Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00454 006154 20267269 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej - ebook/pdf
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 421
Wydawca: Wolters Kluwer Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-264-6005-0 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> prawo i podatki >> karne
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

W książce zaprezentowano szereg aspektów przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej.

Poruszone problemy dotyczą m.in.:

Zagadnienia przedstawione w opracowaniu odnoszą się przede wszystkim do dogmatyki prawa karnego materialnego, a także do kwestii procesowych, historycznych i cywilistycznych.

Książka zawiera zbiór referatów wygłoszonych podczas IV Lubelskiego Seminarium Karnistycznego zorganizowanego przez Katedrę Prawa Karnego Porównawczego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Adresaci:

Publikacja adresowana jest do praktyków, w tym przede wszystkim do sędziów, adwokatów, prokuratorów, a także do przedstawicieli nauki prawa karnego.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Amielańczyk – Katedra Prawa Rzymskiego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Katedra Postępowania Cywilnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdański Dr hab. Arkadiusz Bereza – Katedra Historii Państwa i Prawa, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Dr Magdalena Budyn-Kulik – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Prof. nadzw. dr hab. Katarzyna Dudka – Katedra Postępowania Karnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Wiesław Kozielewicz – Sędzia Sądu Najwyższego Dr Patrycja Kozłowska-Kalisz – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Dr Marek Kulik – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Dr Marek Marczewski – Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Prof. zw. dr hab. Marek Mozgawa – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Instytut Wymiaru Sprawiedliwości Wiaczesław Nawrocki – Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych Dr Joanna Piórkowska-Flieger – Katedra Prawa Karnego i Kryminologii, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Mikołaj Seńko – Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych Dr hab. Grzegorz Smyk – Katedra Historii Państwa i Prawa, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Prof. zw. dr hab. Jacek Sobczak – Wydział Prawa, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie; Sędzia Sądu Najwyższego Blanka J. Stefańska – Adwokat, Warszawa Prof. nadzw. dr hab. Ryszard A. Stefański – Katedra Prawa Karnego, Wydział Prawa i Administracji, Uczelnia Łazarskiego Dr Agnieszka Szczekala – Zakład Prawa Cywilnego, Instytut Prawa Cywilnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Dr Iwona Anna Wieleba – Katedra Prawa Pracy, Instytut Administracji i Prawa Publicznego, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej Warszawa 2013 Spis treści Spis treści Wykaz skrótów ........................................................................................... 9 Wstęp .......................................................................................................... 13 Krzysztof Amielańczyk Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim 15 (Iniuria. Some remarks about the offence of violation of bodily integrity in Roman law – Summary) ................................................................................ 15 Arkadiusz Bereza Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce 32 (Offences against dignity and bodily integrity in early Poland – Summary) ... 32 Grzegorz Smyk Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności osobistej w prawie karnym II Rzeczypospolitej 51 (The offences against dignity and bodily integrity in the penal law of the II Polish Republic – Summary) ................................................................ 51 Marek Kulik Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w wybranych państwach europejskich 65 (Offences against dignity and bodily integrity in chosen European countries – Summary) ....................................................................................... 65 5 Spis treści Wiaczesław Nawrocki, Mikołaj Seńko Przesłanki kryminalizacji zniesławienia na Ukrainie 95 (The conditions for criminalising defamation in Ukraine – Summary) ............ 95 Joanna Piórkowska ‑Flieger Odpowiedzialność karna za przestępstwo zniesławienia (art. 212 k.k.) 119 (Criminal liability for the offence of defamation (art. 212 of the Polish penal code) – Summary) .................................................................................. 119 Ryszard A. Stefański Zniewaga: pojęcie i kryteria 147 (Insult, term and criteria – Summary) ............................................................ 147 Marek Mozgawa Uwagi na temat przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.) 164 (Some remarks about the offence of violation of bodily integrity (art. 217 of the Polish penal code) – Summary) ............................................... 164 Patrycja Kozłowska ‑Kalisz Typy zmodyfikowane przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej (zarys problematyki) 203 (Modified types of offences against dignity and bodily integrity (outline of the problem) – Summary) ............................................................................ 203 Wiesław Kozielewicz Odpowiedzialność sędziego za sformułowania zawarte w uzasadnieniu orzeczenia 235 (The responsibility of the judge for expressions used in the reasons for judgement – Summary) .............................................................................. 235 Jacek Sobczak Kontratyp dozwolonej krytyki 250 (Justification of admissible criticism – Summary) ........................................... 250 6 Spis treści Katarzyna Dudka Procesowa problematyka przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej 313 (Procedural aspects of offences against dignity and bodily integrity – Summary) ..................................................................................................... 313 Blanka J. Stefańska Ujawnienie zatartego skazania a przestępstwo zniesławienia 331 (Disclosure of erased conviction and the offence of defamation – Summary) .... 331 Marek Marczewski Obraz statystyczny przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej 344 (The statistical picture of offences against dignity and bodily integrity – Summary) ..................................................................................................... 344 Agnieszka Szczekala Ochrona czci w prawie cywilnym (wybrane zagadnienia) 360 (Protection of dignity in civil law (chosen aspects) – Summary) .................... 360 Magdalena Budyn ‑Kulik Psychologiczne mechanizmy powstawania plotki 385 (Psychological mechanisms of gossip creation – Summary) ............................ 385 Iwona Anna Wieleba Kilka uwag o godności pracowniczej 406 (Some remarks about worker’s dignity – Summary) ....................................... 406 7 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne EKPC k.c. k.k. Konstytucja RP k.p. k.p.a. k.p.c. k.p.k. k.r.o. k.w. – europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet- nia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępo- wania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępo- wania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowa- nia karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.) – ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykro - czeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) 9 Wykaz skrótów pr. aut. pr. pr. p.u.s.p. StGB StPO Annales UMCS AUWr. Biul. PK Biul. SAKa Biul. SN CPH Cz.PKiNP Dz. U. Dz. U. RP GSP KPP KZS M. Praw. NP OSA OSNC OSNCK OSN(K) OSNKW OSNP 10 – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) – ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.) – ustawa dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) – Straf gesetz buch – Strafprozessordnung Periodyki – Annales Universitatis Mariae Curie ‑Skłodowska – Acta Universitatis Wratislaviensis – Biuletyn Prawa Karnego – Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Katowicach i sądów okręgowych apelacji katowickiej – Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego – Czasopismo Prawno ‑Historyczne – Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych – Dziennik Ustaw – Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (1919–1952) – Gdańskie Studia Prawnicze – Kwartalnik Prawa Prywatnego – Krakowskie Zeszyty Sądowe. Biuletyn Sądu Apela- cyjnego w Krakowie w sprawach karnych – Monitor Prawniczy – Nowe Prawo – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Karna skowa – Orzeczenia Sądu Najwyższego (Izba Karna) – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Woj- – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubez- pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSNPG OSNSD OSNwSK OSP OSPiKA OTK‑A Pal. PiP PiZS PnD PPH Prok. i Pr. Prok. i Pr.‑wkł. PS PUG RPEiS RPiE SI St.Pr.PiPSp. TPP TR WPP Zb. Orz. ZNIBPS ZNUJ ZOIK Wykaz skrótów – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Pro- – Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach dyscy- kuratury Generalnej plinarnych – Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Kar- nych wych – Orzecznictwo Sądów Polskich – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo- – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A – Palestra – Państwo i Prawo – Praca i Zabezpieczenie Społeczne – Paragraf na drodze. Prawne i kryminalistyczne prob- lemy ruchu drogowego – Przegląd Prawa Handlowego – Prokuratura i Prawo – Prokuratura i Prawo – wkładka – Przegląd Sądowy – Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny – Ruch Prawniczy i Ekonomiczny – Studia Iuridica – Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej – Transformacje Prawa Prywatnego – Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis – Wojskowy Przegląd Prawniczy – Zbiór Orzecznictwa – Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego – Zbiór Orzeczeń Izby Karnej Sądu Najwyższego Inne BSE ETPC LEX – Biuro Studiów i Ekspertyz – Europejski Trybunał Praw Człowieka – System Informacji Prawnej LEX 11 – Naczelny Sąd Administracyjny – Najwyższy Sąd Wojskowy – Obergerichtshoff (austriacki Sąd Najwyższy) – Sąd Apelacyjny – Sąd Najwyższy – Sąd Rejonowy – Trybunał Konstytucyjny – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie – Wojewódzki Sąd Administracyjny Wykaz skrótów NSA NSW OGH SA SN SR TK UKSW WSA 12 Wstęp Wstęp 10 grudnia 2012 r. w Lublinie odbyła się konferencja naukowa pt. „Prze- stępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej”, zorganizowana przez Kate- drę Prawa Karnego Porównawczego Uniwersytetu Marii Curie ‑Skłodowskiej w Lublinie w ramach IV Lubelskiego Seminarium Karnistycznego. W niniejszej książce prezentowane są naukowe rezultaty tej konfe- rencji. W pierwszej części konferencji obradom przewodniczył sędzia Sądu Najwyższego Wiesław Kozielewicz, a zaprezentowane zostały następu- jące referaty: prof. dr. hab. Krzysztofa Amielańczyka (UMCS Lublin) pt. „«Iniuria». Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim”; dr. hab. Arkadiusza Berezy (UMCS Lublin) pt. „Prze- stępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce”; dr. hab. Grzegorza Smyka (UMCS Lublin) pt. „Przestępstwa przeciwko czci i niety- kalności cielesnej w prawie karnym II Rzeczypospolitej”; dr. Marka Kulika (UMCS Lublin) pt. „Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w wybranych państwach europejskich” oraz prof. dr. hab. Wiaczesława Na- wrockiego i dr. Mikołaja Seńko (Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych) pt. „Przesłanki kryminalizacji zniesławienia na Ukrainie”. W drugiej części konferencji obradom przewodniczył Prokurator Pro- kuratury Generalnej Jacek Radoniewicz, a referaty wygłosili: dr Joanna Piórkowska ‑Flieger (UMCS Lublin) pt. „Odpowiedzialność karna za prze- stępstwo zniesławienia (art. 212 k.k.)”; prof. dr hab. Ryszard A. Stefański (Uczelnia Łazarskiego Warszawa) pt. „Zniewaga: pojęcie i kryteria”; prof. dr hab. Marek Mozgawa (UMCS Lublin) pt. „Uwagi na temat przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.)”; dr Patrycja Kozłowska‑ ‑Kalisz (UMCS Lublin) pt. „Typy zmodyfikowane przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej (zarys problematyki)”. 13 Wstęp W trzeciej części seminarium obradom przewodniczył prof. dr hab. Wiaczesław Nawrocki (Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw We- wnętrznych), a przedstawiono następujące wystąpienia: sędziego SN Wie- sława Kozielewicza pt. „Odpowiedzialność sędziego za sformułowania za- warte w uzasadnieniu orzeczenia”; sędziego SN, prof. dr. hab. Jacka Sobcza- ka (SWPS Warszawa) pt. „Kontratyp dozwolonej krytyki”; dr hab. prof. Ka- tarzyny Dudki (UMCS Lublin) pt. „Procesowa problematyka przestępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej”; Blanki Stefańskiej (adw. Warsza- wa) pt. „Ujawnienie zatartego skazania a przestępstwo zniesławienia”. W czwartej, ostatniej części seminarium obradom przewodniczył sędzia SN Jacek Sobczak, a zaprezentowano następujące wystąpienia: dr. Marka Marczewskiego (IWS Warszawa) pt. „Obraz statystyczny prze- stępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej”, dr Agnieszki Szczekali (UMCS Lublin) pt. „Ochrona czci w prawie cywilnym (wybrane zagad- nienia)”; dr Magdaleny Budyn ‑Kulik (UMCS Lublin) pt. „Psychologiczne mechanizmy powstawania plotki” oraz dr Iwony Wieleby (UMCS Lublin) pt. „Kilka uwag o godności pracowniczej”. Przedstawione referaty podkreśliły wielopłaszczyznowość podniesio- nej problematyki, jak również złożoność zagadnień, które pojawiają się za- równo w procesie analizy dogmatycznej poszczególnych problemów, jak i w praktycznym stosowaniu prawa. Wolno mi sądzić, że konferencja była dobrą płaszczyzną do wymiany poglądów dotyczących zróżnicowanych aspektów ochrony czci i nietykalności cielesnej. Oczywiście – z uwagi na ramy czasowe seminarium – nie było możliwe poruszenie wszystkich za- gadnień związanych z jego tematem, jednakże przedstawione (i opubliko- wane) referaty – być może – staną się bodźcem dla dalszej – jeszcze głębszej – analizy poszczególnych problemów (zarówno w ujęciu czysto teoretycz- nym, jak i empirycznym). Jak przy każdym kolejnym wydaniu materiałów konferencyjnych, żywię nadzieję, że i to (czwarte już) wzbudzi nie mniejsze zainteresowanie Czytelników niż poprzednie. Mogę jedynie obiecać, że te- mat kolejnego (piątego) Lubelskiego Seminarium Karnistycznego, zaplano- wanego na grudzień 2013 r., będzie nie mniej interesujący niż poprzednie. Prof. dr hab. Marek Mozgawa 14 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim Krzysztof Amielańczyk Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim 1. Iniuria (zniewaga). Uwagi ogólne Iniuria w prawie rzymskim uważana była zarówno za delikt prawa prywatnego, jak i przestępstwo prawa publicznego – crimen. Rodziła za- równo prywatnoprawne, jak i publicznoprawne konsekwencje. Trzeba na wstępie zaznaczyć, że Rzymianie nie stworzyli osobnego systemu ius poe- nale czy ius criminale1. Potrzeby wyodrębnienia prawa karnego z rzymskie- go ius nie widzieli przede wszystkim sami juryści2, którzy niewiele miej- sca poświęcali dyskusji na temat instytucji, które dziś składają się na sy- stem prawa karnego3. Wyjątkiem jednak zdają się być te konstrukcje prze- stępstw, które poza prawem publicznym miały także bliższy lub dalszy związek z ulubionym przez iuris prudentes prawem prywatnym. Oprócz problematyki: s.c. Silanianum dotyczącej odpowiedzialności niewolników z tytułu niepodjęcia należytej obrony ich pana w sytuacji zagrożenia jego 1 Por. A. Wiliński, Das römische Recht. Geschichte und Grundbegriff des Privatrechts mit einem Anhang über Strafrecht, Leipzig 1966, s. 89. 2 L. Garofalo, Pojęcia i żywotność rzymskiego prawa karnego, Zeszyty Prawnicze UKSW 2003, nr 3.1, s. 17; M. Kuryłowicz, Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych, Annales UMCS 1988, t. 35, s. 29–30. 3 Najlepsze wyobrażenie o proporcjach daje tekst Digestów Justyniana. Składa się on z 50 ksiąg, a prawa karnego dotyczą tylko 2 księgi (47 i 48), tzw. libri terribiles („odstraszające księgi”). Por. M. Ku- ryłowicz, Libri terribiles. Z historii rzymskiego prawa karnego (w:) W kręgu teorii i praktyki prawa karne- go. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, pod red. L. Leszczyńskiego, E. Skrętowicza, Z. Hołdy, Lublin 2005, s. 745 i n. W nieco korzystniejszych proporcjach prawo karne reprezento- wane jest w Kodeksie Teodozjańskim i Kodeksie Justyniana (po jednej księdze na 12 ksiąg całości). 15 Krzysztof Amielańczyk życia (D. 29, 5)4, przestępstwa fałszerstwa – falsum, zawierającego w sobie fałszerstwo testamentów, dokumentów, monet, a także miar i wag (D. 48, 10)5, konfiskaty majątku osób skazanych i tych, które popełniły samobój- stwo (D. 48, 20–21)6, przestępstwa kradzieży (D. 47, 2)7 oraz odpowiedzial- ności za zabicie lub zranienie cudzego niewolnika lub zwierzęcia, jak też zniszczenie cudzej rzeczy rozpatrywanej na gruncie lex Aquilia (D. 9, 2)8, przedmiotem szczególnego zainteresowania jurysprudencji stała się tak- że tytułowa iniuria (D. 47, 10)9. Iniuria w najdawniejszym prawie rzymskim miała dość niejasno okre- ślone granice i oznaczała, być może, nawet tyle co szeroko rozumiane: „bezprawie”, „naruszenie prawa”, a więc przeciwieństwo ius. Oczywiście nie każdy czyn bezprawny określany był jako iniuria, jednak stanowiły ją dość liczne i czasami dalekie od wzajemnego podobieństwa czyny sprowa- dzające się do naruszenia zarówno sfery nietykalności cielesnej, jak i sfery nietykalności mienia chronionej przez prawo osoby. W prawie archaicz- nym nie wszystkie one musiały prowadzić do naruszenia czci (godności) człowieka. Nie wszystkie więc stanowiły „zniewagę”, nie wszystkie „znie- ważały” ofiarę przestępstwa. Iniuria ewoluowała jednak w kierunku przy- 4 Problematyka dotycząca s.c. Silanianum, choć w zasadzie ma charakter prawnokarny, przez kom- pilatorów justyniańskich zamieszczona została w Digestach pod tytułem: De senatus consulto Silania- no et Claudiano: quorum testamenta ne aperiantur (D. 29, 5), w Kodeksie Justyniana pod tytułem: De his quibus ut indignis auferuntur et ad senatus consultum Silanianum (C. 6, 35). Uchwale osobny komentarz poświęcił Paulus: Ad senatus consultum Silanianum (P.S. 3, 5). Por. np. E. Loska, Obowiązek niewolników obrony swojego właściciela, Zeszyty Prawnicze UKSW 2004, z. 4.1, s. 50–51. 5 Por. np. M. Kuryłowicz, Ustawodawstwo rzymskie w sprawie fałszywych miar i wag, Folia Societatis Lublinensis 1991, 33, Hum. 1–2, s. 73 i n. Wrocław 2004, s. 49–79. 6 Por. np. J. Rominkiewicz, Samobójstwo w prawie rzymskim, AUWr. No 2616, Prawo CCLXXXVIII, 7 Por. np. K. Amielańczyk, Plagium. Od deliktu kradzieży do przestępstwa karnego uprowadzenia nie- wolnika w prawie rzymskim, GSP 2012, t. 27, s. 31–41. 8 Por. artykuł P. Święcickiej, Uprawniona reakcja na czyn niedozwolony w starożytnym Rzymie na przy- kładzie bezprawnego spowodowania szkody na mieniu. Szkic historyczny (w:) Leges sapere. Studia i prace de- dykowane Profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, pod red. W. Uruszcza- ka, P. Święcickiej, A. Kremera, Kraków 2008, s. 595–620. 9 Różne aspekty rzymskiej iniurii przedstawiali m.in.: A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria w prawie rzymskim epoki republikańskiej, CPH 1967, t. 19, nr 2, s. 51 i n.; P. Birks, The early History of Iniuria, TR 1969, t. 37, s. 163 i n.; A. Watson, Personal Injurie in the XII Tables, TR 1975, t. 43, s. 213 i n.; J. Plescia, The Development of «iniuria», Labeo 1977, t. 23, s. 271 i n.; A. Völkl, Die Verfolgung von Körperverletzun- gen im frühen römischen Recht, Wien–Köln–Graz 1984; M. Kuryłowicz, Paul. Dig. 47, 10, 26 i obyczajo- wo-prawne zagadnienia rzymskiej iniurii, Annales UMCS 1984, sec. G, t. 31, s. 275 i n.; tegoż, Ochrona nietykalności cielesnej we wczesnym prawie rzymskim. Uwagi w związku z książką Artura Völkl, CPH 1987, t. 39, nr 1, s. 197 i n.; E. Pólay, Iniuria Types in Roman Law, Budapest 1986; M. Balzarini, Ancora sulla «Lex Cornelia de iniuriis‘» e sulla repressione di talune modalità di diffamazione, Madrid 1988. 16 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim znania jej także wąskiego znaczenia – jako czynu prowadzącego do ujmy na honorze, czyli infamii. Przedmiotem niniejszego krótkiego opracowania będzie historia przestępstwa iniurii w jednym tylko jego typologicznym wymiarze, który określić można umownie jako „znieważające naruszenie nietykalności cielesnej”. Taki zabieg uzasadniony jest koniecznością ogra- niczenia rozważań z uwagi na rozległość problematyki rzymskiej iniurii oraz potrzebą poszukiwania i ostatecznego wskazania historycznej gene- zy przestępstwa stypizowanego współcześnie w przepisie art. 217 k.k. Hi- storia ta rozpoczyna się od Ustawy XII Tablic, kończy zaś na kodyfikacji Justyniana, która zaakceptowała rozwiązania przyjęte w edyktach pretor- skich i lex Cornelia de iniuriis. 2. Uszkodzenie ciała, naruszenie nietykalności cielesnej oraz inne przykłady iniurii w Ustawie XII Tablic Na temat iniurii w najdawniejszym spisanym prawie rzymskim, tj. Ustawie XII Tablic, wiadomo stosunkowo dużo, dzięki zachowanym re- lacjom o kilku jej przepisach. Bogata jest także w tym zakresie literatura10. Przepisy te zostaną przedstawione ze szczególnym uwzględnieniem tych unormowań, które mogłyby składać się na najdawniejszy typ przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej. Przyznać trzeba jednak, że analiza zre- konstruowanej Ustawy XII Tablic musi być obarczona dodatkowym ryzy- kiem popełnienia błędu. Nie ma bowiem pewności, czy wszystkie odtwo- rzone normy rzeczywiście znajdowały się w ustawie. Niektóre z nich, być może, są tylko efektem późniejszej historycznie interpretacji ustawy, któ- ra mogła zasadniczo zmienić jej treść. Oczywiste są również liczne braki w rekonstruowanym przez naukę tekście. W rezultacie uprawnione mogą być rozmaite koncepcje, w których wydłuża się lub skraca katalog czy- nów (stanów faktycznych) traktowanych jako iniuria w dobie Ustawy XII Tablic. W dużej mierze taka czy inna kwalifikacja tych czynów zależy od przyjęcia założenia, czy i na ile rzymski prawodawca porzucił już wów- czas tradycyjne rozumienie iniuriae jako bezprawia oraz na ile świadomie przeprowadził już wówczas rozróżnienie na czyny wymierzone przeciw- ko życiu i zdrowiu i czyny wymierzone przeciwko czci i nietykalności cie- 10 Por. przede wszystkim: A. Watson, Personal Injurie…, s. 213 i n.; E. Pólay, Iniuria…, s. 3 i n.; A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria…, s. 54 i n. 17 Krzysztof Amielańczyk lesnej. Ciekawe jest, że w okresie prawa klasycznego iniuria ponownie za- częła rozszerzać zakres swych znamion, co stanowi pewien argument za tym, aby tym bardziej na liczne czyny karane Ustawą XII Tablic spojrzeć jako na iniurię sensu largo: – D. 47, 10, 1 pr. (Ulpianus libro 56 ad edictum): „Iniuria ex eo dicta est, quod non iure fiat: omne enim, quod non iure fit, iniuria fieri dicitur”. – P.S. 2, 5, 1: „Generaliter dicitur iniuria omne, quod non iure fit”. Przesłaniem obu wypowiedzi jurystów było przypomnienie dawne- go znaczenia iniurii jako przeciwieństwa prawa. Popełniał iniurię ten, kto działał niezgodnie z prawem. Po tych wstępnych uwagach czas na odszukanie w Ustawie XII Tablic przepisów dotyczących iniurii w jej trzech odsłonach, jako: uszkodzenia ciała, naruszenia nietykalności cie- lesnej, popełnienia bezprawia (iniurii) w inny sposób. Do pierwszej gru- py stanów faktycznych należały przede wszystkim: membrum ruptum i os fractum. 2.1. Uszkodzenie ciała Membrum ruptum Pierwszym stanem faktycznym traktowanym jako iniuria było memb- rum ruptum, czyli uszkodzenie (zranienie) ciała poprzez odcięcie jego części (obcięcie członków)11: Ustawa XII Tab. 8, 2: „SI MEMBRUM RUP S IT, NI CUM EO PACIT, TALIO ESTO”. [tłum.: „Jeśli odciął komuś część ciała i nie zawrze z nim (poszkodowanym) ugody, niech będzie odwet”]12. Za membrum ruptum uważano wszelkie przypadki uszkodzenia czyje- goś ciała, które polegały na trwałym uszczerbku. W szczególności wchodzi- ły w grę masywne uszkodzenia, polegające na odcięciu fragmentu ludzkie- go ciała, ale też przypadki zmiażdżenia czy oderwania jego części. Sprawca podlegał karze talionu, a więc odwetu. Poszkodawany miał prawo „zre- wanżować się” sprawcy przez dokonanie takiego samego czynu, jak ten, którego doznał. Od odpowiedzialności na zasadzie talionu sprawca mógł się uwolnić, jeśli zawarł z ofiarą ugodę i na jej podstawie wypłacił umó- wione odszkodowanie. 11 Por. Fest. L. 363; Gell. 20, 1, 14; Gai. 3, 223 ; P.S. 5, 4, 6; Prisc. Inst. gramm. 6, 13, 69. 12 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst – tłumaczenie – objaśnienia, Warszawa 2000, s. 51. 18 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim Os fractum (ossis fractio) Kolejnym stanem faktycznym składającym się na typ iniurii polegają- cym na naruszeniu nietykalności cielesnej było os fractum, czyli złamanie czyjejś kończyny (dosłownie: „kości”) albo ręką, albo kijem13: Ustawa XII Tab. 8, 3: „MANU FUSTIVE SI OS FREGIT LIBERO, CCC, SI SERVO, CL POENAM SUBITO”. [„Kto zniewagę drugiemu czyni niech poniesie karę 25 sesterców (asów)”]14. Przepis powyższy w rekonstrukcjach Ustawy XII Tablic poprzedza- ny jest ważnym przekazem Paulusa pochodzącym ze zbioru Collatio legum Mosaicarum et Romanarum: Paul. Coll. 2, 5, 5: „Legitima ex lege duodecim tabularum: «qui iniuriam alteri facit, quinque et viginti sestertiorum poe- nam subito». Quae lex generalis fuit: fuerunt et speciales, velut illa: «si os fregit libero, ccc si servo, cl poenam subito sestertiorum»”. Z tytułu zniewagi można było wnieść albo skargę ustawową (na podsta- wie Ustawy XII Tablic), albo pretorską (na podstawie edyktów pretorskich). Paulus zacytował znany już przepis ustawy o grzywnie za spowodowanie iniurii (zastępując jednak stawkę 25 asów stawką 25 sesterców, według nowej waluty rzymskiej), określając, że jest to lex generalis (przepis ogólny). Następnie wskazał, że były w Ustawie także przepisy szczególne (speciales), jak ten, któ- ry dotyczył os fractum. W szczególności, jeśli ktoś ręką lub kijem złamał czło- wiekowi wolnemu kończynę (kość), podlegał grzywnie 300 sesterców, jeśli niewolnikowi – 150 sesterców. Przekaz Paulusa może sugerować, że Ustawa XII Tablic zawierała jakiś typ podstawowy iniurii polegający na naruszeniu nietykalności cielesnej, wobec którego złamanie czyjejś kończyny byłoby ty- pem kwalifikowanym, karanym surowszą karą. Trudno jednoznacznie roz- strzygnąć, czy Paulus – żyjący w III w. n.e. – poprawnie odczytał intencje twórców Ustawy XII Tablic. Jeśli tak, byłby to dowód na słuszność tezy po- dzielanej przez część nauki, że os fractum, ale także membum ruptum traktowa- ne były przez Rzymian doby prawa archaicznego jako stany faktyczne iniurii. 2.2. Naruszenie nietykalności cielesnej Iniuria alteri facta Zgodnie ze znanymi rekonstrukcjami Ustawy XII Tablic przepisem, który mógł bezpośrednio następować po wskazanych wyżej przepisach 13 Por. Paul. Coll. 2, 5, 5; Gai. 3, 223; Gell. 20, 1, 32. 14 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 51. 19 Krzysztof Amielańczyk wymieniających działania polegające na uszkodzeniu ciała (mebrum ruptum i os fractum), był przepis dotyczący „innych przypadków iniurii”, polegają- cych na naruszeniu nietykalności cielesnej – iniuria alteri facta15: Ustawa XII Tab. 8, 4: „SI INIURIAM [ATTERI] FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE SUNTO”. [„Jeżeli zniewagę wyrządził drugiemu, niech dwadzieścia pięć (sesterców) asów będzie karą”]16. Za „inne przypadki iniurii” przewidziana była grzywna w wysokości 25 asów. Przepis powyższy pasuje logicznie do przepisu go poprzedzają- cego, choćby poprzez wskazanie wysokości grzywny, która jest tym ra- zem wyraźnie niższa od przewidywanej za przypadek iniurii polegający na os fractum. Chodzi w nim zatem prawdopodobnie o inne, lżejsze przy- padki naruszenia integralności cielesnej ofiary. Nie polegałyby one ani na trwałym uszkodzeniu ciała (membrum ruptum), ani na ciężkim, choć od- wracalnym, uszkodzeniu kończyn przez ich złamanie (os fractum), lecz na naruszeniu nietykalności cielesnej. Skutkiem takich działań polegających na zadawaniu razów (biciu, policzkowaniu, a nawet pluciu) była mniejsza dolegliwość fizyczna (jeśli już wystąpiła, była nietrwała), lecz bardziej cier- pienie psychiczne związane z doznaną zniewagą (wstyd, ujma na honorze). Niemniej jednak raczej wykluczyć należy, aby chodziło tu o wszelkie inne przypadki iniurii sensu largo. Przekonują o tym dwa argumenty. Pierwsze- go dostarcza relacja Gelliusza na temat pewnego historycznego zdarzenia, u podstaw którego leżał stan faktyczny polegający na „policzkowaniu” in- nej osoby, za które groziła grzywna 25 asów: Gellius, Noctae Atticae 20, 1, 12–13: „iniuria poenienda scriptum est: «Si iniuriam alteri faxit, viginti quinque aeris poenae sunto». Quis enim erit tam inops, quem ab iniuriae faciendae libidine viginti quinque asses deterreant? Itaque cum eam legem Labeo quoque vester in libris quos ad duodecim tabulas conscripsit, non probaret: (…) inquit «L. Veratius fuit egregie homo inprobus atque inmani vecordia. Is pro delectamento habebat os hominis liberi manus suae pal- ma verberare. Eum servus sequebatur ferens crumenam plenam assium; ut quemque depalmaverat, numerari statim secundum duodecim tabulas quinque et viginti asses iubebat»”. Jeszcze w okresie republiki pewien Lucius Veratius publicznie manife- stując w ten sposób przekonanie o nieadekwatności grzywny w wysoko- 15 Por. Gai. 3, 220 i 223; Gell. 20, 1, 12. Kategoria iniuria alteri facta to propozycja terminologiczna E. Pólaya, Iniuria…, s. 67. 16 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 51. 20 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim ści 25 asów17, określonej w Ustawie XII Tablic w stosunku do szkodliwości czynu polegającego na naruszeniu nietykalności cielesnej, przechadzał się po mieście policzkując napotkanych przechodniów. Podążający w ślad za nim niewolnik, natychmiast po wymierzeniu policzka przez swego pana, wypłacał ofierze 25 asów. Jeśli każdy przypadek zniewagi miałby podpa- dać pod ten przepis, musiałoby to dotyczyć także zniewagi słownej. Jak się zdaje, takie zachowanie musiało występować często. Tymczasem brak jest potwierdzonych źródłowo przypadków karania grzywną, i to 25 asów, czynów polegających na werbalnych, znieważających atakach, przed ostat- nim stuleciem republiki, gdy iniuria została poddana licznym regulacjom pretorskim. Jeśli prawodawca chciałby wprowadzić taką odpowiedzialność deliktową, zapewne stworzyłby oddzielny przepis o słownej zniewadze, wobec którego lex specialis stanowiłaby norma o śpiewaniu znieważających, hańbiących pieśni – malum carmen incantatio (Ustawa XII Tab. 8, 1a). Drugi argument wynika z faktu, że dalsze przepisy Ustawy XII Tablic, o których poniżej, choć wspominają jeszcze o iniurii, to wymienione w nich czyny nie polegają już na naruszeniu nietykalności cielesnej, a niektóre przewi- dują także grzywnę 25 asów. 2.3. Popełnienie bezprawia (iniurii) w inny sposób Stanami faktycznymi składającymi się na iniurię wyodrębnionymi przez Ustawę XII Tablic, niebędącymi już jednak przypadkami uszkodze- nia ciała ani naruszenia nietykalności cielesnej, były: malum carmen incan- tatio, succisio arborum (vitium) i ruptio pecudis alterius. Malum carmen incantatio Ustawa XII Tablic przewidywała karalność znieważającego czynu po- legającego na „śpiewaniu pieśni magicznych”18. Ustawa XII Tab. 8, 1a: „QUI MALUM CARMEN INCANTASSIT…” [„Kto śpiewa pieśń magiczną…”]19. 17 Kara grzywny 25 asów stanowiła w okresie Ustawy XII Tablic znaczącą kwotę, równowartość 1/4 wołu. W późniejszych czasach uległa ona znaczej dewaluacji, por. A. Koch, Ewolucja deliktu iniu- ria…, s. 68, przypis 104. 18 Por. Plin. N.H. 28, 2, 10–17. 19 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 51. 21 Krzysztof Amielańczyk Zamiarem sprawcy miało być spowodowanie utraty czci i dobrego imienia ofiary. W takim właśnie kierunku treść tego przepisu skomento- wana została między innymi przez Cycerona20: Ustawa XII Tab. 8, 1b: „No- strae XII tab. cum perpaucas res capite sanxissent, in his hanc quoque san- ciendam putaverunt: si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam faceret flagitiumve alteri”. Śpiewanie czy też układanie pieśni magicznych, jak twierdził Cyceron, było jednym z nielicznych przestępstw w najdawniejszym prawie rzym- skim, które karane było przez Ustawę XII Tablic karą śmierci. Tę zaskaku- jąco surową karę za iniurię wiązać trzeba ze stosunkiem Rzymian do upra- wiania magii, prowadzącej według nich do rozmaitych nieszczęść i gniewu bogów. W ten sam sposób karane było wypowiadanie magicznych zaklęć21. Jest to w zasadzie jedyny przepis Ustawy XII Tablic dotyczący czynu, któ- ry zakwalifikowany został jako iniuria, gdzie dysponujemy komentarzem wskazującym, że iniuria już w swej archaicznej formie mogła być postrze- gana jako czyn „przynoszący niesławę i hańbę”. Oczywiście możliwe, że także inne czyny uznawane za iniuriam postrzegane mogły być już wtedy w powyższym kontekście. Zniesławiający i hańbiący skutek pieśni magicz- nych, o którym pisał Cyceron, inny niż ból, cierpienie fizyczne doznane w związku z uszkodzeniem ciała, mógł zainspirować Rzymian do poszu- kiwania drogi rozwojowej dla deliktu iniurii, którą wyznaczałoby prze- konanie, że zarówno cześć, jak i nietykalność cielesna są samodzielnymi ważnymi dobrami, zasługującymi na szczególną ochronę. Succisio arborum (vitium) Jako iniurię sensu largo potraktowano w Ustawie XII Tablic bezprawne wycięcie cudzych drzew22. Ustawa XII Tab. 8, 11: „Cautum est XII tabulis, ut qui iniuria cecidisset (succidendi vocabulo lex usa est) alienas (arbores), lueret in singulas aeris XXV”. Za wycięcie cudzych drzew groziła grzywna 25 asów (za każde wycię- te drzewo), a więc taka sama, jak za lżejsze naruszenie nietykalności cie- 20 Cic., De rep., 4, 10, 12 ap. Aug. De civ. Dei, 2, 9. Przekaz pochodzi z dzieła św. Augustyna De Ci- vitate Dei, w którym autor zacytował Cycerona powołującego się na Ustawę XII Tablic. Por. także: Cic. Tusc. 4, 2, 4; Fest. F. 181; Hor. Ep. 2, 1, 152. O tym postanowieniu wspominał także Paulus, por. P.S. 5, 4, 6: Lege duodecim tabularum de famosis carminibus, membris ruptis et ossibus fractis. 21 Por. M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 50, kom. 1. 22 Plin. N.H. 17, 1, 7. 22 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim lesnej, np. spoliczkowanie kogoś. Być może podobnie wyszczególnionych przypadków iniurii polegającej na wyrządzeniu szkody było w Ustawie XII Tablic więcej23, chociaż przeciwko takiej tezie świadczyć może ogólnie brzmiąca norma ustawy, mogąca mieć charakter zbiorczy dla wszelkich innych przypadków, o której poniżej. Ruptio pecudis alterius Zachował się dosyć pewny fragment kolejnego przepisu Ustawy XII Tablic, który można przypisać do regulacji dotyczącej iniurii24: Ustawa XII Tab. 8, 5: „RUPIT[IAS]… SARCITO”25 [tłum.: „Poniesiesz szkodę… niech naprawi”]26. Trudno jednak przesądzać na podstawie tej fragmentarycznie zacho- wanej normy nakazującej naprawienie szkody, czy miała ona charakter „zbiorczy” i obejmowała inne jeszcze przypadki iniurii, polegające na wy- rządzeniu szkody, mieszczącej się w jego pojęciu, czy przepis w ogóle iniurii nie dotyczył. Przepis mógłby zostać zrekonstruowany z wykorzy- staniem stylistyki przekazu Ulpiana dotyczącego lex Aquilia, zamieszczo- nego w Digestach Justyniana27: „Rupitias si quis alterius pecudi iniuria faxsit, sarcito”. Ogólnie brzmiące sformułowanie mówiące o obowiązku naprawienia przez sprawcę deliktu szkody (zapłacenia odszkodowania) nie przypomina sankcji wskazanych w wyodrębnionych wcześniej przypadkach iniurii (za- płacenie grzywny, kara śmierci, talion). Świadczyć to może o tym, że Usta- wa XII Tablic nie uznawała jednak każdego wyrządzenia szkody za iniurię. W uzupełnieniu dokonanego przeglądu zachowań składających się na typ iniurii w Ustawie XII Tablic trzeba poruszyć jeszcze dwie kwestie. Po pierwsze, z zachowanych przepisów Ustawy XII Tablic nie wynika w prze- konujący, bezsporny sposób, aby w okresie gdy Ustawa weszła w życie, de- liktem będącym w zainteresowaniu prawa była już każda zniewaga słow- na. Przepis Ustawy XII T. 8, 2, jak już wcześniej o tym była mowa, raczej 23 Por. także: Paul. D. 47, 7, 1; Gai. 4, 11; Paul. D. 12, 2, 28, 6; D. 47, 7, 5 pr. 24 Por. Fest. F. 265; P. 264; F. 322; Ulp. D. 9, 2, 1 pr. 25 Ewentualnie: „RUP[S]IT… SARCITO” (por. rekonstrukcję: C.G. Bruns, Fontes iuris Romani an- tiqui, t. 1, Tübingen 1909, s. 15. 26 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 52. 27 Por. D. 9, 2, 27, 5. Dlatego E. Pólay nazywa takie inne przypadki iniuriae – ruptio pecudis alterius i zalicza do typów iniuriae, por. s. 39 i 67. 23 Krzysztof Amielańczyk związany był z naruszaniem nietykalności cielesnej, niż każdą zniewa- gą, także słowną. Iniuria jako delikt oznaczający zniewagę w tym przede wszystkim znaczeniu to dopiero efekt działalności prawotwórczej preto- rów rzymskich. Dodać tu można, że w nauce rozważana była także kwestia interpreta- cji przepisu ustawy dotyczącego nieumyślnego pozbawienia życia: Ustawa XII Tab. 24a: „SI TELUM MANU FUGITMAGIS QUAM IECIT, aries subici- tur” [Tłum.: „Jeśli oręż bardziej z ręki wymknął się, niż był rzucony, baran jest składany w ofierze”]28. W romanistyce prawniczej przedstawiono pogląd o powiązaniu po- wyższego przepisu z przepisem o membrum ruptum, uznającym go za le- gem speciali wobec ogólnej regulacji traktującej o uszkodzeniu ciała29. Kon- cepcja ta odmawia jednak zachowaniu polegającemu na membrum ruptum przynależności do typu przestępstwa iniurii. Gdyby uznać, że przytoczony przepis nie dotyczył zabójstwa nieumyślnego, lecz raczej uszkodzenia cia- ła i związek miał bardziej z zachowaną ogólną normą dotyczącą membrum ruptum, niż z niezachowaną prawdopodobną normą o zabójstwie umyśl- nym, nie zmieni to katalogu czynów składających się na iniurię polegają- cych na naruszeniu nietykalności cielesnej. 3. Typ crimen iniuriae w lex Cornelia de iniuriis Ostatnie stulecie republiki rzymskiej przyniosło poważne zmiany w zakresie postrzegania iniurii. Doszło do wyraźnego rozdzielenia się dróg rozwoju typu tego przestępstwa. Iniuria jako delikt – przestępstwo prawa prywatnego została poddana gruntownej regulacji w edyktach pre- torskich. Z powodu braku miejsca i z racji prywatnoprawnego charakteru tej problematyki zostanie ona pominięta. Iniuria uzyskała także, co nas najbardziej interesuje, status crimen – przestępstwa prawa publicznego, jednak w zakresie niektórych tylko dzia- łań zabronionych, wchodzących w zakres jej dotąd szeroko zakreślonych znamion. Przedmiotem zainteresowania prawa publicznego stały się, po- dobnie jak niegdyś w Ustawie XII Tablic, czyny polegające na naruszeniu 28 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 61. 29 Por. A. Völkl, Die Verfolgung…, s. 83 i n; a także artykuł recenzyjny M. Kuryłowicza, Ochrona nietykalności cielesnej we wczesnym prawie rzymskim. Uwagi w związku z książką Artura Völkl, CPH 1987, t. 39, nr 1, s. 199 i n. 24 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim nietykalności cielesnej i uszkodzeniu ciała oraz, dodatkowo, czyn polega- jący na naruszeniu miru domowego. Stało się tak prawdopodobnie z racji nasilenia się w republice zjawiska naruszania nietykalności cielesnej, któ- re to przestępstwo, jeśli szukać uzasadnienia dla jego reglamentacji pub- licznoprawnej, bardziej godziło w interes społeczeństwa jako całości niż w interes państwa (utilitas publica). Trzeba jednak pamiętać, w jakich oko- licznościach historycznych wydawane były leges Corneliae. Był to czas pa- nującego po zakończonej wojnie domowej bezprawia: zamieszek i stosowa- nej publicznie przemocy, licznych podpaleń i zabójstw, aneksji i grabienia nieruchomości, które prawodawstwo karne Sulli miało powstrzymać. Sięg- nięcie po regulację karną wymierzoną przeciwko najbardziej szkodliwym społecznie działaniom, składającym sie na iniurię, doskonale wpisywało się w politykę karną państwa rzymskiego. Lex Cornelia de iniuriis z 81 r. p.n.e. była tylko jedną z wielu ustaw kar- nych Korneliusza Sulli, wydanych w ramach wielkiego dzieła prawodaw- czego dyktatora30, którego zasadniczym celem było stworzenie sprawnie działającego systemu prawa karnego. Tak jak inne ustawy karne dotyczące pozostałych rzymskich przestępstw prawa publicznego (crimina), lex Corne- lia de iniuriis powoływała osobny organ sądowy, quaestio de iniuriis – trybu- nał karny do sądzenia penalizowanego ustawą przestępstwa. Procedura przeprowadzana przed ową quaestio nie jest dobrze znana. W nauce pre- zentowany jest pogląd, że miała ona elementy prywatnoprawne: występo- wano, być może jeszcze nie z aktem oskarżenia – accusatio, lecz nadal z pry- watną actio iniuriarum. Sąd orzekający w sprawie iniurii określany był jako iudicium publicum, chociaż z dodatkiem rei private. Iudicium publicum tym się odróżniało od iudicium privatum, że mógł je uruchomić każdy obywatel – oskarżyciel, licząc w razie sukcesu na premię (praemia). Wymierzana kara – poena legis miała w tym sensie charakter kary publicznej, że przy ustale- niu kary grzywny nie brano pod uwagę stawek znanych z Ustawy XII Tab- lic, lecz szacowano rozmiar zniewagi, uwzględniając prawdopodobnie tę właśnie premię dla oskarżyciela. Z czasem iniurię poddano postępowaniu karnemu extra ordinem z możliwością swobodnego wymierzania kar przez sędziów – urzędników. 30 Lucius Cornelius Sulla określił swój urząd jako dictator legibus scribendis et rei publiae constituen- dae (w celu napisania praw i ukonstytuowania republiki). Doprowadził do uchwalenia co najmniej 9 ustaw karnych, por. K. Amielańczyk, Lex Cornelia de sicariis et veneficis. Ustawa Korneliusza Sulli prze- ciwko nożownikom i trucicielom (81 r. p.n.e.), Lublin 2011, s. 26 i n. 25 Krzysztof Amielańczyk Chociaż tematowi iniurii poświęcono dość obszerny tytuł 10 księgi 47 Digestów Justyniana, większość wypowiedzi jurystów, które kompila- torzy zdecydowali się pod tym tytułem zamieścić, dotyczyła kwestii pry- watnoprawnych i odpowiedzialności deliktowej. Tylko nieliczne informa- cje dotyczą lex Cornelia de iniuriis, przewidującej odpowiedzialność karną za crimen iniuriae. Treść ustawy Korneliusza Sulli znana jest z przekazu jurysty Ulpiana, który – co znamienne – komentował edykt pretorski, stanowiący, o czym była już mowa, podstawę regulacji iniurii w prawie rzymskim: D. 47, 10, 5 pr. (Ulpianus libro 56 ad edictum): „Lex Cornelia de iniuriis competit ei, qui iniuriarum agere volet ob eam rem, quod se pulsatum verberatumve do- mumve suam vi introitam esse dicat. qua lege cavetur, ut non iudicet, qui ei qui agit gener socer, vitricus privignus, sobrinusve est propiusve eorum quemquem ea cognatione adfinitateve attinget, quive eorum eius paren- tisve cuius eorum patronus erit. lex itaque Cornelia ex tribus causis dedit actionem: quod quis pulsatus verberatusve domusve eius vi introita sit. apparet igitur omnem iniuriam, quae manu fiat, lege Cornelia contineri”. Pulsatio i verberatio Ustawa Korneliusza Sulli o zniewadze miała zastosowanie wtedy, gdy ktoś chciał wnieść skargę z tego powodu, że doznał pobicia (pulsatio) albo dlatego, że został wychłostany (verberatio). Różnicę pomiędzy zachowaniem polegającym na pulsare, a zachowaniem określonym terminem verberare wy- jaśnił Ulpian w dalszej części przekazu: D. 47, 10, 5, 1 (Ulpianus libro 56 ad edictum): „Inter pulsationem et verberationem hoc interest, ut Ofilius scri- bit: verberare est cum dolore caedere, pulsare sine dolore”. Przedstawiając zagadnienie, Ulpian powołał się na opinię innego ju- rysty, Ofiliusa, żyjącego kilka wieków przed Ulpianem, jeszcze w okresie republiki31. Pogląd Ofiliusa zaakceptowany przez Ulpiana brzmiał nieco zaskakująco: verberare miało oznaczać działanie polegające na caedere, które wywoływało ból, pulsare miało bólu nie wywoływać. Termin caedere miał bardzo szerokie znaczenie w języku łacińskim, uogólniając – oznaczać mógł zarówno „ciąć” („chłostać”), jak i „bić”32. Mógł zatem odnosić się równie 31 Prawdopodobnie za panowania Juliusza Cezara, por. notkę bibliograficzną: W. Litewski, Jurys- prudencja rzymska, Kraków 2000, s. 147. 32 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, s. 119. 26 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim dobrze do verberatio, jak i pulsatio, co pokazuje najlepiej sama wypowiedź Ulpiana. Kryterium bólu (dolor), różnicujące oba sposoby dokonania iniu- rii, akceptowane przez kilka wieków historii, bo zarówno w I w. p.n.e., jak i w III w. n.e., każe inaczej spojrzeć na ratio ustawy Sulli – legis Corneliae de iniuriis. Jeśli przestępcze działanie rzeczywiście mogło nie wywoływać bólu, jak w przypadku pulsatio, aby znaleźć się w zasięgu ustawy, to trudno obronić pogląd, że ustawa karna została wydana w celu surowszego po- traktowania najgroźniejszych czynów. Przede wszystkim nie podlegałyby jej czyny polegające na dotkliwym pobiciu, wywołujące przecież ból. Takie czyny mogłyby być zatem procedowane karnie z zastosowaniem innych ustaw: lex Iulia (Cornelia) de vi (publica lub privata) o przemocy albo lex Cor- nelia de sicariis et veneficis przeciwko nożownikom i trucicielom, jeśli przy okazji zagrożone zostało życie ofiary przestępstwa. Dlatego ratio ustawy trzeba poszukiwać gdzie indziej. Nie odbiegała ona prawdopodobnie od tej proponowanej przez edykty pretorskie I wieku p.n.e. Interwencją obję- te były czyny prowadzące do subiektywnie pojmowanej ujmy na honorze, wstydu i poniżenia. Termin verberatio jest znaczeniowo klarowny i oznacza po prostu chłostę33, mającą charakter infamujący, stosowaną powszechnie w rzymskim prawie karnym, zwłaszcza wobec niewolników i osób o ni- skim statusie społecznym34. Pulsatio, z uwzględnieniem uwagi Ulpiana, jeśli miało nie nieść bólu, sprowadzało się chyba w praktyce tylko do „policzko- wania”, a więc poniżającej ofiarę sytuacji. Podobny zresztą charakter mia- ło także wyrzucenie kogoś siłą z jego domu, o czym będzie jeszcze mowa. Chociaż pulsatio może przywodzić wspomnienie o regulacji Ustawy XII Tablic i kazus „rozrywkowo usposobionego” Rzymianina, policzkują- cego przechodniów według taryfy opiewającej na 25 asów, błędem było- by szukać w Ustawie XII Tablic zbyt daleko idącej analogii i inspiracji dla lex Cornelia de iniuriis35. Przypomnijmy, tam kryterium podziału iniurii na membrum ruptum i ossis fractio leżało w zgoła inaczej określonych skutkach przestępczego działania, które można sprowadzić do kwestii trwałości (nie- odwracalności) uszkodzeń ciała. Ustawa XII Tablic, poza przypadkiem śpie- wania pieśni magicznych (malum carmen incantatio), nie wspominała o znie- ważającym charakterze aktów iniurii. 33 Tamże, s. 983. 34 Por. P. Kołodko, Rzymska terminologia prawna stosowana na określenie chłosty (w:) Contra leges et bonos mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, pod red. H. Kowalskiego i M. Kuryłowicza, Lublin 2005, s. 149 i n. 35 W szczególności myli się A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria…, s. 70, gdy twierdzi, że „lex Cornelia de iniuriis traktowała delikt w sposób tradycyjny, według wzoru ustawy XII tablic”. 27 Krzysztof Amielańczyk Domum introire Jak już wcześniej była mowa, oprócz czynów polegających na narusze- niu nietykalności cielesnej, ustawa Sulli o zniewadze była także podstawą karalności czynu polegającego na sforsowaniu czyjegoś domu przez intru- za. Zauważyć trzeba przede wszystkim, że chodziło o działanie polegają- ce na zastosowaniu przez sprawcę vis, a więc wejściu z użyciem siły, cze- go przejawem mogło być pokonanie zamkniętych na klucz drzwi czy też wyrzucenie z domu przebywającej w nim osoby. W dalszej części swego przekazu Ulpian skupił swą uwagę na tym właśnie przestępstwie: D. 47, 10, 5, 2–4 (Ulpianus libro 56 ad edictum): „2. Domum accipere debemus non proprietatem domus, sed domicilium. Guare sive in propria domu quis ha- bitaverit sive in conducto vel gratis sive hospitio receptus, haec lex locum habebit. 3. Quid si quis in villa habitet vel in hortis? idem erit probandum. 4. Et si dominus fundum locaverit inque eum impetus factus sit, colonus aget, non dominus”. Przede wszystkim jurysta wyjaśnił, że mówiąc o sforsowaniu czyjegoś domu, nie należy mieć na myśli prawa własności, lecz miejsce czyjegoś za- mieszkania (pobytu). Bez znaczenia zatem dla odpowiedzialności karnej na podstawie ustawy było to, z jakiego tytułu ktoś dom zamieszkiwał: czy był jego właścicielem, czy go wynajmował, czy wszedł w jego posiadanie bezpłatnie, czy zajmował przebywając w gościnie. Tak samo bez znacze- nia było to, czy domem była wiejska willa, czy był to dom znajdujący się w ogrodzie (altana). Uprawnionym do skargi był wówczas nie właściciel, lecz ten, kto dom zajmował. Z przekazu wynika jednoznacznie, że przed- miotem ochrony nie było zatem prawo własności domu. Nie chroniono ustawą Sullańską uprawnień właścicielskich, ale spokój zamieszkiwania – mir domowy. Ulpian rozważał także zastosowanie ustawy Sulli do przypadku, gdy czyjś dom został sforsowany, w sytuacji gdy nie stanowił on akurat miejsca aktualnego zamieszkiwania właściciela. Podjął ciekawą polemikę z poglą- dem Labeona: D. 47, 10, 5, 5 (Ulpianus libro 56 ad edictum): „Si tamen in fun- dum alienum, qui domino colebatur, introitum sit, Labeo negat esse actio- nem domino fundi ex lege Cornelia, quia non possit ubique domicilium habere, hoc est per omnes villas suas. ego puto ad omnem habitationem, in qua pater familias habitat, pertinere hanc legem, licet ibi quis domicilium non habeat. ponamus enim studiorum causa romae agere: Romae utique domicilium non habet et tamen dicendum est, si vi domus eius introita fu- 28 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim erit, Corneliam locum habere. tantum igitur ad meritoria vel stabula non pertinebit: ceterum ad hos pertinebit, qui inhabitant non momenti causa, licet ibi domicilium non habeant”. Bogaci Rzymianie byli niekiedy właścicielami wielu domów mieszkal- nych. Szczególnie popularne było posiadanie oprócz domu w mieście, tak- że domu na wsi (villa). Labeon uważał, że skarga nie przysługiwała właś- cicielowi wiejskiego domu, do którego wszedł intruz, w sytuacji gdy ten przebywał akurat w innej swej posiadłości. Argumentował, że nie można zamieszkiwać (mieć domicilium) w wielu miejscach równocześnie. Ulpian był jednak przeciwnego zdania. Uważał, że ustawa dotyczyła wszystkich miejsc przeznaczonych do zamieszkiwania, nawet jeśli ich właściciel prze- bywał w chwili dokonania przestępstwa w innym domu niż ten, który zo- stał sforsowany. Jeśli więc ktoś był właścicielem domu w Rzymie, ale akurat przebywał w innym miejscu, gdy sprawca do niego wszedł, ustawa miała zastosowanie. Z kolei podał przykładowo, że nie będą spełniały wymo- gów ustawy tymczasowe stancje czy domy publiczne, w których ktoś „po- mieszkuje na chwilę” (jest inhabitant momenti causa). Jak widać, interpreta- cja ustawy Sulli budziła poważne wątpliwości. Labeon kładąc nacisk na okoliczność, kto aktualnie był „lokatorem” domu, być może miał na myśli przede wszystkim przypadki, gdy najściu na dom towarzyszyło jego („lo- katora”) „siłowe usunięcie”. Ulpian z kolei miał bardziej na względzie więź, jaka łączyła właściciela (ale z pewnością także innego, stałego „lokatora”) z miejscem (nawet okresowego) zamieszkania, opartą na prywatności, któ- ra tak samo wystawiana była na szwank wówczas, gdy dom sforsowano pod jego nieobecność. Spór nie dotyczył jednak kwestii pierwszorzędnej – ratio ustawy. Jeśli prawidłowo została ona zidentyfikowana już na grun- cie rozważań o działaniach polegających na naruszeniu nietykalności cie- lesnej, to aktualna jest ona także i teraz. Przestępstwo uderzało w godność człowieka, znieważało go, odzierając z prywatności, która wiązała się ze spokojem w miejscu zamieszkania. 29 Krzysztof Amielańczyk Streszczenie Iniuria (zniewaga) rodziła zarówno prywatnoprawne, jak publiczno- prawne konsekwencje w prawie rzymskim. Stanowiły ją dość liczne i cza- sami dalekie od wzajemnego podobieństwa czyny sprowadzające się do naruszenia zarówno czci, nietykalności cielesnej, jak i sfery nietykalności mienia chronionej przez prawo osoby. Jako przestępstwo prawa publiczne- go – crimen iniuriae oznaczało przede wszystkim znieważające naruszenie nietykalności cielesnej. Przestępstwo ma swą genezę w Ustawie XII Tab- lic (451–450 r. p.n.e.), wedle której takie czyny jak przykładowo: membrum ruptum (uszkodzenie, zranienie ciała poprzez odcięcie jego członków) i os fractum (złamanie czyjejś kończyny albo ręką, albo kijem) dawały podstawę do skargi ustawowej, prowadzącej do wymierzenia grzywny. Zakres zna- mion dla crimen inuriae polegającego na znieważającym naruszeniu niety- kalności cielesnej określiła ostatecznie ustawa dyktatora Korneliusza Sulli – lex Cornelia de iniuriis z 81 r. p.n.e., która penalizowała zachowania pole- gające na: pulsare (biciu) i verberare (chłostaniu). Ustawa Sulli zakazywała także vi domum introire – gwałtownego najścia na cudzy dom (naruszania miru domowego). Przepisy ustawy Sulli dotyczące crimen iniuriae stanowiły podstawę odpowiedzialności karnej za to przestępstwo również w okresie cesarstwa i włączone zostały do Kodyfikacji Justyniańskiej (529–534 r. n.e.). 30 Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim Iniuria. Some remarks about the offence of violation of bodily integrity in Roman law Summary Iniuria (insult) caused both private and public law consequences in Roman law. It consisted of numerous and often far from similar acts like the violation of another person’s dignity, the violation of bodily integrity and the infringement of the inviola- bility of a protected person’s property. Insult bearing violation of bodily integrity was treated as a public law offence – crimen iniuriae. This offence started in the Law of the Twelve Tables (451–450 B.C.), according to which acts such as e.g. mebrum rup- tum (bodily damage or injury by cutting off a limb) and os fractum (the breaking of a limb by using hands or a stick) gave grounds to bringing forward a legal complaint which led to the imposing of a fine. The range of statutory features of crimen iniuriae taking the form of the insult bearing violation of bodily integrity was finely established by the law of the dictator Cornelius Sulla – lex Cornelia de iniuriis from 81 B.C. which penalised acts such as pulsare (beating) and verberare (flogging). The Sulla law for- bade also vi domum introire – the violent intrusion on somebody’s home (the in- fringement on the inviolability of the home). The regulations of the Sulla law referring to crimen iniuriae were the basis of criminal responsibility for that offence also in the period of the empire and were incorporated into the Code of Justinian (529–534 A.C.). 31 Arkadiusz Bereza Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce Arkadiusz Bereza We wczesnym średniowieczu prawo karne oparte było przede wszyst- kim na zwyczaju, przekazywanym tradycją ustną. Z czasem – dla zapew- nienia pewności stosowanego prawa – zaczęto je spisywać, następnie mo- dyfikować poprzez rozstrzygnięcia sądowe i działalność prawodawczą władcy, nawiązując jednocześnie do tradycji rzymskiego prawa karnego oraz uregulowań zawartych w prawie kanonicznym. Przestępstwa przeciwko czci znajdowały ważne miejsce w prawie kar- nym z uwagi na specyficznie ujmowaną cześć w różnych grupach społecz- nych. Naruszeniem czci były także niektóre czyny noszące znamiona na- ruszenia nietykalności cielesnej, zwłaszcza wobec kobiet, które z reguły były otoczone większą ochroną prawną. Z uwagi na kazuistykę średniowiecznego prawa oraz zawarte w nim rozstrzygnięcia sądowe ujęte w postaci prejudykatów możemy wyodręb- nić konkretne czyny, które w oczach współczesnych nosiły znamiona prze- stępstw przeciwko czci. W przypadku każdego z nich określano karę pry- watną, której zapłacenie umożliwiało wykupienie się od zemsty osoby po- szkodowanej1. System zastępczych kar pieniężnych, zwany systemem kompozy- cyjnym (od łac. compositio – ugoda, układ) pojawił się wzorem innych 1 Na przykład w prawie salickim obelgę stanowiło nazwanie osoby: obsrańcem, małym lisem, zającem (kara 3 solidy), fałszerzem (kara 15 solidów) lub ladacznicą (kara 45 solidów) (tytuł XLIX). Wysoką karę (odpowiednio 15, 30, 35, 45 solidów) przewidziano za dotknięcie palca, ramienia, łokcia czy piersi kobiety (tytuł XXVI) – Pomniki prawa, wyd. R. Skeczkowski, Koszalin 1996, bp. 32 Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce państw także w Polsce, a rozbudowany w XIII wieku przetrwał aż do rozbiorów. Kara kompozycyjna wyrażona w pieniądzu zawierała w so- bie element pełnego zadośćuczynienia (a nie tylko odszkodowania) dla poszkodowanego, a niekiedy (w ściśle określonych sytuacjach) także element kary pieniężnej przypadającej na rzecz monarchy. Wysokość kary kompozycyjnej określona w prawie uzależniona była od pozycji społecznej osoby poszkodowanej, chociaż niekiedy ustalenie jej pozo- stawiano uznaniu sądu. Miała ona zapewnić osobie poszkodowanej peł- ną satysfakcję i to w stopniu wykluczającym jakiekolwiek pretensje na- tury moralnej2. Naruszenie czci było przestępstwem prywatnym (występkiem pry- watnym w projekcie kodeksu Andrzeja Zamoyskiego lub przestępstwem cywilnym w Carolinie) i zaliczano je do kategorii przestępstw mniejszej wagi (causae minores). Wiązało się to z charakterem naruszonego dobra, karą prywatną jako formą wykupienia się od zemsty oraz trybem dochodzenia sprawiedliwości w drodze skargi osoby pokrzywdzonej3. Od tej ostatniej reguły bywały wyjątki, gdyż zdarzały się w średniowieczu przypadki ści- gania z urzędu – które zależało od uznania urzędnika – przestępstw obra- zy czci osoby prywatnej4. Były to najczęściej czyny skierowane przeciwko honorowi rycerskie- mu (szlacheckiemu) oraz czci kobiety. Z natury rzeczy było to przestęp- stwo, które popełnić można z winy umyślnej, chociaż ocena podmioto- wej strony przestępstwa była w okresie średniowiecza dopiero w stadium rozwoju. Karano czynne naruszenie czci, jak i obrazę słowną (mala verba). Czynnym naruszeniem czci było m.in. spoliczkowanie, targanie za wło- sy, wyciągnięcie miecza w obecności rycerza, naruszenie szat kobiety, ale także czyny, które na pozór nie miały nic wspólnego z naruszeniem czci (np. zabór z użyciem przemocy konia z powozu, którym jechała żona skar- żącego, a następnie pozostawienie jej na drodze bez zaprzęgu)5. Obrazą słowną były natomiast: zniewaga (vituperium) poprzez użycie słów obraź- 2 S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów 1921, s. 4; S. Płaza, Historia prawa w Pol- sce na tle porównawczym, cz. 1, X–XVIII w., Kraków 1997, s. 19, 347; J. Makarewicz, Polskie prawo karne. Część ogólna, Lwów 1919, s. 301–303, 351–352 (zob. również rozważania na temat rozróżnienia ter- minologicznego kary i kompozycji, s. 307–309). 3 J. Makarewicz, Polskie prawo karne…, s. 58–59, 61–63, 70–72, 183. 4 S. Borowski, Ściganie przestępstw z urzędu w średniowiecznym prawie polskim, Warszawa 1933, s. 31–32, 35–36, powołujący się na art. 16 Księgi Elbląskiej. 5 B. Lesiński, Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV wieku, Ossolineum 1956, s. 148. 33 Arkadiusz Bereza liwych (lżenie), zarzut złego pochodzenia i osławienie (diffamatio) oraz po- twarz (calumnia)6. Okolicznością wyłączającą przestępność czynów naruszających cześć było wykonywanie uprawnień wierzyciela, wynikających z odpowiedzial- ności umownej, umocnionej prawami osobistymi dłużnika. Takim środ- kiem umocnienia zobowiązania było „łajanie”, polegające na zgodzie dłuż- nika na naruszenie jego czci poprzez rozpowszechnienie listów łajających w przypadku niespełnienia zobowiązania w terminie7. Za słowa obelżywe (np. za nazwanie poddanym, a według innych ba- daczy – błaznem) Księga Elbląska w art. XVI przewidywała karę 6 lub 15 grzywien. Odpowiadało to karze za zadanie prostych ran krwawych8. Zbliżony był także sposób obliczania kary przy tych przestępstwach, gdyż winny obelgi (jak i zadania ran krwawych) musiał zapłacić tyle kar, ile prze- stępstw takich popełnił, tj. ile razy powtórzył zniewagę lub ile zadał ran krwawych. Odbiegało to od kształtującej się już wtedy zasady, że w przy- padku kilku czynów należało uiścić karę za jedno, najcięższe przestęp- stwo. Także powtórzenie przez tę samą osobę takiego samego rodzajowo przestępstwa w okresie późniejszym nie wpływało na powiększenie kary poprzez uwzględnienie recydywy, gdyż odpowiadano na zasadzie toties- quoties, tj. za każde przestępstwo wymierzano karę przez prawo oznaczo- ną zawsze w tej samej wysokości9. Natomiast czynne naruszenie czci na drodze lub na targu było zagro- żone w art. XV Księgi Elbląskiej wyższą karą – ze względu na miejsce oto- czo
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: