kondycji człowieka. Wiązać będzie się to z typowo ludzką potrzebą walki w imię narzuconej sprawiedliwości. Rekonwalescencja psychiczna bohaterów dokona się za pomocą swoistego katharsis, które jako jedyne zapew- nić może ich ponowne odrodzenie i powrót do stanu sprzed wojny. W trakcie spektaklu wyłonione zostaną kozły ofiarne, na których przeprowadzony będzie samosąd. Prowokatorami tych działań staną się grupy samozwańczych męczen- ników wyrażające wspólne poczucie sprawiedliwości. Ich przekonanie o moral- nej wyższości nie pozwoli im milczeć, a nieco teatralne rozgrzeszenie wywoła pytanie o marionetkowość tych postaci. Czy poszukiwanie Judaszów w czasach zagrożenia jest procesem sprawiedliwym? I czy ich napiętnowanie nie jest jedy- 7 W. Pawluczuk, cyt. za: H. Hoffmann, U źródeł morfologii codzienności Włodzimierza Pawluczuka, [w:] Światopogląd: między transcendencją a codziennością, pod red. I. Borowik, H. Hoffmanna, Kraków 2004, s. 18. 8 M. Janion, Płacz generała. Eseje o wojnie, Warszawa 1998, s. 24. 9 T. Musioł, Listy z Dachau, Opole 1984, s. 161. 14 nie próbą usprawiedliwienia własnego postępowania? Temat ten zostanie podjęty przez Gustawa Morcinka w utworze Judasz z Monte Sicuro. Zbierze on grupę mężczyzn ocalałych po II wojnie światowej i umieściwszy ich w starym włoskim zamku, poprowadzi drogą wiodącą do moralnej odnowy bohaterów. W szeregu opowiadań zaprezentowany zostanie los ludzi starających się odnaleźć w powo- jennej rzeczywistości. Przedstawią oni swe najmroczniejsze wspomnienia, licząc tym samym na ukojenie. Rozgrzeszenia udzielą pozostali słuchający, którzy jed- nogłośnie oczyszczać będą niewinnych bądź piętnować Judaszów. Postaci skażone rzeczywistością wojenną zadadzą pytania nie tyle o bycie dobrym człowiekiem, ale o bycie nim w ogóle. Nastąpi tutaj afirmacja najwyższych wartości, poka- zanie, że mimo zakłamania wojny ludzie powinni kierować się etyką. Kodeks zasad moralnych w zniewolonej rzeczywistości może budzić wątpliwości, ale jego potrzeba świadczy o próbie zachowania resztek człowieczeństwa. Jak zauważa Roger Caillois, wojna może stać się tłem do walki o zachowanie ludzkiej kondycji: Wieczny pokój to sen – nawet niepiękny sen – a wojna to integralna część danego od Boga porządku świata. Podczas wojny dochodzą do głosu najszla- chetniejsze ludzkie cnoty: odwaga i bezinteresowność, wierność obowiązkowi i skłonność do ofiar, nie cofająca się nawet przed poświęceniem własnego życia10. Ciekawym uchwyceniem kwestii judaszowej jest oparta na faktach powieść Zbigniewa Nienackiego Worek Judaszów. Na tle dyskursu z Pismem Świętym kon- struuje się cały wór okrutnych Judaszów oraz poszukiwanie Chrystusa bez skazy. W owym świecie trudno jednak znaleźć osoby bez wad, bohaterowie Nienackiego nigdy nie są bowiem jednoznacznie dobrzy bądź źli, to właśnie tu Polak strzela do Polaka, a patriotyzm zostaje zastąpiony chęcią przetrwania. Powieść swą tematy- ką doskonale wpisuje się w zespół utworów zmagających się ze zdradą w okresie komunizmu, pytając o jednoznaczne wyznaczniki zdrady. W swym utworze Marek Nowakowski ukazuje świat przerażającego strachu przed wrogiem. Osadzając akcję swych opowiadań w latach osiemdziesiątych XX wieku, prezentuje lęk o własne życie. W obawie przed rosnącym zagrożeniem bohaterowie są w stanie skłamać, byle tylko przedłużyć swą egzystencję. Wyszu- kując Judaszów dnia codziennego, otwiera przed czytelnikiem świat prawdziwy, 10 R. Callois, cyt. za: M. Janion, op. cit., s. 45. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Wstęp 15 w którym zdrajcą nie musi być ktoś z gruntu zły. Jego Judasz na Placu Defilad jako kolejna pozycja zmaga się z uwspółcześnioną wersją apostoła, dla którego nagrodą nie będzie już trzydzieści srebrników, ale możliwość przetrwania. Najbardziej pesymistyczne uwikłania Judasza prezentują powieści Mirosła- wa Piotra Jabłońskiego i Pawła Huellego. Pierwszy z tekstów jest złowrogą wizją upadku wszelkiej moralności. Światem zawładnęły wojny, natomiast społeczeń- stwo to analfabeci uzależnieni od narkotyków i alkoholu, dla których liczą się jedynie uciechy cielesne. W tej przerysowanej rzeczywistości brak słowa pisane- go, a maniakalne upodobania ludzi z chęcią przenosi się na ekrany telewizorów, tworząc tym samym papkę dla mas. Zniszczeniu uległy bowiem jakiekolwiek świętości, doszło nawet do tego, że na watykańskiej giełdzie papiery wartościowe mają grupy neosatanistów. Świat kręci się wokół pieniędzy i pornografii. Pytanie o zachowanie prawdziwej tożsamości i wyrwanie się ze szponów egoistycznego społeczeństwa pojawia się wraz z postacią Gaspara Homera. Wplątany w tę mię- dzynarodową aferę będzie próbował odnaleźć sens odwiecznej walki o władzę. Gas wykreuje siebie na Judasza, ale uczyni to jedynie na potrzeby scenariusza. Nie dostrzeże nawet, że świat, do którego wkracza, jest kompilacją prawdy i fik- cji, przez co społeczeństwo uzna go za prawdziwego zdrajcę. Chrystusem okaże się czarnoskóry papież ufający bardziej maszynom przepowiadającym przyszłość niż Bogu. Uzna on również, że tak naprawdę ludzi nie ma, wszystko składa się bowiem na Program utworzony przez Pana. Powie: Jeżeli Program jest tak doskonały, że czujemy to co czujemy – to przeżywamy to naprawdę. Gdy nas zranić, odbieramy to jako ból. Kiedy ktoś umiera – to umiera i już. Amen, szlus. Może wrócić jako mniej doskonała monada, która dla nas jest tylko majakiem i fantomem grającym w filmie, wykreowanym za sprawą naszych komputerów11. Swymi poglądami przekona Gaspara, który ostatecznie odrzuci srebrniki, ustępu- jąc miejsca innym Judaszom. Intryga powieści rozgrywać się będzie zatem wokół wykreowanego planu zabójstwa w świecie, w którym realizm miesza się z fanta- styką, wulgarność ze świętością, a bohaterowie sami wątpią we własne istnienie. 11 M.P.  Jabłoński, Elektryczne banany, czyli ostatni kontrakt Judasza, Warszawa 1996, s. 226–227. 16 Akcja Ostatniej wieczerzy Pawła Huellego rozgrywa się w Gdańsku w nieda- lekiej przyszłości. Świat prezentowany w powieści nawet przez samych bohate- rów określany jest jako „najgorszy z możliwych”12. Polską zawładnęły konflikty między muzułmanami a chrześcijańskimi fundamentalistami. Kraj jest na skra- ju upadku, w mieście co chwilę dochodzi do serii wybuchów. Rosnąca potęga islamu przyczynia się do rozwoju rasizmu. Ludźmi rządzą chęć zysku, rozpusta i używki. Nawet księża nie pamiętają o swej moralnej powinności, kierując się jedynie egoizmem (doskonałym przykładem jest duchowny chcący dorobić się na winie Monsignore). Polska zmaga się z problemami korupcji i prywatyzacji, ludzie masowo emigrują, a ci, którzy zostają, skazani są na samotność. Również media przestają być obiektywne, bazując jedynie na spekulacjach. Przerywa- na sennymi wizjami opowieść staje się refleksją na temat współczesnej sztuki i religii. Autor przedstawia losy mężczyzn zmierzających na sesję fotograficzną zorganizowaną przez Mateusza. Chce on namalować biblijną scenę Ostatniej wieczerzy, każdemu z przyjaciół dając rolę któregoś z apostołów. Bohaterowie, podobnie jak otaczająca ich rzeczywistość, dalecy są od ideału. Najdziwniej- szym bohaterem okazuje się odgrywający Judasza uciekinier z zakładu psychia- trycznego. Czując się powołanym do wyższych celów, idzie za głosem Pana, by ostatecznie wziąć udział w sesji fotograficznej. Jego atrybutami stają się: niebieski balonik, ciemne okulary i broń. Po wyjściu ze studia dokonuje mordu na Pseudo-Wielkiej Nierządnicy, a następnie ginie, próbując przejść po wodzie. Jest on postacią szaloną, która staje się pewnego rodzaju łącznikiem między współczesnością a czasami biblijnymi. W obu tych wizjach mamy do czynienia z upadkiem podstawowych wartości na rzecz władzy, w obu także postać Judasza jest niejako odpowiedzią na wołanie świata konającego w brudzie i absurdzie. Ciągłe odgrywanie ról, upatrywanie odpowiednich postaci powoduje, że ostatecznie w chaosie życia zapominamy o tym, co dobre, co tak naprawdę daje możliwość zbawienia. Historia Judasza staje się, zgodnie z wizją hiszpańskiego teologia Antonia Sala- sa, asumptem do pytania o naszą sprawę, analizę ludzkiego postępowania. Skoro każdy z nas może stać się Judaszem, zostać obarczony owym piętnem, to być może warto zastanowić się nad ludzką potrzebą poszukiwania zdrajcy? Czy naprawdę tak bardzo był i jest nam niezbędny do odkupienia naszych win? Czy bez niego rytuał oczyszczenia naprawdę nie może mieć miejsca? 12 P. Huelle, Ostatnia Wieczerza, Kraków 2007, s. 39. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Status quaestionis Na gruncie polskim postać Judasza pojawiła się dosyć późno. Wcześniejsze dysputy prowadzone na temat tego apostoła przeważnie opierały się na kwestiach teologicznych, zawężając swe literackie odwołania do Biblii. Pewne ożywienie judaszowej kwestii miało miejsce za sprawą publikacji Marka Starowieyskiego, prezentującego apokryficzne ujęcie tej postaci. Długo jednak literatura naukowa musiała czekać na materiał badawczy, który tematycznie wychodziłby poza kanon pism starożytnych. Wraz z XIX i XX stuleciem zaobserwować można rosnące zainteresowanie tematem Judasza. Wynika to przede wszystkim z próby rehabilitacji owego zdra- dzieckiego apostoła w okresie Młodej Polski. Wielość interpretacji i kreacji różno- rodnych Judaszów powoduje, że staje się on tematem imiennym polskiej literatury współczesnej. W związku z powyższym coraz częściej pojawia się w opracowa- niach krytycznoliterackich, urastając do rangi głównego bohatera, a nie – jak to miało miejsce wcześniej – jedynie towarzysza Jezusa. Wśród XX-wiecznych tekstów naukowych, które przyczyniły się do reinterpreta- cji mitu Judasza, dwa zasługują na szczególną uwagę. W pierwszym z nich Krystyna Giertyszewska1 spróbowała zmierzyć się z utrwalonym motywem apostoła, obser- wując jego przejawy zarówno w literaturze, jak i w obrzędach ludowych. Zapropono- wana przez nią interpretacja postaci Judasza może stanowić podwaliny do dalszych analiz wpływów tej nowotestamentowej postaci na obyczajowość społeczeństw wiej- skich. Zamieszczony w dzienniku „Słowo” tekst Temidy Stankiewicz-Podhoreckiej2 charakteryzuje Judasza jako patrona zdrajców. Analizując dzieła polskich dramatur- 1 K. Giertyszewska, Interpretacja postaci Judasza, „Konteksty” 1992, t. 46, z. 1. 2 T. Stankiewicz-Podhorecka, Patron wszystkich zdrajców. Motyw Judasza w polskim dra- macie, „Słowo. Dziennik Katolicki” 1996, nr 69. 18 gów, między innymi Karola Huberta Rostworowskiego, Ireneusza Iredyńskiego czy Ireneusza Kocyłaka, autorka prezentuje świadomą grę stereotypami, zgodnie z którą apostoł okazuje się postacią tragiczną, pozostającą pod wpływami szatana. Wyjęcie Judasza z kręgu badań nad ikonografią i obrazem staje się momen- tem przełomowym w polskim myśleniu o obiegowym micie apostoła-zdrajcy. Mimo pojawiających się tekstów literackich próbujących uzupełnić niedookreślo- ny w ewangeliach biogram Judasza temat wciąż wymaga dokładniejszej analizy. Jak w 2004 roku słusznie zauważył Marek Starowieyski: „przebadanie problemu Judasza w literaturze współczesnej mogłoby przynieść ciekawe rezultaty”3. Opub- likowanie gnostyckiej Ewangelii Judasza przyczynia się do ponownego wzrostu zainteresowania ową postacią, ale najczęściej stanowi jedynie asumpt do walki o wyłączność kreacji apostoła. Różnorodne ujęcia syna zatracenia owocują roz- ważaniami na temat samobójczej śmierci oraz możliwości apokatastazy. Dysputy teologiczne nie dają jednak ostatecznej odpowiedzi, wykazując skostniałość uję- cia Judasza, które uległo znacznej teologizacji. Jednocześnie powrót judaszowych kwestii uwidacznia się w medialnym dyskursie na temat zdrady w polskiej rzeczy- wistości postkomunistycznej, prezentując szereg politycznych judaszków. Postać Judasza w dramacie polskim XX wieku to wydana w 2003 roku książka Beaty Popczyk-Szczęsnej4. Autorka porusza w niej problem możliwości opisu jed- nostki, o której z pozoru napisano już wszystko. Powtarzając za Anne Ubersfeld, wykazuje jednak, że „postać przeżyła”5 i pomimo wielości opracowań nadal może stanowić interesujące źródło wiedzy. Wychodząc z tego założenia, analizie pod- dane zostają widowiska pasyjne6 oraz XX-wieczne dramaty7, w których dostrzec można ewolucyjny charakter w sposobie myślenia o tym apostole. Badaczka osta- tecznie dopatruje się w Judaszu postaci uniwersalnej, a każde spotkanie z nim, jak podkreśla: 3 M. Starowieyski, Teksty do poznania legendy Judasza, „Warszawskie Studia Teologicz- 4 B. Popczyk-Szczęsna, Postać Judasza w dramacie polskim XX wieku. Potyczki z referen- ne” 2004, nr 17, s. 65. cją, Kraków 2003. 5 A. Ubersfeld, cyt. za: B. Popczyk-Szczęsna, op. cit., s. 7. 6 Misterium o Męce Pańskiej A. Grebana i J. Michela; Le mystère de la Passion E. Mercadé; N. Town plays; Dialogus de Resurectione; Dialog o Zmartwychwstaniu Pańskim W. Potockiego; Żałosna tragedyja. 7 Judasz samotny K.H. Rostworowskiego; Judasz roztrzęsiony K. Przerwy-Tetmajera; Ju- dasz butny J. Akrzyńskiego; Judasz spadkobierca I. Iredyńskiego; Judasz oszukany S. Brejdy- ganta; Judasz, czyli pomysłowy chłop T. Słobodzianka. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Status quaestionis 19 pozostaje także spotkaniem z indywidualnością, która ponosi klęskę – zwykle z pełną świadomością przegranej. Spotkanie z Judaszem jest rozpoznaniem à rebours, bo prowadzi do „rozpoznania siebie w obliczu Judasza”8. Artykuły zebrane w pierwszym i drugim numerze pisma „Ethos” zostały wydane pod wspólną nazwą Dramat Judasza9. Teksty pogrupowane tematycznie łączy próba zestawienia człowieka współczesnego z biblijnym biogramem Juda- sza. Analiza niegdyś postaci marginalnej urasta w nich do symbolu: „typowych dla epoki dylematów i poszukiwań, a także głębszego rozumienia posłannictwa Chrystusa i dziejów Zbawienia”10. Wychodząc od analizy pojęcia zdrady, twór- cy prowadzą czytelnika po świecie literatury, malarstwa i filmu, sporo uwagi poświęcając socjologii religii. Autorzy podkreślają: „konieczność dopełnienia etyki – bezradnej wobec doświadczenia ludzkiej winy i będącej swoistą filozofią adwentu – wiarą, która dostarcza jedynej pełnej odpowiedzi na to doświadczenie, i wskazują, iż osoba ludzka – wskutek przysługującej jej godności – jako jedyna w stworzonym świecie stanowi wartość będącą wartością par excellence”11. W 2007 roku obroniona zostaje praca doktorska Barbary Katarzyny Munk Motyw Judasza w literaturze polskiej przełomu XIX i XX wieku12, analizująca przy- kłady polskiej liryki13, epiki14 oraz dramatu15. 8 A. Ubersfeld, op. cit., s. 145. 9 „Ethos” 2004, nr 65–66. 10 R. Zajączkowski, Literackie profile Judasza, „Ethos” 2004, nr 65–66, s. 333. 11 Od Redakcji, „Ethos” 2004, nr 65–66, s. 10. 12 B.K. Munk, Motyw Judasza w literaturze polskiej przełomu XIX i XX wieku, promotor pracy: T. Budrewicz, Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie (informacje podane za portalem nauka-polska.pl). 13 Judasz J. Kasprowicza; Ukrzyżowanie i Ostatnia Wieczerza S. Korab Brzozowskiego; Judasz W. Bukowińskiego; Judasz A. Oppmana; Judasz sonety I, II K. Makuszyńskiego; Mi- sterium Galilei L.H. Morstina; Golgota A. Waśkowskiego; Góra oliwna i Uwielbiam, Panie, Twe przebite ręce L. Staffa. 14 Legenda wigilijna i Sprawiedliwie W. Reymonta; Przeklęty A. Niemojewskiego; Zwy- cięzca J. Żuławskiego; Maria Magdalena G. Daniłowskiego; Maria z  Magdali J. Jankow- skiego; Nawracanie Judasza S. Żeromskiego; Judaszowa wina M. Czeskiej-Mączyńskiej; Ży- wot Zbawiciela Pana Naszego Jezusa Chrystusa spisany wedle Czterech Ewangelii W. Popiela; Labirynt N. Dzierżek; Zgon Judasza J. Grajnerta; Mistrz z Nazaretu K. Wysłoucha; Judasz W. Sulimy Popiela; tekst anonimowy Zdrada z 1925 roku. 15 Magdalena, czyli rozpacz i nadzieja K. Ostrowskiego; Jeremiasz Prorok M. Żmigrodz- kiego; Maria z Magdali A. Szandlerowskiego; Judasz z Kariothu K.H. Rostworowskiego oraz Judasz K. Przerwy-Tetmajera. 20 Celem tekstu staje się niejako zbudowanie historycznoliterackiego pod- łoża do dalszych dogłębnych interpretacji Iskarioty jako motywu dominu- jącego. Spektakularny powrót apokryfów w swym artykule Rehabilitacja Juda- sza16 prezentuje Magdalena Zowczak. Począwszy od Pasji Mela Gibsona, anali- zuje wpływy biblijne widoczne w kulturze popularnej, która, będąc „pozbawiona pamięci, skoncentrowana na aktualizacji politycznej, wykorzystuje materialne zabytki, odcinając je od ich oryginalnych źródeł stroi w przypadkowe atrybu- ty, konstruuje paradoksalną «poparcheologię wiedzy»”17. Zestawiając ją z tzw. chrześcijańskim fundamentalizmem, wykazuje medialny charakter symboli biblijnych w miejskiej codzienności. Najciekawszym z punktu widzenia analizy odbioru Judasza staje się powrót do tzw. małych opowieści, w których niezbędny okazuje się rytuał oczyszczenia, dokonania egzekucji na koźle ofiarnym, którym jest Judasz. Badanie tych wiejskich społeczności prezentuje ciągłą walkę o poko- nanie alter ego szatana, tworząc swoistą „biblię ludową”, która, choć pozbawiona uniwersalizmu, pozostaje aktualna18. W 2008 roku Dorota Rojszczak-Robińska obroniła pracę doktorską Wokół Judasza i Piłata, czyli jak powstawały staropolskie apokryfy19. Autorka, zawężając krąg zainteresowań do trzech utworów20, wykazała pewne nowatorstwo, którym kierowali się twórcy średniowiecza, tworząc biogramy Piłata i Judasza. Zesta- wiając teksty z ich łacińskimi odpowiednikami, sięgnęła przede wszystkim do językowej sfery kreowania obrazów biblijnych postaci. Dostrzeżenie popularności motywu Judasza zaowocowało także bogatą tematyką wystąpień konferencyjnych. Ciekawe wydaje się ukazanie rehabilitacji apostoła w kontekście znaczenia religii we współczesnej polonistyce. Na zorga- nizowanej przez Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II w 2012 roku konferencji wśród rozważań dotyczących edukacji pojawia się również wystą- 16 M. Zowczak, Rehabilitacja Judasza. O apokryfach w kulturze popularnej, „Warszawskie Studia Teologiczne” 2007, nr 20. 17 Ibidem, s. 345–346. 18 Więcej na ten temat znaleźć można w: M. Zowczak, Biblia ludowa. Interpretacja wąt- ków biblijnych w kulturze wsi, Wrocław 2000. 19 D. Rojszczak-Robińska, Wokół Judasza i Piłata, czyli jak powstawały staropolskie apo- kryfy, promotor pracy: M.E. Adamczyk, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (informacje podane za portalem nauka-polska.pl). 20 Sprawa Chędoga o Męce Pana Chrystusowej; Rozmyślania przemyskie; Rozmyślania domi- nikańskie. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Status quaestionis 21 pienie doktor Magdaleny Ochwat Wszyscy jesteśmy Judaszami, wskazujące ist- nienie Judasza we współczesnej poezji księży oraz w innych tekstach kultury. Dowodzi to powszechności owego motywu oraz konieczności głębszej jego analizy. Skutkiem tego prowadzone są także otwarte spotkania konferencyj- ne, podczas których przybliża się odbiorcom hipotezy dotyczące Judasza, by kolejno: „poszukiwać ewangelicznej prawdy o nim oraz odpowiedzi na pytanie, w czym jest on do nas podobny”21. Najważniejsza jednak z punktu widzenia krytyki literackiej wydaje się zorganizowana przez Katedrę Religioznawstwa Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku w 2006 roku konferencja Postać Judasza w literaturze, teologii i sztuce, której efektem było wydanie tomu pokonferencyjnego22. Książka ta stała się istotnym elementem polskiej litera- tury „judaszologicznej”, stanowiąc niezwykle rozbudowany wstęp do dalszych rozważań, w szczególności literaturoznawczych. Pozycja pokazuje transformację wizerunku Judasza oraz usilną walkę związaną z próbą oczyszczenia aposto- ła z krzywdzącej stereotypizacji. Sporo miejsca poświęcono lekturze tekstów gnostyckich oraz często uznawanych za obrazoburcze utworów młodopolskich. Zabieg ten miał na celu ukazanie skomplikowanego procesu interpretacyjne- go koncepcji metafizycznych związanych z tą postacią. Krzywdząca mityzacja chrześcijańska oraz ciągła walka o wyłączność w kreowaniu Judasza uświa- damiają, że „prawda o Judaszu jest głównie prawdą subiektywną”23, przez co niemożliwe staje się jednoznaczne zakończenie rozważań, co tworzy z tematu judaszowego temat otwarty. W związku z ciągłym rozwojem literatury warto przyjrzeć się współczesnym kreacjom tego apostoła. Wyzbywając się w interpretacjach teologicznej domi- nanty, w literaturze polskiej odnaleźć można nowe odsłony Judasza. Do tej pory dogłębnej analizy wymaga współczesna liryka, w której zauważyć można ścisły związek symboliki biblijnej z warunkami społecznymi i politycznymi panujący- mi w Polsce. Niniejsza rozprawa stanowi próbę uchwycenia biogramu Judasza zaprezentowanego przez przedstawicieli epiki polskiej XX i XXI wieku, będąc jednocześnie dopełnieniem wcześniejszych rozważań. 21 Przykładem niech będzie cykl spotkań Tajemnice Judasza i  nie tylko prowadzony przez o. dr. A. Jacyniaka w Centrum Duchowości Świeckich w Warszawie. (teologia.blox. pl/2013/01/TAJEMNICE-JUDASZA-I-NIE-TYLKO-CENTRUM-DUCHOWOSCI. html [10.03.2013]). 22 Postać Judasza w kulturze, literaturze i teologii, pod red. J. Sieradzana, Białystok 2007. 23 J. Sieradzan, Wstęp, [w:] ibidem, s. 7. Rozdział 1 Apostoł – heretyk Od zwątpienia do ateizmu na przykładzie tytułowej postaci z powieści Henryka Panasa Jedną z pierwszych prób rehabilitacji postaci Judasza w literaturze polskiej była książka Henryka Panasa Według Judasza. Apokryf. Początkowo przez kilka- naście lat ukazywała się we fragmentach w miesięczniku kulturalnym „Warmia i Mazury”. Wydana w 1973 roku bardzo szybko wzbudziła kontrowersje wśród krytyków. Dopiero ukazanie jej walorów przez Jarosława Iwaszkiewicza1 spowo- dowało, że zaczęła być doceniania, okazując się nie tyle bluźnierczą, co zmusza- jącą do refleksji pozycją. Słowa owego autora oraz nagroda tygodnika „Kultura” przyczyniły się do szerszego rozpropagowania książki, zestawiając Panasa z Sien- kiewiczem, Renanem czy Borgesem. Głosy wokół niej bywały skrajnie odmien- ne, począwszy od tych bardzo pozytywnych, na tych negatywnych skończywszy. Często też, pomimo optymistycznego wydźwięku, pełne były krytyki i wskazy- wania niedociągnięć pisarskich autora. Zdaje się, że jedną z największych uwag co do książki jest usilne poszukiwanie w tekście odbić filozofii Panasa. Traktując 1 Jarosław Iwaszkiewicz napisał m.in.: „Panas maluje nam tajemnicę nauki Jezusa w spo- sób dość dowolny. […] stara się wyzyskać wszelkie poza Pismem Świętym źródła – a także wszystkie doświadczenia poniektórych pisarzy, którzy się żywotem Jezusa zajmowali, takich jak Strauss, czy zwłaszcza Renan […]. Nie bez wpływu na Panasa jest zapewne i rodzima literatura, która od tematu biblijnego nie stroniła, że przypominamy tutaj słynny romans Daniłowskiego, który zaszumiał tak wiele w swoim czasie i którego odblask pada wyraźnie na fabułę apokryfu Panasa”; J. Iwaszkiewicz, cyt. za: H. Panas, Rozstania, Olsztyn–Białystok 1980, s. 159–160. 24 go niejako niczym heretyka, neguje się jego poglądy, uważając je po prostu za niemoralne. Helena Zaworska przyznaje, że jego utwór jest: konfrontacją nauki Jezusa z wieloma innymi poglądami filozoficznymi i religijnymi, a przede wszystkim z własnym, osobistym, rozeznaniem inte- lektualnym, moralnym, uczuciowym. Z własnym – to znaczy z czyim? Oczywiście – autora, który kreuje ówczesną rzeczywistość według miary współczesnej nam świadomości2. Pragnienie zestawienia bohatera literackiego z autorem, jak podkreśla Panas, jest czymś powszechnym, jednakże bardzo fałszywym. Mówi bowiem: Nader rzadko pisarz „żyje” w swych utworach, nawet w utworach wybitnie autobiograficznych nie mówi istotnej prawdy. On przeważnie przedstawia, jak chciałby żyć. Jego bohater jest fikcyjnym urzeczywistnieniem pewnych marzeń nieziszczalnych w życiu. Szczegóły biograficzne najczęściej doty- czą faktów, zdarzeń i doświadczeń, ale nigdy w sposób jawny i świadomy nie odtwarzają prawdziwej osobowości pisarza. A jednak ona znajduje się w powieściach schowana i zamaskowana. Po prostu jeśli coś nam się ujawnia jako cecha pisarza, należy to „coś” odczytać na odwrót3. Inną bardzo istotną kwestią jest prawda historyczna utworu. Atakowany za nieścisłości Panas usprawiedliwia się słowem apokryf, znajdującym się w pod- tytule tekstu. Odpowiadając na zarzuty Aleksandra Krawczuka, tłumaczy, że apokryfy rozumiane jako „rzekomy dokument dawnej twórczości”4 dopusz- czają liczne błędy historyczne, geograficzne, stylistyczne, tym bardziej że świa- domy czytelnik od początku lektury będzie zdawał sobie sprawę z możliwości ich wystąpienia, a co za tym idzie, z fikcyjności utworu. Według Judasza nie jest bowiem dokumentem, a jedynie historią opowiedzianą według jakiegoś konkretnego bohatera, „powieścią o historii”5. Tak oto ową tezę rozbudowuje Włodzimierz Bolecki: 2 H. Zaworska, Sceptyk wśród fanatyków, „Twórczość” 1974, nr 1, s. 122. 3 H. Panas, Sprawy do przemyślenia, Olsztyn 1979, s. 115. 4 H. Panas, Rozstania, op. cit., s. 161. 5 W. Bolecki, Teraz rozumiesz… O Apokryfie Henryka Panasa, „Nowy wyraz” 1975, nr 4, s. 67. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Apostoł – heretyk 25 Mówimy powieść, albowiem współczesny apokryf H. Panasa ma za sobą całą powieściową tradycję konstruowania wypowiedzi literackiej (właśnie powieść od prenatalnych faz swej biografii asymilowała gatunki z wyraźną orientacją na adresata). Nie od rzeczy też będzie zaznaczyć, że jego podstawą fabularną stał się odwrócony topos romansowej przygody, która narzuciła przyszłemu opowiadaczowi funkcję „bohatera mimo woli”6. Narrator powieści – Judasz – czerpie ze swej wiedzy oraz informacji przeczyta- nych bądź zasłyszanych. Te ostatnie zdają się jednak wywoływać wiele wątpliwo- ści. Jak mają się one bowiem mieścić w formule według Judasza, „według Jednej Osoby”7? Wspomniany wcześniej badacz rozwiązanie znajduje w potraktowaniu relacji Judasza jako opowieści jednej świadomości, gdyż, jak sam podkreśla: „Nie ma więc w apokryfie faktycznych opowieści kronikarzy każdego Epizodu: świa- dectw agentów, żołnierza obecnego przy ukrzyżowaniu ani opowieści Marii”8. Panas odbiera Judaszowi możliwości bezpośredniego uczestnictwa w odkupie- niu świata, sprowadzając jego postać do obserwowania rzeczywistości, wydawa- nia krytycznych sądów i opinii. Jednocześnie powierza bohaterowi niezwykłą rolę – ukazywania „mechanizmów historii niejawnej”9. Judasz nie jest sprawcą zarzucanych mu win, jest przykładem osoby osaczonej, wrzuconej do „cudze- go scenariusza”10. Uniwersalizm postaci słusznie zauważa Zaworska, uznając, że tekst Panasa nie jest jedynie powieścią historyczną, ale i współczesną: W naszym wielkim tyglu ścierających się i przenikających wzajemnie kultur, światopoglądów, imperiów, pomiędzy fanatyzmem jednych i nihilistyczną nega- cją innych, pomiędzy utopią synkretycznego pochodzenia całego dorobku ludz- kości a utopią całkowitego wyzwolenia się od niego i powrotu do natury, pomię- dzy ideałem życia oddanego wielkiej Sprawie a praktyką egzystencji rozsądnej, miarkowanej i wygodnej – znalazłoby się miejsce dla Judasza według Panasa. Nie, nie byłby ani wielkim, ani małym zdrajcą; byłby człowiekiem, który w czasach wielkich kultur i wielkich mitów nie chciał dać się uwieść żadnemu z nich11. 6 Ibidem, s. 67–68. 7 Ibidem, s. 69. 8 Ibidem. 9 Ibidem, s. 75. 10 Ibidem. 11 H. Zaworska, op. cit., s. 123. 26 Panas rozprawia się z mitomanią skupioną wokół naznaczonego apostoła. Jed- nocześnie sam nie jest daleki od łączenia judaszowych mitów, prezentując histo- rię pełną przeróżnych wpływów, być może mało oryginalną, jednakże na grun- cie polskim zdecydowanie przełomową12. Jak słusznie zauważył Iwaszkiewicz: „Wszystko to tworzy z tej ambitnej i niepospolitej książki nieoczekiwane zjawisko w naszej literaturze współczesnej i naprawdę zwraca nasze oczy na tak zwany teren, gdzie dzieją się tak piękne sprawy literackie”13. W tekście zatytułowanym Dla Małaczyńskiego14 autor ukazuje tezy, które moż- na traktować jako prolegomena do Według Judasza. Wskazuje, że kilkadziesiąt lat tkwiła w nim myśl o konfrontacji historycznej postaci Jezusa z tą fikcyjną, wykreowaną na „mit odpowiadający gustom ówczesnej metafizycznie nastrojonej publiczności”15. Zalążki tego zainteresowania widać już w pierwszych próbach literackich młodego Panasa. W siódmej klasie starał się on stworzyć utwór na temat życia Jezusa, ukazując w nim ludzką potrzebę istnienia boga-nadczłowieka. Zaprzestał jednak dalszego pisania z powodu braku obszernej wiedzy o kulturze epoki, którą opisywał. Wynika z tego zarówno perfekcjonizm autora, jak i dzie- cięca, nieco naiwna próba spojrzenia na temat dobra i zła. Sam stwierdza: Byłem coraz bardziej oczytany w Biblii i w stosownej literaturze i coraz bar- dziej krytycznie nastawiony, ale poetyckość opisów ewangelicznych pobudza- ła mą wyobraźnię do przedstawiania sobie tych scen raczej zgodnie z wersją biblijną niż laicką. Ta dwoistość uczuć jakoś nie męczyła mnie, może dlatego, że nie byłem jeszcze zdecydowany, czy odejdę od wiary przodków, czy przy niej zostanę16. Panas bardzo dokładnie analizuje postawę Judasza, przyznając, że jest to efekt pewnego rodzaju „wścibskiej ciekawości”17 towarzyszącej mu od lat dzieciństwa. 12 Nowatorstwo utworu dostrzega również Zbigniew Załuski, pisząc: „Piąta Ewangelia – apokryf Według Judasza – wynik wieloletnich studiów, ciężkiej pracy szlifowania słowa i myśli Henryka Panasa jest w naszej kulturze zjawiskiem znamiennym i chyba wyjątkowym”; Z. Za- łuski, cyt. za: J.J. Rojek, Literaci literatura Warmii i Mazur, Olsztyn 2008, s. 48. 13 J. Iwaszkiewicz, cyt. za: H. Panas, Rozstania, op. cit., s. 160. 14 Vide H. Panas, Dla Małaczyńskiego, [w:] ibidem, s. 105. 15 H. Panas, Rozstania, op. cit., s. 109. 16 Ibidem, s. 55. 17 Ibidem, s. 5. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Apostoł – heretyk 27 Jednocześnie podkreśla, że swym utworem nie chce dokonać zbrodni przeciwko Bogu, a jedynie próbuje spojrzeć na pisma ewangeliczne, odmawiając im boskie- go natchnienia. Twórcy dzieła o Jezusie nigdy nie mówili bowiem wprost o łasce Boga, jego wpływie na słowo pisane. Ponadto sam tekst Pisma Świętego wielo- krotnie ulegał przeinaczeniom18. Jak podkreśla autor: „Ani jedno zdanie w nim nie może uchodzić za autentyczne w swej obecnej postaci”19. Pisze o tym również w Posłowiu do Według Judasza: Niestety, trzeba od razu powiedzieć, że w tych przekazach nie ma nic pew- nego, a już szczególnie w pismach kanonicznych. Były one wielokrotnie przeredagowywane i dostosowywane do zmienionych potrzeb krzepnącej religii chrześcijańskiej, a ponieważ powstawały w różnych odległych od sie- bie gminach, które miały różne potrzeby, przeto jawiły się w tych pismach sprzeczności nie do pogodzenia, fałsze i zmyślenia, jakich sprostować obecnie niepodobna20. Panas zestawia ewangelie z legendami o Krakusie czy Popielu, ponieważ zarów- no twórcy jednych, jak i drugich budowali swe dzieła w przekonaniu o auten- tyczności opisywanych przez siebie historii. W swych utworach chętnie czerpali z innych tekstów, m.in. z mitów, opowieści żydowskich, tradycji kultur i religii Wschodu, filozofii greckiej, perskiej i egipskiej21, tworząc utwory nieoryginal- ne, przyjmujące jedynie znamiona realizmu. Teksty biblijne zawierają zatem nie tyle prawdę historyczną, ale stają się zbiorem legend i mitów wzajemnie się uzu- pełniających. Ten pogląd szczególnie silnie podkreślany jest przez Bultmanna, według którego ewangelie są wyrazem wiary pierwotnej gminy chrześcijańskiej, przez co pełne są subiektywnych wizji, pewnego rodzaju urojeń22. W związku z powyższym Panas w swym tekście odmawia Jezusowi jakichkolwiek boskich cech, poczynając już od niepokalanego poczęcia. W Posłowiu do Według Juda- 18 Ów pogląd stał się bardzo popularny. W oparciu o Sancta Mater Ecclesia (1964) i Dei Verbum (1965) potwierdza to również ksiądz Józef Kozyra, wskazując, że ewangeliści byli „zaledwie kompilatorami zbierającymi te małe jednostki tematyczne w  większą całość”; J. Kozyra, Jak powstawały ewangelie?, Kraków 1992, s. 5. 19 H. Panas, Dla Małaczyńskiego, op. cit., s. 103. 20 H. Panas, Posłowie do Według Judasza, [w:] idem, Rozstania, op. cit., s. 162. 21 Vide H. Panas, Dla Małaczyńskiego, op. cit., s. 109. 22 Vide J. Kozyra, op. cit., s. 12. 28 sza analizuje kwestię kultu maryjnego, wskazując liczne sprzeczności dotyczące pochodzenia Mistrza i jego rodzeństwa. Prawdopodobne, choć nie bez pewnych wątpliwości, wydają się mu dwie wersje: 1) rodzeństwo Jezusa pochodzi od stry- ja Kleofasa i jego żony Marii; 2) rodzeństwo było przyrodnie, a Maria wyszła za wdowca. Druga interpretacja podkreślona zostać miałaby poprzez nazwanie Jezusa synem Marii, mające na celu odróżnienie go od reszty dzieci. Jest to pierwsza oznaka świadcząca o tym, że postać Chrystusa jest wyolbrzymiona. Panas sądzi również, że gdyby Jezus naprawdę miał być sprawcą przypisywa- nych mu czynów, zapewne znalazłoby to swe odbicie w tekstach historycznych, które jednak milczą na temat jego działań. Zdecydowanie więcej uwagi posta- nawia zatem poświęcić w swym utworze postaci Judasza, o którym ewangelie jedynie wzmiankują, osądzając go jako złoczyńcę. Zestawienie go z Jezusem staje się niezbędne, by móc wskazać prawdziwą naturę apostoła. Człowiek, jak podkreśla Panas, to bowiem „istota społeczna”23. Jego relacje z innymi kształ- tują postawy, wpływają na ogląd świata, zachowania. Dlatego też uwikłanie Judasza w jakże skomplikowane stosunki z Jezusem, Marią i apostołami pozwa- la pokazać „poszukiwanie właściwej postawy człowieka wobec dylematów jakie stawia życie”24. Dzięki temu czytelnik ma możliwość przeanalizować metamor- fozę bohatera oraz jego dojrzewanie do ostatecznego rozrachunku z przeszłoś- cią. Jednocześnie Judasz zaczyna odgrywać rolę jednostki uniwersalnej, która powinna odnaleźć samą siebie. W swej wizji Panas całkowicie odrzuca – zdawać by się mogło – najważniejszą kwestię zdrady, tym samym nie widząc potrze- by samounicestwienia bohatera. Akt zdrady nazywa zresztą „szczegółem”25, podkreślając jego marginalne znaczenie. Istotniejsze staje się dla niego pytanie o genezę całej Judaszowej historii. Szukając jakiegoś logicznego uzasadnienia, stwierdza, że: Mogła ona powstać tylko z powodu tajemniczego zniknięcia jednego z bli- skich uczniów Jezusa. Musiał on być postacią ważną, na którą w jakiś sposób liczono i której niewytłumaczoną nieobecność i chwilach tragicznej próby odczuto jako zdradę. (WJ, s. 175) 23 H. Panas, cyt. za: J.A. Sokołowski, Panas, Olsztyn 1982, s. 12. 24 Ibidem, s. 11. 25 H. Panas, Według Judasza. Apokryf, Olsztyn 1975, s. 174. W dalszej części pracy dla powyższego wydania utworu Według Judasza. Apokryf H. Panasa będę operować skrótem WJ. Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Apostoł – heretyk 29 Panas w swym apokryfie postanawia oddać głos dwunastemu apostołowi, Judaszowi, jednocześnie bardzo często konfrontuje jego wypowiedzi z opiniami innych. Według niego: „W gruncie rzeczy każdy z nas jest zlepkiem domysłów własnych oraz cudzych, w większości nieprawdziwych i sprzecznych”26. Tworzy w ten sposób bogatszy obraz bohatera, zmuszając go do zrzucenia wszystkich życiowych masek27. Traktując go jak równego pozostałym, chce zaprezentować złożoność jego postaci oraz metamorfozę, którą przechodzi. Judasz, będąc u schył- ku życia, postanawia dać świadectwo, opowiada o wydarzeniach z przeszłości. Jak sam podkreśla, pragnie udzielić odpowiedzi na wykreowany przez misjonarzy wizerunek zdradzieckiego apostoła. Chce zburzyć mit, który zrodził się wokół jego postaci. Przyznaje bowiem, że „mity rodzą się co dzień”28, ale wielokrotnie pełne są sprzeczności, okazując się jedynie wymysłem pełnym bezpodstawnych oskarżeń29. Nie czyni tego jednak tylko po to, by usprawiedliwić siebie, ale prze- de wszystkim chce dostarczyć informacji swemu przyjacielowi, pomagając tym samym w pisaniu jego dzieła30. Wskazuje, że on jako jedyny na bieżąco spisywał słowa Jezusa oraz że dziś dzieje Rabbiego31 przypominają losy mitycznych boha- 26 H. Panas, Sprawy do przemyślenia, op. cit., s. 31. 27 Rozwija to dalej, zastanawiając się nad samą możliwością prawdziwego opisu samego siebie. Pisze: „Czy to nie dziwne, że pragnąc spojrzeć w siebie, musimy powołać jakąś istotę nadrzędną tkwiącą w nas? Nie można jednocześnie być sobą i patrzeć w siebie. Człowiek mi- mowolnie robi gębę do siebie. Jeżeli ten patrzący to ja, kim jest ten obserwowany? A jeżeli ten obserwowany ma być mną, kim jest patrzący? Może ani ten, ani ten, może nasze prawdziwe Ja istnieje w nas anonimowo. Milczące. Wielki niemowa, który pragnie tylko jednej rzeczy: trwać. Nawet nie pragnie, jest samym trwaniem. Wszystko inne zdaje się być odbiciem świa- ta zewnętrznego w naszej psychice i do niego należy. Również Ja, które mówi. Ono przede wszystkim”; ibidem, s. 32. 28 WJ, s. 34. 29 Judasz pragnie zweryfikować istniejące mity, zdając sobie sprawę z trudności owego zadania. Mówi: „Nie sposób określić wielkości błędu naszej mitomanii a cóż dopiero gdy przychodzi poddać próbie weryfikacji mity powszechne, religijne, państwowe, narodowe, wszystko to, co się składa na dzieje ludzkości”. (WJ, s. 35) 30 Pisze: „Ze względu na to, że postawiłeś mi wiele pytań, całą moją relację ułożyłem w tym samym szyku, chociaż pierwotnie miałem całkiem inne zamierzenia. Nie wiem, w ja- kim stopniu wykorzystasz ją do planowanego dzieła…”. (WJ, s. 11) 31 Judasz wielokrotnie nazywa Jezusa Rabbi (nie: Panie), co może dowodzić jego bra- ku wiary. Bazując na badaniach H. Ordona, Wojciech Maciej Stabryła podkreśla, że to właśnie na tym polegać miał rzeczywisty tragizm tej jednostki. Jak sam pisze: „dramat Judasza polegał na tym, że nie wyszedł on w swoim mesjanizmie poza tytuł Rabbi, a więc poza koncepcję mesjanizmu politycznego, co by miało się udać pozostałym apostołom”; 30 terów. Przenosząc czytelnika w świat młodzieńczego buntu, dokonuje pewnego rodzaju spowiedzi. Całość prezentuje w czasie przeszłym, co oczywiście stara się logicznie uzasadnić: Zauważ, Przyjacielu, że piszę w czasie przeszłym, pragnąłbym jednak, żebyś odnosił go nie tylko do czynności i stanów osób działających, lecz także do pojęć abstrakcyjnych, które nie posiadając rozciągłości przestrzennej deter- minują się wyłącznie lokalizacją czasową niewyrażalną inaczej niż z zastrze- żeniem, że należą do określonej przeszłości. Tak więc wyrazy: świętość, duch boży i tym podobne miały wtedy sens religijny rytuału jahwicznego i gdybym ich użył dla teraźniejszości, musiałbym dokładnie oznaczyć, jakie obecnie treści pod nie podkładam, choć zapewne bym ich raczej unikał. (WJ, s. 35) Fabularny tok jego wypowiedzi często przerywać będą dygresje, podkreślając autentyczność opowiadań starca32. Będąc w podeszłym wieku, zdarzy się, że przyjmie ton gawędziarski, cały czas ukazując swe wykształcenie w duchu staro- żytnej filozofii. Wielokrotnie wprowadzać będzie także sentencje łacińskie, rozbu- dowane porównania oraz pytania retoryczne. W kręgu jego zainteresowań znaj- dzie się wiele dziedzin, począwszy od literatury, na rachunkowości skończywszy. Odpowiadając na pytania przyjaciela, otworzy przed nim nie tylko swoje losy, ale także i otoczenie, umieszczając je w konkretnej sytuacji politycznej. Nie zapomni przy tym o historii mającej istotny wpływ na kształtowanie się społeczeństwa, jego poglądy i spojrzenie na otaczającą rzeczywistość. Panas w swym utworze zbuduje dość obszerny biogram dwunastego apostoła, obalając współczesne stereotypy. Tym samym pokusi się o odmitologizowanie Judasza, czyniąc z jego postaci bohatera epoki33. Kim zatem był Judasz? W jaki W.M. Stabryła, Judasz – sprawiedliwy Starego Testamentu, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 2007, nr 2, s. 88–89. 32 Judasz będzie świadomy wielości wprowadzanych przez siebie dygresji. Przyzna: „Musisz mi wybaczyć te ustawiczne dygresje i meandry, jakimi kroczy moja narracja. Starczy umysł, choćby jeszcze z pozoru rześki, cofając się kluczy i rozgałęzia tok myśli – jak Nil swe wody uchodząc do morza, w którym płynie wiecznie i choć się kończy, jednak trwa, człowiek przestaje istnieć absolutnie”. (WJ, s. 157) 33 Zaworska traktuje Judasza jako wzór osobowy, gdyż: „Jego rewelacyjna odmienność zrodziła się, jak sądzę, z dzisiejszych potrzeb. Jest to właśnie Judasz odmitologizowany, nie będący już symbolem mistycznego zła współuczestniczącego w tajemnicy odkupienia […] ani wcieleniem ludzkiej skłonności do zdrady i upadku. Jest po prostu inteligentnym obser- Kreacje Judasza w epice polskiej XX i początku XXI wieku Apostoł – heretyk 31 sposób mówi o sobie? Jak buduje nową historię? Pochodzenie Judasza, jak zresztą przyznaje sam autor, nie jest oryginalne. Zaintrygowany opowieścią Flawiusza tworzy kreację na wzór opisywanego przez niego Józefa. Opowieść w pierwo- wzorze dotyczyć miała Egipcjanina, który „zgromadziwszy wokół siebie znaczną liczbę ludzi, wszczął bunt, a rozgromiony przez prokuratora Piłata (Pontius Pila- tus) zniknął potem bez śladu”34. Właściwe imię bohatera według XX-wiecznego utworu brzmi Onias, jednakże w obawie przed skandalem obyczajowym zdecy- duje się on na zmianę. Nie przystoi bowiem, by potomek starego rodu arcykapła- nów jerozolimskich przyłączał się do grupy fanatycznej biedoty. Ojcem Judasza jest Symeon bar Sadok, bankier i wspólnik firmy aleksandryjskiej. To właśnie on zapewnił bohaterowi doskonałe wychowanie w duchu żydowskich oraz, co istot- niejsze, helleńskich tradycji. Jego edukacją zajęli się greccy pedagodzy, którzy zaszczepili w nim zalążki często sprzecznych ze sobą poglądów. Jako młodzie- niec uczęszczał na wykłady do Muzeion, przez jakiś czas był również słuchaczem Filona, który wówczas stał się jego wzorem. Przez ten czas pomagał rodzinie, od dziecka rozumiejąc potęgę pieniędzy. Wpojono mu oszczędność i konieczność zachowania rozwagi przy wydawaniu choćby najmniejszych kwot. W związku z licznymi obowiązkami często zmieniał miejsce zamieszkania, bywał między innymi w Karioth, Tyberiadzie, Cezarei Paneas. Jego życie, jak przystało na bogatego i wykształconego mężczyznę, pełne było luksusów. Sporo pracował, w wolnym czasie odnajdując ukojenie w ramionach kobiet. Chętnie spędzał czas na spotkaniach z przyjaciółmi, podczas których prowadził filozoficzne dyspu- ty35. Przyznawał jednak, że zbyt długie rozmowy go nużą, gdyż o wiele bardziej rozwijające jest słowo pisane36. Można powiedzieć, że jego życie było sielanką, niezbyt interesowały go problemy najniższych warstw społecznych. Zapewne nigdy by się z nimi nie zetknął, gdyby nie zauroczyła go biedna dziewczyna, watorem swoich czasów, zdolnym do zainteresowania się wieloma zjawiskami, ale zachowu- jącym wobec wszystkiego ochronny dystans”; H. Zaworska, op. cit., s. 120. 34 H. Panas, Rozstania, op. cit., s. 174. 35 Dzięki nim wciąż poszerzał swą wiedzę. Wielokrotnie w tekście podkreśla, że o ja- kimś myślicielu dowiedział się od przyjaciół. Wynika z tego jego zainteresowanie filozofią, ale również doskonała pamięć, gdyż nawet po latach potrafił zacytować obszerne fragmenty poznanych niegdyś dzieł. 36 Mówił: „Jak wielu ludzi wykształconych, wolę czytać niż słuchać, dlatego współczuję mym rzymskim przyjaciołom, narażonym przez towarzyskie konwenanse na wielogodzinne udręki z powodu popisów retorycznych osób, którym odmówić trudno lub nie można”. (WJ, s. 29) 32 Maria. Poznał ją przypadkowo w Tarichei, gdy wracała z plaży. On sam przeby- wał tam w związku z poleceniem budowy willi na poczet wysoko postawionych osobistości, z którymi załatwiał interesy. Judasz od razu dostrzegł niezwykłość Marii. W opisach jej urody nie stroni od licznych porównań, traktując ją niemal jak boginię. Wspomina: Moja młodość podówczas powabna zwróciła uwagę ślicznej Galilejki, tym bardziej że przystanąłem oniemiały od widoku jej wdzięcznej urody. Może obdarzyła mnie jednym ze swoich cudnych uwodzicielskich uśmiechów, zdol- nych obalić na kolana nawet ascetę, już nie pamiętam, może tylko rzuciła mi ciekawe spojrzenie; cokolwiek było, było dość, żeby skłonić mnie do działa- nia. (WJ, s. 19) Bohater postanowił zrobić wszystko, by bliżej poznać tę piękną kobietę. Bardzo szybko zdobył niezbędne informacje na jej temat, dowiadując się, że ta śliczna dziewczyna była oczarowana pewnym pułkownikiem straży granicznej. Dopuścił się nawet tego, by, wykorzystując swe znajomości, przenieść wojaka do Hiszpanii. Liczył, że osamotniona Maria przerzuci swe zainteresowanie na niego, ale, jak się okazało, założenie to było błędne. Dziewczyna odrzuciła zaloty Judasza, przez co ten poczuł się upokorzony i spragniony zemsty. W tej sytuacji kierowały nim typowo dziecinne cechy, z poczuciem urażonej dumy na czele. Jego zemsta okaza- ła się niezwykle okrutna. Zapłacił starszym kobietom, by te obraziły Marię, nazy- wając ją ladacznicą. Ścigały ofiarę przez miasto, plując, bijąc ją, rzucając w nią wielbłądzim nawozem, zgniłymi owocami i zdechłymi szczurami. Ostrzyżono jej równie
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Kreacje Judasza w prozie polskiej XX i początku XXI wieku
Autor:
Sklep
Format
Cena
Ebookpoint.pl Ebookpoint.pl
ebook/pdf
38,00 zł
Idź do sklepu »

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: