Darmowy fragment publikacji:
Godlow 14/12/09 4:28 PM Page 1
O
E
C
O
N
O
M
C
A
I
A
C
A
D
E
M
A
I
Publikacja jest próbà analizy wspó∏czesnej ekonomii z perspektywy metodologii nauk
spo∏ecznych i historii myÊli ekonomicznej oraz najwa˝niejszych dylematów gospo -
darki Êwiatowej. Autorka ∏àczy rozwa˝ania teoretyczne z praktycznymi problemami
rozwoju, transformacji, kryzysu i wyboru modelu kapitalizmu. Wykorzystuje najnowsze
dane dotyczàce stopnia zaawansowania transformacji krajów postkomunistycznych
i ich konkurencyjnoÊci. Kolejne rozdzia∏y majà dostarczaç rozwini´tej argumentacji
na rzecz tezy, zgodnie z którà g∏ówny „gmach” ekonomii wymaga zasadniczej prze -
budowy, a rozwój nowej ekonomii instytucjonalnej mo˝e Êwiadczyç o tym, ˝e istniejà
ju˝ znaczàce symptomy gotowoÊci do tej zmiany.
Recenzowanà monografi´ oceniam wysoko z wielu wzgl´dów. Po pierwsze,
w ostatnich latach ukaza∏o si´ niewiele prac polskich autorów poÊwi´co -
nych pog∏´bionej refleksji teoretycznej nad stanem wspó∏czesnej ekonomii.
Taka refleksja jest bardzo potrzebna, zw∏aszcza w okresach prze∏omowych
w dziejach gospodarczych Êwiata, a wszystko wskazuje na to, ˝e w takim
w∏aÊnie okresie teraz jesteÊmy. Po drugie, mimo stosunkowo niewielkich
rozmiarów ksià˝ki, Autorka zdo∏a∏a przedstawiç, w sposób bardzo inte re su -
jàcy, kilka najwa˝niejszych przedmiotów sporu w teorii ekonomii i pokazaç
kierunki ewolucji myÊli ekonomicznej w tym zakresie. Po trzecie, Autorka
wykaza∏a w tej ksià˝ce doÊç rzadkà w nauce umiej´tnoÊç: przedstawiania
skomplikowanych problemów teoretycznych w sposób klarowny, prosty, ale
intelektualnie inspirujàcy. Dawno ju˝ nie czyta∏em ksià˝ki polskiego autora
z zakresu ekonomii napisanej tak „elegancko”: precyzyjnie, ∏adnà pol sz czy -
z nà i wszechstronnie osadzonej w Êwiatowym dorobku teoretycznym.
Jerzy Wilkin
Wydzia∏ Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego
Ksià˝ka jest kierowana zarówno do pracowników naukowo-dydaktycznych, jak i stu -
dentów nie tylko na kierunkach ekonomicznych, ale tak˝e na socjologii, politologii
i europeistyce, a nawet prawie. B´dzie te˝ inspirujàcà lekturà dla praktyków – ekono -
mistów, polityków czy dziennikarzy zainteresowanych zjawiskami zachodzàcymi
we wspó∏czesnej gospodarce.
Dr hab. Janina God∏ów-Legi´dê – prof. nadzw. Uniwersytetu ¸ódzkiego na Wydziale
Ekonomiczno-Socjologicznym, autorka wielu publikacji z dziedziny ekonomii poli tycz -
nej, historii myÊli ekonomicznej, liberalizmu oraz nowych nurtów we wspó∏czesnej
ekonomii.
www.sklep.beck.pl
e-mail: dz.handlowy@beck.pl
http://www.beck.pl
tel. 022 31 12 222, fax 022 33 77 601
Cena 44 z∏
i
J
a
n
n
a
G
o
d
∏
ó
w
-
L
e
g
i
´
d
ê
W
s
p
ó
∏
c
z
e
s
n
a
e
k
o
n
o
m
i
a
.
K
u
n
o
w
e
m
u
p
a
r
a
d
y
g
m
a
t
o
w
i
?
Janina God∏ów-Legi´dê
Wspó∏czesna
ekonomia
Ku nowemu
paradygmatowi?
ACADEMIA
OECONOMICA
strGodlow:strGodlow 10/12/09 8:04 PM Page 1
ACADEMIA
OECONOMICA
Wspó∏czesna
ekonomia
strGodlow:strGodlow 10/12/09 8:04 PM Page 3
Janina God∏ów-Legi´dê
Wspó∏czesna
ekonomia
Ku nowemu
paradygmatowi
Wydawnictwo C.H. Beck
Warszawa 2010
Wydawca: Joanna Perzyńska
Redaktor merytoryczny: Anna Gruda
Projekt okładki i stron tytułowych: GRAFOS
Recenzent: prof. zw. dr hab. Jerzy Wilkin
Publikacja dofinansowana przez
Fundację Forum Obywatelskiego Rozwoju – FOR
© Wydawnictwo C.H. Beck 2010
Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o., ul. Bonifraterska 17
00-203 Warszawa, tel. (22) 33 77 600
Skład i łamanie: Studio Graficzne MIMO, Michał Moczarski
Druk i oprawa: ELPIL, Siedlce
ISBN 978-83-255-1199-9
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 1. Główny nurt ekonomii XX wieku: spór o metodę czy wartości? . . . . . . . . . . . . . 1
1.1. Historia i idea integracji nauk społecznych w ujęciu Fernanda Braudela . . . . . . . . . . . . 1
1.2. Dominacja formalizmu w ekonomii drugiej połowy XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2.1. Główny nurt i ekonomia neoklasyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2.2. Rewolucja formalistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.2.3. Teoria gier. Czy John Nash podważył ideę niewidzialnej ręki rynku? . . . . . . . . 2
1.3. Odwrót od idei regulacji gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.3.1. Hipoteza racjonalnych oczekiwań i nowa makroekonomia klasyczna . . . . . . . . 3
1.3.2. Od pieniężnej do realnej teorii cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3.3. Krytyka polityki dyskrecjonalnej. Teoria niespójności optymalnej
polityki w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.4. Ku nowemu paradygmatowi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Problemy do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Literatura dodatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Rozdział 2. Ekonomia kosztów transakcji Ronalda Coase’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.1. Krytyka ekonomii neoklasycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.2. Problem koordynacji a koszty transakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.3. Teoremat Coase’a – różne sformułowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.4. Świat zerowych kosztów transakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.5. Znaczenie teorematu Coase’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.5.1. Natura problemu negatywnych efektów zewnętrznych i znaczenie
prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.5.2. Planowanie a system rynkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.5.3. Rozwój teorii ekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Problemy do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Literatura dodatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Rozdział 3. Kognitywno-instytucjonalna teoria rozwoju gospodarczego
Douglassa Northa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
3.1. O pojęciu instytucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
3.2. Instytucje a koncepcja racjonalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
3.3. Instytucje i efektywność adaptacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
3.4. Mentalność jednostki i proces poznania jako źródła instytucji i instytucjonalnej
zmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
3.5. Kultura czy polityka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
7
5
5
9
9
3
5
9
0
5
7
8
5
5
7
7
9
2
4
8
8
0
1
3
4
5
5
0
4
7
1
5
Spis treści
3.6. Koncepcja Northa na tle historiozoficznych idei Hayeka i Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
3.7. Nowa teoria czy nowa terminologia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Problemy do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Literatura dodatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Rozdział 4. Teoria ewolucji techno-fizjologicznej i koncepcja kapitału fizjologicznego
Roberta Fogla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4.1. Teoria ewolucji techno-fizjologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4.2. Kapitał fizjologiczny jako czynnik wzrostu ekonomicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
4.3. Kapitał fizjologiczny a produkt krajowy brutto jako miara dobrobytu i wzrostu
gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4. Wnioski w dziedzinie podziału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. System opieki zdrowotnej w procesie przemian strukturalnych gospodarki . . . . . . . . . .
4.6. Od kapitału fizjologicznego do kapitału duchowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problemy do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literatura dodatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 5. Strukturalistyczna teoria zatrudnienia Edmunda Phelpsa . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Związek między inflacją a bezrobociem z perspektywy Keynesa i oryginalnej
krzywej Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Krzywa Phillipsa wsparta oczekiwaniami i naturalna stopa bezrobocia . . . . . . . . . . . . .
5.3. Endogenizacja naturalnej stopy bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Strukturalistyczna teoria Phelpsa a idee Keynesa i Hayeka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.5. Wizja kapitalizmu i nowoczesna polityka na rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.6. Konkluzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problemy do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literatura dodatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 6. O niektórych zastosowaniach podejścia instytucjonalnego i idei kosztów
transakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1. Dwa podejścia do transformacji ustrojowej od planu do rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Indeksy Freedom House jako miara stopnia zaawansowania transformacji . . . . . . . . . . .
6.3. Transformacja gospodarcza Chińskiej Republiki Ludowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4. Indeks konkurencyjności z perspektywy kosztów transakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5. Mierzenie kosztów transakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problemy do dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literatura dodatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słowniczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
4
6
9
9
1
2
6
101
105
107
112
114
114
115
115
118
121
126
128
131
132
132
133
133
139
148
152
157
165
66
167
71
179
85
93
97
Wstęp
Celem tej książki jest analiza podstawowych tendencji metodologicznych
i ideologicznych myśli ekonomicznej w XX wieku, a w szczególności krytyka for-
malistyczno-matematycznego podejścia oraz próba przekonania Czytelnika do
metod i wartości prezentowanych przez ekonomistów krytycznych wobec poglą-
dów dominujących w głównym nurcie ekonomii. Autorzy krytyczni wobec ekono-
micznej ortodoksji akcentują zazwyczaj swój pesymizm wobec gospodarki rynko-
wej, kapitalizmu, motywu interesu osobistego, kalkulacji ekonomicznej czy ogólnie
efektywności ekonomicznej jako dominującego kryterium wyboru systemu spo-
łecznego. Kierunek krytyki współczesnej ekonomii, zaprezentowany w tej książce,
nie jest jednak zbieżny ani z krytyką kapitalizmu, ani z postawą, która przeciw-
stawia wartości ekonomiczne wartościom moralnym i wrażliwości na problemy
społeczne. Poszukując prawidłowości procesu gospodarowania należy zawsze roz-
patrywać go w kontekście różnorodnych celów i wartości człowieka, ale nie można
jednocześnie gubić z pola widzenia zasadniczego warunku, jakim jest ograniczo-
ność zasobów. Problemem w naukach ekonomicznych może być nie tylko bezkry-
tyczne trzymanie się określonego modelu gospodarczego, ale także uleganie wizji
społeczeństwa, która nie uwzględnia obiektywnych ograniczeń, wynikających
z ludzkiej natury i ze środowiska przyrodniczego. Niebezpieczeństwo polega nie
tylko na tym, że staniemy się apologetami istniejącego porządku społecznego, ale
także na tym, że będziemy tworzyć wizje ukształtowane pod wpływem niereali-
stycznych marzeń i roszczeń.
Warunkiem unikania tych niebezpieczeństw i doskonalenia ekonomicznego
poznania jest przyjęcie właściwych założeń metodologicznych dotyczących zarów-
no badanego obiektu, jak i możliwości podmiotu badania. Niezbędna jest ciągła
dyskusja dotycząca metodologii stosowanej i postulowanej. Tymczasem literaturę
ekonomiczną zdominował pogląd, że postęp w ekonomii zapewnia matematyczne
modelowanie; to dominujące stanowisko nie tylko prowadzi do marginalizowania
7
Wstęp
dyskusji metodologicznych i konkurencyjnych podejść, ale zawęża również przed-
miot ekonomicznych analiz. Podstawowy problem polega na tym, że wymóg mate-
matycznego modelowania trudno spełnić, gdy stawiamy sobie za cel badanie histo-
rycznych, kulturowych i politycznych uwarunkowań procesów gospodarczych.
Stąd tendencja w ekonomii ortodoksyjnej do analizy procesów alokacji zasobów
w danym otoczeniu instytucjonalnym i niedostateczne przywiązywanie wagi do
tego, że gospodarowanie to nie techniczny proces alokacji zasobów, ale ludzkie
działanie. Jedną z najostrzejszych ocen wystawił ekonomii neoklasycznej Ronald
Coase stwierdzając, że ekonomiczna teoria wyboru przyczyniła się do wyelimi-
nowania z zakresu badań ekonomistów tego, co jest rzeczywistą treścią gospoda-
rowania: realnych ludzi, przedsiębiorstw i rynków. Konsument w ujęciu ekono-
mistów ortodoksyjnych nie jest istotą ludzką, lecz logicznym układem preferencji,
a firma sprowadzona została do krzywych popytu i podaży. Mamy konsumentów
bez ludzi, firmy bez organizacji, a nawet wymianę bez rynków [Coase, 1990, s. 3].
Najogólniej rzecz ujmując można powiedzieć, że dążenie do uściślenia ekonomii
zaowocowało usunięciem z pola zainteresowania ekonomii ortodoksyjnej społecz-
nej formy gospodarowania, czyli tych problemów, które są konsekwencją podziału
pracy, dotyczą współdziałania ludzi i ich systemów wartości.
Kierunek, w którym podążała ekonomia XX wieku, już w latach trzydzie-
stych krytykował Friedrich Hayek. Pierwszy artykuł Coase’a także pochodził
z tego okresu. Ale te głosy krytyczne miały wówczas niewielki oddźwięk. Dopiero
lata siedemdziesiąte XX wieku zapoczątkowały serię przemian gospodarczych
i politycznych, które stawały się coraz większym wyzwaniem dla głównego nurtu
współczesnej ekonomii. Kryzys polityki interwencjonistycznej opartej na keynesi-
zmie przyczynił się do renesansu klasycznych zasad ekonomii i liberalnych zaleceń
w polityce gospodarczej. Następnie upadek systemu socjalistycznego wzmocnił
przekonanie, że gospodarka oparta na prywatnej własności i mechanizmie ryn-
kowym w warunkach demokratycznego systemu politycznego, to właściwy kieru-
nek rozwoju. Trudności transformacji od planu do rynku stały się jednak znaczą-
cym sygnałem, że rynkowy entuzjazm ekonomistów głównego nurtu świadczyć
może o poważnych lukach w ich rozumieniu procesów społeczno-ekonomicznych.
Przebieg transformacji od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki ryn-
kowej ujawnia, jak trudne jest urzeczywistnienie warunków instytucjonalnych
skutecznego działania rynku. Okazuje się, że prywatyzacja, deregulacja, polityka
stabilizacji – to nie są środki wystarczające, aby zbudować dobrze funkcjonującą
gospodarkę rynkową i rozwiązać pomyślnie problemy krajów rozwijających się
i krajów Europy Wschodniej. Działanie mechanizmu rynkowego zależy od tego,
czy ludzie są przygotowani, aby akceptować logikę i skutki rynku. Na te trudności
zwraca się uwagę w nurcie ekonomii określanym mianem nowej ekonomii instytu-
cjonalnej. Podejście instytucjonalne staje się przedmiotem szczególnego zaintere-
sowania ze względu na – nabierające szczególnego znaczenia w dobie globalizacji
– nierozwiązane problemy krajów postkomunistycznych i krajów słabo rozwinię-
8
Wstęp
tych. Jeszcze raz okazało się, że pewne idee nabierają znaczenia w określonym
kontekście społecznym i politycznym.
Kolejnym etapem zderzenia się ekonomicznej wiedzy z rzeczywistością
był kryzys finansowy, który z wielką ostrością wystąpił w 2008 roku w Stanach
Zjednoczonych i stał się źródłem ogromnego wzrostu niepewności w całej gospo-
darce światowej. Obecny kryzys zaufania do rynku skłania do formułowania
mniej lub bardziej radykalnych wniosków: od stwierdzeń o końcu neoliberalizmu
i konieczności powrotu do ideologii keynesowskiej do prognozowania końca kapi-
talizmu. Pod naporem spadających indeksów giełdowych i innych wskaźników
ekonomicznych łatwo o formułowanie pochopnych wniosków zarówno w odnie-
sieniu do możliwych programów naprawczych, jak i oceny stanu ekonomii jako
dyscypliny naukowej. W takiej sytuacji istnieje zatem szczególnie pilna potrzeba
podjęcia dyskusji o fundamentalnych problemach ekonomii oraz możliwościach
i ograniczeniach, jakie nauka ta napotyka podejmując próby regulacji procesów
społecznych. W związku z narastającą świadomością konieczności modyfikacji
panujących teorii i przekonań, nasuwa się pytanie, czy w bogatej i różnorodnej tra-
dycji myśli ekonomicznej możemy znaleźć autorów, teorie i metody, które mogłyby
stanowić podstawę wzbogacenia i odnowy współczesnej ekonomii.
Niniejsza książka została oparta na poglądach czterech laureatów Nagrody
Nobla w dziedzinie ekonomii: Ronalda Coase’a, Douglassa Northa, Roberta Fogla
i Edmunda Phelpsa. Ronald Coase uznawany jest za twórcę nowej ekonomii insty-
tucjonalnej (NEI), North i Fogel są zaś twórcami nowej historii gospodarczej, która
stanowi jeden z istotnych nurtów w ramach NEI. Moje zainteresowanie, a nawet
fascynacja poglądami tych przedstawicieli nowej ekonomii instytucjonalnej, wyni-
ka głównie z dwóch przyczyn. Po pierwsze, przekonująca i uzasadniona jest, moim
zdaniem, ich krytyka kierunku, w którym podąża ekonomia ortodoksyjna od lat
trzydziestych XX stulecia. Rozwój ekonomii wymaga odwrotu od założeń ekonomii
neoklasycznej i powrotu do smithowskiej idei ekonomii jako nauki społecznej. Po
drugie, nowi instytucjonaliści często explicite, a czasem implicite nawiązują do idei
Friedricha Hayeka, którego dzieła w znaczącym stopniu ukształtowały moją wizję
gospodarki i ekonomii. Żaden rozdział tej książki nie został poświęcony Hayekowi,
ale inspiracje hayekowskie są w niej obecne zarówno w teoriach poszczególnych
autorów, o których piszę, jak i w moich interpretacjach. Jednakże te odwołania nie
zawsze oznaczają wierność idei wolnego rynku. U podstaw tej obecności Hayeka
leży raczej przekonanie, że owocne wyjaśnianie zjawisk ekonomicznych wymaga
interdyscyplinarnej perspektywy badawczej i że istotą kapitalizmu jest wolność
oraz gotowość do zmian i ponoszenia ryzyka. Podobne przyczyny leżą u podstaw
mojego zainteresowania koncepcjami Edmunda Phelpsa. Jest on postacią szczegól-
ną z punktu widzenia drążonego w książce tematu formalizmu i instytucjonali-
zmu. Z jednej strony autor ten tworzył formalistyczne modele, a z drugiej wykazy-
wał wielką skłonność do nieortodoksyjnego traktowania zarówno istoty ekonomii,
jak i gospodarki kapitalistycznej. Uzasadnia to włączenie eseju poświęconego temu
9
Wstęp
laureatowi Nagrody Nobla z 2006 roku do pracy, której głównymi bohaterami są
ekonomiści tworzący w nurcie NEI.
W rozdziale 1. analizuję pojęcie ekonomii neoklasycznej, a następnie z tej
perspektywy przedstawiam ewolucję myśli ekonomicznej XX wieku. Konkluzja
jest następująca: na przełomie XX i XXI wieku główny nurt ekonomii wykazuje
skłonność do akceptacji idei uznawanych wcześniej za heterodoksyjne, co może
zwiastować zmianę paradygmatu albo przynajmniej większą otwartość profesji
ekonomicznej na inne idee i metody badań.
Pojęcie paradygmatu oraz oparta na nim koncepcja nauki Thomasa Kuhna bar-
dzo silnie oddziałują na rozwój i metodologię nauk społecznych1. Spośród licznych
znaczeń paradygmatu, które odnaleźć można w jego dziele, za najważniejsze – z per-
spektywy problemów rozważanych w niniejszej książce – uznaję trzy następujące:
zz
powszechnie uznane osiągnięcie naukowe z przeszłości, które jako model
nadal służy współczesnym uczonym,
zz
zespół charakterystycznych uprzedzeń i przekonań zarówno instrumental-
nych, technicznych, jak i metafizycznych, stanowiący podstawę dyscypliny nauko-
wej,
zz
synonim całościowego, metafizycznego obrazu świata leżący u podstaw
dyscypliny naukowej bądź całej nauki na określonym etapie rozwoju.
Pierwsze z tych znaczeń występuje w wyrażeniu „paradygmat keynesow-
ski”, drugie w zasadniczym dla pracy pojęciu „paradygmat neoklasyczny”.
W pierwszym z tych wyrażeń paradygmat dotyczy ogólnych zasad mechanizmu
1 Recenzenci dzieła Kuhna odnajdywali w pierwszym wydaniu The Structure of Scientific
Revolution nawet do 22. różnych znaczeń terminu paradygmat. W wyniku dyskusji i powstałych kontro-
wersji, Kuhn wprowadził nowe pojęcia: wspólnota naukowa i matryca dyscyplinarna. „Paradygmat
określa to, co wspólne jest wszystkim członkom danej wspólnoty naukowej i tylko im. I odwrotnie, posiada-
nie wspólnego paradygmatu czyni z grupy skądinąd rozproszonych osób taką właśnie wspólnotę. Obydwa te
twierdzenia dają się bronić jako uogólnienia empiryczne” [Kuhn 1985, s. 407– 408]. W innym miejscu
pisze: „Teraz mógłbym użyć nazwy paradygmat, ale mniej nieporozumień budzić będzie określenie »matry-
ca dyscyplinarna«; dyscyplinarna – jako że stanowi wspólną własność wszystkich uprawiających daną dzie-
dzinę wiedzy; matryca – gdyż złożona jest z uporządkowanych składników różnego rodzaju, z których każdy
wymaga dalszej specyfikacji. Na matrycę instytucjonalną składają się wszystkie niemal wspólne nastawie-
nia grupy opisane w książce jako paradygmaty, części paradygmatów czy też nazwane paradygmatyczny-
mi” [Kuhn 1985, s. 411]. Na gruncie ekonomii trudność osiągnięcia konsensusu i określenia wspólnoty
naukowej może prowadzić do dwu niepokojących diagnoz kondycji tej nauki. Można twierdzić, że znaj-
duje się ona w stadium przedparadygmatycznym, nie osiągnęła zatem stadium nauki dojrzałej, albo
można zawęzić profesję ekonomistów do wyznawców panującego paradygmatu, odbierając tym samym
innym koncepcjom status dociekań naukowych. Taka interpretacja uzasadniałaby zarzut, kierowany
czasem pod adresem kuhnowskiej metodologii, że prowadzi ona do ideału nauki antypluralistycznej.
Taki ideał stwarza niebezpieczeństwo traktowania dominującego paradygmatu jako prawdy absolutnej,
co prowadzi do tworzenia barier instytucjonalnych rozwoju paradygmatu alternatywnego, a nawet
ogranicza możliwości rozwoju paradygmatu dominującego, hamując w konsekwencji rozwój nauki [por.
Fullbrook, s. 120, 133]. Szerzej o interpretacjach koncepcji Kuhna pisze Stefan Amsterdamski w Posłowiu
do polskiego wydania książki Kuhna [1985, s. 483– 513]. O innych koncepcjach metodologicznych
w ekonomii piszą m.in.: M. Blaug [1995] i A. Wojtyna [2000].
10
Wstęp
funkcjonowania gospodarki, w drugim – zbioru metodologicznych założeń syste-
mu teoretycznego ekonomii. W pracy używam często terminu „ekonomia neokla-
syczna”, który należy traktować jako synonim wyrażenia: „ekonomia oparta na
paradygmacie neoklasycznym”.
Za najważniejsze „przekonania i uprzedzenia” instrumentalne ekonomii
neoklasycznej uznaję dążenie do upodobnienia ekonomii do matematyki i fizy-
ki. Temu celowi służy formalizacja, uproszczony model racjonalności podmiotów
gospodarczych i statyczna koncepcja równowagi ogólnej. Najważniejsze meta-
fizyczne przekonania wyrażają się w dążeniu do tworzenia czystej teorii ekono-
micznej i w uznaniu wzrostu gospodarczego mierzonego produktem krajowym
brutto za niekwestionowany cel każdego społeczeństwa. To pierwsze przekonanie
realizowane jest przez wyeliminowanie z procesu wyjaśniania wartości innych niż
te, które są implicite zawarte w przyjętym modelu racjonalności i poprzez próby
oddzielania ekonomii pozytywnej i normatywnej. Przyjęcie wolnego od wartości
poznania jako osiągalnego ideału jest równoznaczne z założeniem, że obserwa-
tor – badacz życia ekonomicznego – nie podlega wpływowi systemu, którego jest
częścią. Ideał ten jest konsekwencją hołdowania pozytywistycznemu modelowi
nauki, który zakłada, że obecność wartości pozbawia proces wyjaśniania znamion
obiektywizmu i naukowego charakteru oraz że racjonalna refleksja dotycząca war-
tości jest niemożliwa i niepotrzebna.
Powyższy sposób definiowania ekonomii neoklasycznej jest inspirowany
ideami Hayeka i instytucjonalistów, zwłaszcza zaś zbliżony do ujęcia Geoffreya
M. Hodgsona. W przeciwieństwie do wielu interpretacji – według przyjętej kon-
cepcji, podobnie jak u Hodgsona – uznaje się, że teoria neoklasyczna, jakkolwiek
często używana przez zwolenników rozwiązań rynkowych, nie prowadzi jed-
noznacznie do wolnorynkowej ideologii, co więcej – nie dostarcza wyjaśnienia
istoty i funkcjonowania rynków oraz prywatnej własności. Teoria ta nie zawiera
zatem adekwatnego wyjaśnienia działania systemu kapitalistycznego. Konkluzja
ta powinna, zdaniem Hodgsona (a wcześniej także Hayeka), doprowadzić do
zakwestionowania wartości neoklasycznego paradygmatu. Tak jednak się nie
stało i neoklasyczna ekonomia pozostała prestiżową doktryną głównego nurtu
[Hodgson, 2001, s. 35].
Kolejne rozdziały książki mają dostarczać rozwiniętej argumentacji na rzecz
tezy, zgodnie z którą główny gmach ekonomii wymaga zasadniczej przebudowy,
a rozwój NEI może świadczyć o tym, że występują ważne symptomy gotowości do
tej zmiany.
Rozdział 2. należy postrzegać z jednej strony jako próbę pokazania przeło-
mowej roli Ronalda Coase’a w powstaniu NEI, a z drugiej jako interpretację NEI
z punktu widzenia smithowskiej nauki o koordynacji ludzkich działań w gospodar-
ce opartej na podziale pracy.
Następne dwa rozdziały oparte są na twórczości laureatów Nagrody Nobla
z 1993 roku: D. Northa i R. Fogla. Rozdział 3. zawiera interpretację teorii rozwoju
11
Wstęp
D. Northa. Punktem wyjścia jest tu analiza pojęć instytucji i racjonalności, która
prowadzi do wniosku, że właściwym podejściem metodologicznym w ekonomii jest
indywidualizm instytucjonalny. To podejście, charakteryzujące ekonomię Smitha,
Hayeka, a współcześnie Northa, pozwala przezwyciężyć fałszywą dychotomię
indywidualizmu i spontanicznego rozwoju z jednej strony, a holizmu, kolektywi-
zmu i interwencjonizmu z drugiej. Koncepcja rozwoju Northa jest nie tylko instytu-
cjonalna, ale także kognitywna, ponieważ nie poprzestaje on na instytucjach jako
czynnikach rozwoju, ale próbuje wyjaśnić genezę instytucji poprzez sięganie do
teorii poznania. W swych dociekaniach, dotyczących czynników warunkujących
rozwój, North z czasem przechodził na coraz odleglejszy od tradycyjnej ekonomii
poziom analizy. Najpierw odszedł od tradycyjnego ujęcia skoncentrowanego na
pracy i kapitale jako czynnikach wzrostu, eksponując instytucje, a następnie – usi-
łując wyjaśnić mechanizm kształtowania instytucji – skoncentrował się na proce-
sach kształtowania mentalności oraz ideologiach, by ostatecznie dojść do teorii
poznania i uczenia się, a także koncepcji rozwoju umysłu jako ostatecznego źródła
zróżnicowania ekonomicznego bogactwa narodów.
Rozdział 4. także jest poświęcony teorii rozwoju i również w tej teorii obser-
wujemy wyjście poza tradycyjne ramy ekonomii. Robert Fogel sięga do biome-
dycyny i wbrew częstym pesymistycznym interpretacjom przekonuje, jak wielki
postęp w dziedzinie materialnych warunków ludzkiego życia dokonał się w ostat-
nich 200 latach. Ten postęp skłania go do wniosku, że nastąpiła przyspieszona
ewolucja gatunku ludzkiego, spowodowana zmianami środowiska materialnego.
Koncepcje ewolucji techno-fizjologicznej i kapitału fizjologicznego jako czynnika
rozwoju autor wykorzystuje następnie do określenia kierunków polityki społecznej
i reformy sektora usług zdrowotnych. Dość zaskakującą cechą myśli Fogla jest to,
iż wychodzi on od teorii rozwoju opartej na wybitnie materialistycznych podsta-
wach (wzrost gospodarczy w XIX w. był oparty na wzroście podaży energii dostęp-
nej w produkowanej żywności), by dojść do konkluzji, że prawdziwie skutecznym
instrumentem zapobiegania nierównościom społecznym jest polityka, która stawia
sobie za cel przeciwdziałanie nierównemu podziałowi dóbr duchowych.
Polityka społeczna jest także przedmiotem zainteresowania Edmunda
Phelpsa, którego poglądy są kanwą rozdziału 5. Phelpsa niepokoi proces wyłącza-
nia z aktywnej działalności produkcyjnej i obiegu gospodarki rynkowej znaczą-
cych grup ludności. W przeciwieństwie jednak do wielu krytyków współczesnej
gospodarki, nie oskarża on kapitalizmu, lecz próbuje przekonywać, że rozwiąza-
niem jest kapitalizm dynamiczny, a ekonomia powinna wrócić do idei prezento-
wanych przez takich ekonomistów, jak Friedrich von Hayek, Joseph Schumpeter,
Frank Knight i John M. Keynes. Phelps zadziwia zarówno intelektualną, jak i poli-
tyczną perspektywą swej twórczości. Wykracza daleko poza horyzont ekonomii
neoklasycznej, czerpiąc inspiracje z różnych szkół myśli ekonomicznej, rozwijając
zarówno idee Ricarda czy Hayeka, jak i Keynesa oraz stosując konsekwentnie idee
równowagi ogólnej Walrasa. Przekonuje do radykalnej zmiany filozofii polityczno-
12
Wstęp
-ekonomicznej: od bezpieczeństwa socjalnego, które przyświecało państwu dobro-
bytu, do programów sprawiedliwości ekonomicznej, polegającej na godnym wyna-
gradzaniu pracy i kreowaniu w ten sposób bodźców do tego, by ludzie uczestniczyli
w tworzeniu dobrobytu, a jednocześnie czerpali z tego satysfakcję.
Ostatni rozdział jest próbą pokazania, że podejście instytucjonalne wywie-
ra ważny wpływ na badania ekonomiczne i to nie tylko teoretyczne, ale także te
mające bezpośrednie zastosowania w praktyce gospodarczej. W tym celu przed-
stawiam metodologię i wyniki badań takich organizacji międzynarodowych, jak
Bank Światowy, Freedom House, World Economic Forum. Metodologia konstrukcji
indeksów demokratyzacji Freedom House i indeksów konkurencyjności GCI (Global
Competitiveness Index), a także sposób podejścia zastosowany w analizie warunków
przedsiębiorczości prezentowanej w raporcie Doing Business – świadczą o uznaniu
zasadniczego znaczenia instytucjonalnych uwarunkowań rozwoju ekonomiczne-
go. Także wyniki wspomnianych badań uzasadniają tezę: institutions matter.
Aby umożliwić wykorzystanie książki w procesie studiowania współczesnej
myśli ekonomicznej na końcu każdego rozdziału przedstawiam propozycję dodat-
kowych lektur i problemów do dyskusji. W Aneksie dołączam kilka tabel z danymi
statycznymi ukazującymi tendencje w gospodarce światowej, występujące zwłasz-
cza w drugiej połowie XX wieku, istotne z punktu widzenia idei prezentowanych
w książce. Słowniczek ważniejszych pojęć został dołączony nie tylko ze względu
na potrzeby procesu dydaktycznego, ale także z uwagi na kontrowersyjność bądź
niejednoznaczność niektórych terminów. Zamieszczony na końcu Indeks powinien
zaś ułatwić szybkie znalezienie interesujących Czytelnika zagadnień.
Rozdział
1
Główny nurt ekonomii XX wieku:
spór o metodę czy wartości?1
W naszych czasach problem różnicy
między analizą faktów i analizą wartości
nie jest kwestią wieży z kości słoniowej
To – bez przesady – sprawa życia i śmierci.
Hilary Putnam,
The Colapse of the Fact/Value Dichotomy
1.1. Historia i idea integracji nauk społecznych
w ujęciu Fernanda Braudela
W 1950 roku Fernand Braudel zaczął wykład inauguracyjny w College de
France od stwierdzenia: Historia znajduje się dzisiaj w obliczu odpowiedzialności
groźnej, ale jednocześnie pasjonującej (…). Opuszczamy pewien określony świat,
mimo iż nie zawsze mieliśmy czas poznać lub właściwie ocenić dobrodziejstwa,
pomyłki, pewności czy marzenia, ów świat pierwszego XX wieku [Braudel, 1999,
s. 21].
Obecnie możemy powtórzyć zarówno tezę o odpowiedzialności, jak i o tym,
że opuszczamy, albo raczej już opuściliśmy kolejną ważną epokę. W obliczu szcze-
gólnej odpowiedzialności staje cała nauka. W kontekście dylematów, które rodzi
rozwój technologiczny, globalizacja i demokracja, znaczenie historii i ekonomii
polega na dostarczaniu wiedzy na temat złożonych uwarunkowań kształtowania
przez człowieka środowiska przyrodniczego i społecznego oraz osiągania celów,
1 Podstawą tego rozdziału jest opracowanie: Główny nurt współczesnej ekonomii: od formali-
zmu do nowego instytucjonalizmu, opublikowane w formie aneksu do książki: Landreth, Colander,
2005.
15
1. Główny nurt ekonomii XX wieku: spór o metodę czy wartości?
które stawiali i stawiają sobie pojedynczy ludzie, narody i cywilizacje na różnych
etapach rozwoju i w różnym układzie przestrzennym. Wiedza ta ma wymiar idio-
graficzny i abstrakcyjno-modelowy. Historia wydaje się faworyzować podejście
idiograficzne, nie można jej bowiem oderwać od poznania faktów. Ekonomia zaś
zawsze wykazywała silną skłonność do tworzenia modeli, a nawet ignorowania
realności przesłanek rozumowania dedukcyjnego.
Jednakże zarówno na gruncie historii, jak i ekonomii, istnieje potrzeba
praktykowania obu podejść. Problemy metodologiczne tych nauk związane są
z nieuniknionym balansowaniem między szczegółowością analizy a dążeniem
do syntezy w postaci formułowania praw ogólnych. Rzeczywistość jest nieroz-
dzielnym splotem różnorodnych faktów i wartości, ale jeżeli ograniczymy się
jedynie do rejestrowania tej różnorodności, brakować będzie wniosków i drogo-
wskazów. Stąd nieustanne próby teoretyzowania, sprowadzenia różnorodności
i bogactwa rzeczywistości do modelu, a nawet wyjaśnienia historii poprzez jeden
czynnik dominujący. Braudel uważa, że prawdziwe modele społeczne jako pierw-
szy stworzył Karol Marks i na tym polegał jego geniusz [Braudel, 1999, s. 84].
Nie kwestionując znaczenia autora materializmu historycznego, należy zauwa-
żyć, że odmienny, ale równie imponujący model rozwoju społecznego stworzył
wcześniej Adam Smith. Model spontanicznego rozwoju społecznego i tendencji
do równowagi rynkowej Smitha, podobnie jak model Marksa, jest zbudowany na
podstawie „długiego trwania historycznego” i nie jest narażony w takim stopniu,
jak model Marksa, na zarzut schematyzmu będący konsekwencją podejścia jed-
noczynnikowego.
Kolejny przełom, wobec którego stanęliśmy w końcu wieku XX, wydaje się
w większym stopniu potwierdzać model rozwoju społecznego szkockich filozo-
fów moralnych: Adama Fergusona, Adama Smitha i Davida Hume’a. Burzliwe
zmiany ekonomiczne i polityczne, zachodzące na świecie na przełomie II i III
tysiąclecia, mogą prowadzić do wniosku, że z perspektywy „długiego trwania”
możliwości centralistycznego sterowania przebiegiem procesów społecznych są
ograniczone, jakkolwiek wiek XX dostarcza też dowodów wielkich możliwości
centralnego kształtowania systemów społecznych z perspektywy okresów krót-
szych. Nakłada to ogromną odpowiedzialność na nauki, z których można czer-
pać teoretyczne i normatywne podstawy oddziaływania na społeczne procesy.
Szczególne znaczenie nauk społecznych wynika nie tylko z tego, że dostarczają
wiedzy przydatnej do projektowania przekształceń ustrojowych, ale także stąd,
że ta wiedza kształtuje świadomość społeczną, mającą wielką siłę oddziaływa-
nia w systemach demokratycznych. Z tego punktu widzenia znamienna funkcja
ekonomii polega na wskazywaniu ograniczeń, jakie wynikają z postulatów racjo-
nalnego gospodarowania ograniczonymi zasobami i komplementarności celów
społecznych.
Przemiany zachodzące na świecie na przełomie ostatnich stuleci uzasad-
niają łączenie w naukach społecznych instytucjonalno-historycznej i teoretycz-
16
1.1. Historia i idea integracji nauk społecznych w ujęciu Fernanda Braudela
nej pespektywy badawczej oraz dowodzą konieczności ścisłej współpracy mię-
dzy poszczególnymi dyscyplinami należącymi do tej dziedziny wiedzy. Na gruncie
historii taka wizja została zarysowana przez Braudela, który swój pogląd na historię
i sposób jej uprawiania ujawnił najpierw w niezwykłym dziele Morze Śródziemne.
Trzy podstawowe idee globalnej historii Braudela – struktura2, tendencje seku-
larne (długie trwanie) i geografia – znalazły tu rzeczywisty, metaforyczny wyraz
w przyrodniczym i ludzkim krajobrazie śródziemnomorskim tworzącym spójny
obraz, w którym wszystko się ze sobą miesza i na nowo układa w oryginalną całość
[Braudel, Corelli, Aymard, 1982, s. 7]. We wstępie do tego dzieła Braudel wyraził
przekonanie, że doświadczenia i sukcesy ludzi mogą być zrozumiane tylko wtedy,
gdy będą rozpatrywane razem; że trzeba je przybliżać jedne do drugich, że teraź-
niejszość można zrozumieć dzięki poznaniu przeszłości, a przeszłość przybliżyć
wychodząc od teraźniejszości [Braudel, Corelli, Aymard, 1982, s. 7– 8]. Ani histo-
ria polityczna, ani historia gospodarcza nie potrafią odnaleźć prawdziwego, syn-
tetycznego obrazu przeszłości, który może się wyłonić z badania wielkich struk-
tur społecznych z perspektywy stuleci, czyli „długiego trwania” historii globalnej
[Braudel, 1992, s. 8; 1999, s. 337].
Braudel, przestrzegając przed jednostronnością ujęć poszczególnych dys-
cyplin naukowych i podkreślając ich wzajemnie pomocniczy charakter, pisał:
Każda nauka, gdy jest młoda lub też – co znaczy to samo – odmłodzona, próbuje
sama zmierzyć się z całą rzeczywistością społeczną i sama ją wytłumaczyć. Istniały
więc i jeszcze istnieją ekonomizm, geografizm, socjologizm, historycyzm. Wszystko
to są interpretacje zaborcze, dosyć naiwne, ale roszczeń ich nie można nie uznać
za naturalne, a nawet niezbędne: przynajmniej przez pewien czas ta agresyw-
ność miała swoje zalety. Może jednak w chwili obecnej należy już położyć jej kres
[Braudel, 1999, s. 177].
Najogólniej program metodologiczny dla nauk społecznych wyraził w nastę-
pujący sposób: pragnąłbym, aby nauki społeczne przestały, na razie, tak wiele dys-
kutować o swoich wzajemnych granicach, o tym, czym jest i czym nie jest nauka
społeczna, czym jest i czym nie jest struktura (…). Niechby spróbowały raczej, jeżeli
to możliwe, nakreślić poprzez nasze badania wspólne linie, które nadałyby kierunek
naszym zbiorowym badaniom, a także tematy, które pozwoliłyby nam osiągnąć
pierwszą zbieżność naszych wysiłków badawczych. Osobiście za linie takie uwa-
żałbym: matematyzację, redukcję do przestrzeni, długie trwanie [Braudel, 1999,
s. 86].
2 Obserwatorzy rzeczywistości społecznej przez strukturę rozumieć zwykli pewną organizację,
spójność, dość ścisłe stosunki między rzeczywistością a masą społeczną. Dla nas, historyków, struktura
jest zbiorem, architekturą, ale bardziej jeszcze rzeczywistością, którą czas bardzo długo unosi na swo-
ich falach i zużywa w stopniu niewielkim. Pewne struktury, żyjąc bardzo długo, stają się elementami
stałymi dla nieskończonej liczby pokoleń; przepełniają historię, utrudniają jej upływ, a zatem i kierują
nim. Inne kruszą się szybciej. Wszystkie jednak są zarazem podporami i przeszkodami [Braudel, 1999,
s. 55].
17
1. Główny nurt ekonomii XX wieku: spór o metodę czy wartości?
W okresie międzywojennym i bezpośrednio po II wojnie światowej w rozwoju
historii gospodarczej widać rosnącą tendencję do stosowania metod ilościowych
i teorii ekonomicznej. Jednak w tym okresie „matematyzacja” praktykowana była
tylko w sposób opisowy. Proces rzeczywistej formalizacji nastąpił w latach 50.
XX wieku w Stanach Zjednoczonych, gdy Alfred Conrad i John Meyer [1958] opu-
blikowali artykuł zatytułowany The Economics of Slavery in the Ante Bellum South,
który oznaczał nie tylko nową interpretację niewolnictwa, ale także nowy etap
w rozwoju historii gospodarczej – początek kliometrii. Conrad i Meyer zapoczątko-
wali tym samym nową historię gospodarczą – wykorzystując konsekwentnie teo-
rię ekonomiczną i dane statystyczne, konstruowali hipotezy, nadawali im postać
modeli matematycznych, które następnie testowali, opierając się na już istnieją-
cych i nowo odkrywanych danych [Van der Wee, 2007, s. 38; Fogel, Engerman,
1995, s. 67]. Okazało się, że proces matematyczno-ekonomicznego modelowania
stał się podstawą do kontrowersyjnego poglądu, że niewolnictwo można uznać
za instytucję rynkową, której istnienie ma uzasadnienie ekonomiczne [Thornton,
1994, s. 23].
Kolejny rewolucyjny pogląd oparty na modelowaniu był dziełem Roberta
Fogla. Opublikował on w 1964 roku Railroads and American Economic Growth,
gdzie zakwestionował pogląd o wiodącym znaczeniu kolei w rozwoju ekonomicz-
nym Stanów Zjednoczonych. Dokonał tego porównując rzeczywisty przebieg zja-
wisk z modelem rozwoju alternatywnego [The Nobel Memorial Prize in Economics
1993, 1994, s. 156]. Stosując argumentację opartą na analizie warunków przeciw-
nych do rzeczywistego przebiegu zdarzeń (counterfactual arguments) i rachunek
ekonomiczny, przyczynił się do ugruntowania rewolucji kliometrycznej w historii
gospodarczej.
W 1993 roku Robert Fogel i Douglass North zostali uhonorowani Nagrodą
Nobla. W uzasadnieniu Komitet Nagrody Nobla podkreślił, że laureaci są pioniera-
mi nowej historii gospodarczej, czyli kliometrii. Nagroda oznaczała silne wzmoc-
nienie kliometrii jako kierunku badań w naukach społecznych, choć paradoksal-
nie w roku 1993 Fogel i North już nie byli konsekwentnymi zwolennikami tego
podejścia [Wright, 2001, s. 4111]. Historia Stanów Zjednoczonych w ujęciu Northa
nabrała wyraźnie charakteru analizy ilościowej i jakościowej. Ten drugi aspekt
analizy związany był z uznaniem przez niego rozstrzygającej roli ideologii, men-
talności i instytucji w rozwoju ekonomicznym.
U Fogla ewolucja zainteresowań w kierunku subiektywnych i ideologicznych
aspektów historii była mniej spektakularna, ale także widoczna. W konsekwencji
drogi twórczej Northa i Fogla Nagroda Nobla z 1993 roku przyczyniła się nie tylko
do propagowania podejścia ilościowo-formalistycznego, ale także do rozwoju idei
historii globalnej – podejścia charakterystycznego dla Braudela i francuskiej szkoły
Annales.
18
1.2. Dominacja formalizmu w ekonomii drugiej połowy XX wieku
1.2. Dominacja formalizmu w ekonomii
drugiej połowy XX wieku
1.2.1. Główny nurt i ekonomia neoklasyczna
W procesie rozwoju myśli ekonomicznej i jej interpretacji wyłaniają się
takie pojęcia jak szkoły, kierunki, ortodoksja i heterodoksja czy główny nurt. Są
one wykorzystywane do definiowania istoty stanowisk prezentowanych przez
poszczególnych autorów, a także podkreślenia różnic między nimi. Służą również
porządkowaniu poglądów ekonomicznych i powinny ułatwiać ich zrozumienie3.
Czy zawsze spełniają swoje zadanie? Spośród różnych terminów, ukutych w celu
nazwania szkół myślenia ekonomicznego, szczególną karierę zrobiła „ekonomia
neoklasyczna”. W artykule The Death of Neoclassical Economics David Colander
starał się dowieść, że termin „ekonomia neoklasyczna” powinien być odrzucony,
ponieważ zamiast porządkować myśl ekonomiczną, wprowadza chaos i utrudnia
zrozumienie stanu współczesnej ekonomii [Colander, 2000]. Colander podkreślał
potrzebę pojmowania głównego nurtu ekonomii jako systemu dynamicznego i zło-
żonego, a nie ograniczonego wyłącznie do neoklasycznej ortodoksji. Uważał, że
konieczne jest odróżnianie ekonomii głównego nurtu od ekonomii ortodoksyjnej
– dostrzeżenie, że na krańcach ekonomii uznawanej za ortodoksję trwa innowa-
cyjna praca, zmieniająca w istotny sposób stan współczesnej wiedzy ekonomicznej
[Colander, Holt, Rosser, 2004]. Koncentracja uwagi na głównym nurcie, a nie orto-
doksji, i zwrócenie uwagi na „krańce” ekonomicznej profesji ma na celu zanegowa-
nie wizji współczesnej ekonomii jako jednorodnego zbioru idei wyprowadzonych
z kilku neoklasycznych zasad. Proponowane podejście wymaga przede wszystkim
sprecyzowania pojęcia ekonomii neoklasycznej.
Termin „neoklasyczny” pojawił się po raz pierwszy w 1900 roku w pracy
Thorsteina B. Veblena Preconceptions of Economic Science [Colander, 2001, s. 155].
Krytykując dominujące wówczas podejście do analizy ekonomicznej, zwłaszcza
traktowanie praw ekonomicznych jako praw naturalnych, oraz czynienie hedo-
nizmu i utylitaryzmu podstawą ekonomii, Veblen [1900] używał określeń: neo-
classical economics [s. 265], the neo-classical political economics [s. 268] albo the
modernized classical economics, the modenized classical views [s. 261]. Jakkolwiek
krytyka Veblena dotyczyła wszystkich szkół związanych z tzw. rewolucją margi-
3 O niejasnościach i braku konsekwencji w używaniu pojęcia „szkoła” oraz o trudnościach
z klasyfikacją współczesnej ekonomii pisze Andrzej Wojtyna [2000]. Spośród różnych ujęć metodolo-
gicznych autor ten słusznie wyróżnia podejście Daniela Hausmana, który uważa, że wyróżnikiem
szkoły nie może być jedynie pewien zbiór uogólnień akceptowany przez członków określonej tradycji
myślowej i podkreśla, że uczenie się ekonomii to proces socjalizacji, w trakcie którego badacze nie tylko
poznają fakty, uogólnienia i techniki, ale jednocześnie zaczynają podzielać pewne wartości, stosować
wspólny język i perspektywę [cyt. za: Wojtyna, 2000, s. 52– 53].
19
Pobierz darmowy fragment (pdf)
