Darmowy fragment publikacji:
Prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Amielańczyk – Katedra Prawa Rzymskiego, Wydział Prawa
i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Katedra Postępowania Cywilnego,
Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdański
Dr hab. Arkadiusz Bereza – Katedra Historii Państwa i Prawa, Wydział Prawa i Administracji,
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Dr Magdalena Budyn-Kulik – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa
i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Instytut Wymiaru Sprawiedliwości
Prof. nadzw. dr hab. Katarzyna Dudka – Katedra Postępowania Karnego, Wydział Prawa
i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Instytut Wymiaru Sprawiedliwości
Wiesław Kozielewicz – Sędzia Sądu Najwyższego
Dr Patrycja Kozłowska-Kalisz – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa
i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Dr Marek Kulik – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa i Administracji,
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Dr Marek Marczewski – Instytut Wymiaru Sprawiedliwości
Prof. zw. dr hab. Marek Mozgawa – Katedra Prawa Karnego Porównawczego, Wydział Prawa
i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Instytut Wymiaru Sprawiedliwości
Wiaczesław Nawrocki – Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych
Dr Joanna Piórkowska-Flieger – Katedra Prawa Karnego i Kryminologii, Wydział Prawa
i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Mikołaj Seńko – Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych
Dr hab. Grzegorz Smyk – Katedra Historii Państwa i Prawa, Wydział Prawa i Administracji,
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Prof. zw. dr hab. Jacek Sobczak – Wydział Prawa, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
w Warszawie; Sędzia Sądu Najwyższego
Blanka J. Stefańska – Adwokat, Warszawa
Prof. nadzw. dr hab. Ryszard A. Stefański – Katedra Prawa Karnego, Wydział Prawa i Administracji,
Uczelnia Łazarskiego
Dr Agnieszka Szczekala – Zakład Prawa Cywilnego, Instytut Prawa Cywilnego, Wydział Prawa
i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Dr Iwona Anna Wieleba – Katedra Prawa Pracy, Instytut Administracji i Prawa Publicznego,
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
przestępstwa
przeciwko czci
i nietykalności
cielesnej
Warszawa 2013
Spis treści
Spis treści
Wykaz skrótów ........................................................................................... 9
Wstęp .......................................................................................................... 13
Krzysztof Amielańczyk
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności
cielesnej w prawie rzymskim 15
(Iniuria. Some remarks about the offence of violation of bodily integrity
in Roman law – Summary) ................................................................................ 15
Arkadiusz Bereza
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej
Polsce 32
(Offences against dignity and bodily integrity in early Poland – Summary) ... 32
Grzegorz Smyk
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności osobistej w prawie
karnym II Rzeczypospolitej 51
(The offences against dignity and bodily integrity in the penal law
of the II Polish Republic – Summary) ................................................................ 51
Marek Kulik
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej
w wybranych państwach europejskich 65
(Offences against dignity and bodily integrity in chosen European
countries – Summary) ....................................................................................... 65
5
Spis treści
Wiaczesław Nawrocki, Mikołaj Seńko
Przesłanki kryminalizacji zniesławienia na Ukrainie 95
(The conditions for criminalising defamation in Ukraine – Summary) ............ 95
Joanna Piórkowska ‑Flieger
Odpowiedzialność karna za przestępstwo zniesławienia
(art. 212 k.k.) 119
(Criminal liability for the offence of defamation (art. 212 of the Polish
penal code) – Summary) .................................................................................. 119
Ryszard A. Stefański
Zniewaga: pojęcie i kryteria 147
(Insult, term and criteria – Summary) ............................................................ 147
Marek Mozgawa
Uwagi na temat przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej
(art. 217 k.k.) 164
(Some remarks about the offence of violation of bodily integrity
(art. 217 of the Polish penal code) – Summary) ............................................... 164
Patrycja Kozłowska ‑Kalisz
Typy zmodyfikowane przestępstw przeciwko czci i nietykalności
cielesnej (zarys problematyki) 203
(Modified types of offences against dignity and bodily integrity (outline
of the problem) – Summary) ............................................................................ 203
Wiesław Kozielewicz
Odpowiedzialność sędziego za sformułowania zawarte
w uzasadnieniu orzeczenia 235
(The responsibility of the judge for expressions used in the reasons
for judgement – Summary) .............................................................................. 235
Jacek Sobczak
Kontratyp dozwolonej krytyki 250
(Justification of admissible criticism – Summary) ........................................... 250
6
Spis treści
Katarzyna Dudka
Procesowa problematyka przestępstw przeciwko czci
i nietykalności cielesnej 313
(Procedural aspects of offences against dignity and bodily integrity
– Summary) ..................................................................................................... 313
Blanka J. Stefańska
Ujawnienie zatartego skazania a przestępstwo zniesławienia 331
(Disclosure of erased conviction and the offence of defamation – Summary) .... 331
Marek Marczewski
Obraz statystyczny przestępstw przeciwko czci i nietykalności
cielesnej 344
(The statistical picture of offences against dignity and bodily integrity
– Summary) ..................................................................................................... 344
Agnieszka Szczekala
Ochrona czci w prawie cywilnym (wybrane zagadnienia) 360
(Protection of dignity in civil law (chosen aspects) – Summary) .................... 360
Magdalena Budyn ‑Kulik
Psychologiczne mechanizmy powstawania plotki 385
(Psychological mechanisms of gossip creation – Summary) ............................ 385
Iwona Anna Wieleba
Kilka uwag o godności pracowniczej 406
(Some remarks about worker’s dignity – Summary) ....................................... 406
7
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
Akty prawne
EKPC
k.c.
k.k.
Konstytucja RP
k.p.
k.p.a.
k.p.c.
k.p.k.
k.r.o.
k.w.
– europejska Konwencja o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie
dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284
z późn. zm.)
– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
(Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U.
Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
– Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet-
nia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst
jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępo-
wania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r.
Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępo-
wania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowa-
nia karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny
i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788
z późn. zm.)
– ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykro -
czeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275
z późn. zm.)
9
Wykaz skrótów
pr. aut.
pr. pr.
p.u.s.p.
StGB
StPO
Annales UMCS
AUWr.
Biul. PK
Biul. SAKa
Biul. SN
CPH
Cz.PKiNP
Dz. U.
Dz. U. RP
GSP
KPP
KZS
M. Praw.
NP
OSA
OSNC
OSNCK
OSN(K)
OSNKW
OSNP
10
– ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim
i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r.
Nr 90, poz. 631 z późn. zm.)
– ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe
(Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.)
– ustawa dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.)
– Straf gesetz buch
– Strafprozessordnung
Periodyki
– Annales Universitatis Mariae Curie ‑Skłodowska
– Acta Universitatis Wratislaviensis
– Biuletyn Prawa Karnego
– Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Katowicach i sądów
okręgowych apelacji katowickiej
– Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego
– Czasopismo Prawno ‑Historyczne
– Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
– Dziennik Ustaw
– Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (1919–1952)
– Gdańskie Studia Prawnicze
– Kwartalnik Prawa Prywatnego
– Krakowskie Zeszyty Sądowe. Biuletyn Sądu Apela-
cyjnego w Krakowie w sprawach karnych
– Monitor Prawniczy
– Nowe Prawo
– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba
Karna
skowa
– Orzeczenia Sądu Najwyższego (Izba Karna)
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Woj-
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubez-
pieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
OSNPG
OSNSD
OSNwSK
OSP
OSPiKA
OTK‑A
Pal.
PiP
PiZS
PnD
PPH
Prok. i Pr.
Prok. i Pr.‑wkł.
PS
PUG
RPEiS
RPiE
SI
St.Pr.PiPSp.
TPP
TR
WPP
Zb. Orz.
ZNIBPS
ZNUJ
ZOIK
Wykaz skrótów
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Pro-
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach dyscy-
kuratury Generalnej
plinarnych
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Kar-
nych
wych
– Orzecznictwo Sądów Polskich
– Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo-
– Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór
urzędowy, Seria A
– Palestra
– Państwo i Prawo
– Praca i Zabezpieczenie Społeczne
– Paragraf na drodze. Prawne i kryminalistyczne prob-
lemy ruchu drogowego
– Przegląd Prawa Handlowego
– Prokuratura i Prawo
– Prokuratura i Prawo – wkładka
– Przegląd Sądowy
– Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
– Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
– Ruch Prawniczy i Ekonomiczny
– Studia Iuridica
– Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej
– Transformacje Prawa Prywatnego
– Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis
– Wojskowy Przegląd Prawniczy
– Zbiór Orzecznictwa
– Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego
– Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
– Zbiór Orzeczeń Izby Karnej Sądu Najwyższego
Inne
BSE
ETPC
LEX
– Biuro Studiów i Ekspertyz
– Europejski Trybunał Praw Człowieka
– System Informacji Prawnej LEX
11
– Naczelny Sąd Administracyjny
– Najwyższy Sąd Wojskowy
– Obergerichtshoff (austriacki Sąd Najwyższy)
– Sąd Apelacyjny
– Sąd Najwyższy
– Sąd Rejonowy
– Trybunał Konstytucyjny
– Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War-
szawie
– Wojewódzki Sąd Administracyjny
Wykaz skrótów
NSA
NSW
OGH
SA
SN
SR
TK
UKSW
WSA
12
Wstęp
Wstęp
10 grudnia 2012 r. w Lublinie odbyła się konferencja naukowa pt. „Prze-
stępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej”, zorganizowana przez Kate-
drę Prawa Karnego Porównawczego Uniwersytetu Marii Curie ‑Skłodowskiej
w Lublinie w ramach IV Lubelskiego Seminarium Karnistycznego.
W niniejszej książce prezentowane są naukowe rezultaty tej konfe-
rencji.
W pierwszej części konferencji obradom przewodniczył sędzia Sądu
Najwyższego Wiesław Kozielewicz, a zaprezentowane zostały następu-
jące referaty: prof. dr. hab. Krzysztofa Amielańczyka (UMCS Lublin) pt.
„«Iniuria». Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej
w prawie rzymskim”; dr. hab. Arkadiusza Berezy (UMCS Lublin) pt. „Prze-
stępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce”; dr. hab.
Grzegorza Smyka (UMCS Lublin) pt. „Przestępstwa przeciwko czci i niety-
kalności cielesnej w prawie karnym II Rzeczypospolitej”; dr. Marka Kulika
(UMCS Lublin) pt. „Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej
w wybranych państwach europejskich” oraz prof. dr. hab. Wiaczesława Na-
wrockiego i dr. Mikołaja Seńko (Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw
Wewnętrznych) pt. „Przesłanki kryminalizacji zniesławienia na Ukrainie”.
W drugiej części konferencji obradom przewodniczył Prokurator Pro-
kuratury Generalnej Jacek Radoniewicz, a referaty wygłosili: dr Joanna
Piórkowska ‑Flieger (UMCS Lublin) pt. „Odpowiedzialność karna za prze-
stępstwo zniesławienia (art. 212 k.k.)”; prof. dr hab. Ryszard A. Stefański
(Uczelnia Łazarskiego Warszawa) pt. „Zniewaga: pojęcie i kryteria”; prof.
dr hab. Marek Mozgawa (UMCS Lublin) pt. „Uwagi na temat przestępstwa
naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.)”; dr Patrycja Kozłowska‑
‑Kalisz (UMCS Lublin) pt. „Typy zmodyfikowane przestępstw przeciwko
czci i nietykalności cielesnej (zarys problematyki)”.
13
Wstęp
W trzeciej części seminarium obradom przewodniczył prof. dr hab.
Wiaczesław Nawrocki (Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw We-
wnętrznych), a przedstawiono następujące wystąpienia: sędziego SN Wie-
sława Kozielewicza pt. „Odpowiedzialność sędziego za sformułowania za-
warte w uzasadnieniu orzeczenia”; sędziego SN, prof. dr. hab. Jacka Sobcza-
ka (SWPS Warszawa) pt. „Kontratyp dozwolonej krytyki”; dr hab. prof. Ka-
tarzyny Dudki (UMCS Lublin) pt. „Procesowa problematyka przestępstw
przeciwko czci i nietykalności cielesnej”; Blanki Stefańskiej (adw. Warsza-
wa) pt. „Ujawnienie zatartego skazania a przestępstwo zniesławienia”.
W czwartej, ostatniej części seminarium obradom przewodniczył
sędzia SN Jacek Sobczak, a zaprezentowano następujące wystąpienia:
dr. Marka Marczewskiego (IWS Warszawa) pt. „Obraz statystyczny prze-
stępstw przeciwko czci i nietykalności cielesnej”, dr Agnieszki Szczekali
(UMCS Lublin) pt. „Ochrona czci w prawie cywilnym (wybrane zagad-
nienia)”; dr Magdaleny Budyn ‑Kulik (UMCS Lublin) pt. „Psychologiczne
mechanizmy powstawania plotki” oraz dr Iwony Wieleby (UMCS Lublin)
pt. „Kilka uwag o godności pracowniczej”.
Przedstawione referaty podkreśliły wielopłaszczyznowość podniesio-
nej problematyki, jak również złożoność zagadnień, które pojawiają się za-
równo w procesie analizy dogmatycznej poszczególnych problemów, jak
i w praktycznym stosowaniu prawa. Wolno mi sądzić, że konferencja była
dobrą płaszczyzną do wymiany poglądów dotyczących zróżnicowanych
aspektów ochrony czci i nietykalności cielesnej. Oczywiście – z uwagi na
ramy czasowe seminarium – nie było możliwe poruszenie wszystkich za-
gadnień związanych z jego tematem, jednakże przedstawione (i opubliko-
wane) referaty – być może – staną się bodźcem dla dalszej – jeszcze głębszej
– analizy poszczególnych problemów (zarówno w ujęciu czysto teoretycz-
nym, jak i empirycznym). Jak przy każdym kolejnym wydaniu materiałów
konferencyjnych, żywię nadzieję, że i to (czwarte już) wzbudzi nie mniejsze
zainteresowanie Czytelników niż poprzednie. Mogę jedynie obiecać, że te-
mat kolejnego (piątego) Lubelskiego Seminarium Karnistycznego, zaplano-
wanego na grudzień 2013 r., będzie nie mniej interesujący niż poprzednie.
Prof. dr hab. Marek Mozgawa
14
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
Krzysztof Amielańczyk
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia
nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
1. Iniuria (zniewaga). Uwagi ogólne
Iniuria w prawie rzymskim uważana była zarówno za delikt prawa
prywatnego, jak i przestępstwo prawa publicznego – crimen. Rodziła za-
równo prywatnoprawne, jak i publicznoprawne konsekwencje. Trzeba na
wstępie zaznaczyć, że Rzymianie nie stworzyli osobnego systemu ius poe-
nale czy ius criminale1. Potrzeby wyodrębnienia prawa karnego z rzymskie-
go ius nie widzieli przede wszystkim sami juryści2, którzy niewiele miej-
sca poświęcali dyskusji na temat instytucji, które dziś składają się na sy-
stem prawa karnego3. Wyjątkiem jednak zdają się być te konstrukcje prze-
stępstw, które poza prawem publicznym miały także bliższy lub dalszy
związek z ulubionym przez iuris prudentes prawem prywatnym. Oprócz
problematyki: s.c. Silanianum dotyczącej odpowiedzialności niewolników
z tytułu niepodjęcia należytej obrony ich pana w sytuacji zagrożenia jego
1 Por. A. Wiliński, Das römische Recht. Geschichte und Grundbegriff des Privatrechts mit einem Anhang
über Strafrecht, Leipzig 1966, s. 89.
2 L. Garofalo, Pojęcia i żywotność rzymskiego prawa karnego, Zeszyty Prawnicze UKSW 2003, nr 3.1,
s. 17; M. Kuryłowicz, Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych, Annales UMCS 1988, t. 35, s. 29–30.
3 Najlepsze wyobrażenie o proporcjach daje tekst Digestów Justyniana. Składa się on z 50 ksiąg,
a prawa karnego dotyczą tylko 2 księgi (47 i 48), tzw. libri terribiles („odstraszające księgi”). Por. M. Ku-
ryłowicz, Libri terribiles. Z historii rzymskiego prawa karnego (w:) W kręgu teorii i praktyki prawa karne-
go. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, pod red. L. Leszczyńskiego, E. Skrętowicza,
Z. Hołdy, Lublin 2005, s. 745 i n. W nieco korzystniejszych proporcjach prawo karne reprezento-
wane jest w Kodeksie Teodozjańskim i Kodeksie Justyniana (po jednej księdze na 12 ksiąg całości).
15
Krzysztof Amielańczyk
życia (D. 29, 5)4, przestępstwa fałszerstwa – falsum, zawierającego w sobie
fałszerstwo testamentów, dokumentów, monet, a także miar i wag (D. 48,
10)5, konfiskaty majątku osób skazanych i tych, które popełniły samobój-
stwo (D. 48, 20–21)6, przestępstwa kradzieży (D. 47, 2)7 oraz odpowiedzial-
ności za zabicie lub zranienie cudzego niewolnika lub zwierzęcia, jak też
zniszczenie cudzej rzeczy rozpatrywanej na gruncie lex Aquilia (D. 9, 2)8,
przedmiotem szczególnego zainteresowania jurysprudencji stała się tak-
że tytułowa iniuria (D. 47, 10)9.
Iniuria w najdawniejszym prawie rzymskim miała dość niejasno okre-
ślone granice i oznaczała, być może, nawet tyle co szeroko rozumiane:
„bezprawie”, „naruszenie prawa”, a więc przeciwieństwo ius. Oczywiście
nie każdy czyn bezprawny określany był jako iniuria, jednak stanowiły ją
dość liczne i czasami dalekie od wzajemnego podobieństwa czyny sprowa-
dzające się do naruszenia zarówno sfery nietykalności cielesnej, jak i sfery
nietykalności mienia chronionej przez prawo osoby. W prawie archaicz-
nym nie wszystkie one musiały prowadzić do naruszenia czci (godności)
człowieka. Nie wszystkie więc stanowiły „zniewagę”, nie wszystkie „znie-
ważały” ofiarę przestępstwa. Iniuria ewoluowała jednak w kierunku przy-
4 Problematyka dotycząca s.c. Silanianum, choć w zasadzie ma charakter prawnokarny, przez kom-
pilatorów justyniańskich zamieszczona została w Digestach pod tytułem: De senatus consulto Silania-
no et Claudiano: quorum testamenta ne aperiantur (D. 29, 5), w Kodeksie Justyniana pod tytułem: De his
quibus ut indignis auferuntur et ad senatus consultum Silanianum (C. 6, 35). Uchwale osobny komentarz
poświęcił Paulus: Ad senatus consultum Silanianum (P.S. 3, 5). Por. np. E. Loska, Obowiązek niewolników
obrony swojego właściciela, Zeszyty Prawnicze UKSW 2004, z. 4.1, s. 50–51.
5 Por. np. M. Kuryłowicz, Ustawodawstwo rzymskie w sprawie fałszywych miar i wag, Folia Societatis
Lublinensis 1991, 33, Hum. 1–2, s. 73 i n.
Wrocław 2004, s. 49–79.
6 Por. np. J. Rominkiewicz, Samobójstwo w prawie rzymskim, AUWr. No 2616, Prawo CCLXXXVIII,
7 Por. np. K. Amielańczyk, Plagium. Od deliktu kradzieży do przestępstwa karnego uprowadzenia nie-
wolnika w prawie rzymskim, GSP 2012, t. 27, s. 31–41.
8 Por. artykuł P. Święcickiej, Uprawniona reakcja na czyn niedozwolony w starożytnym Rzymie na przy-
kładzie bezprawnego spowodowania szkody na mieniu. Szkic historyczny (w:) Leges sapere. Studia i prace de-
dykowane Profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, pod red. W. Uruszcza-
ka, P. Święcickiej, A. Kremera, Kraków 2008, s. 595–620.
9 Różne aspekty rzymskiej iniurii przedstawiali m.in.: A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria w prawie
rzymskim epoki republikańskiej, CPH 1967, t. 19, nr 2, s. 51 i n.; P. Birks, The early History of Iniuria, TR
1969, t. 37, s. 163 i n.; A. Watson, Personal Injurie in the XII Tables, TR 1975, t. 43, s. 213 i n.; J. Plescia,
The Development of «iniuria», Labeo 1977, t. 23, s. 271 i n.; A. Völkl, Die Verfolgung von Körperverletzun-
gen im frühen römischen Recht, Wien–Köln–Graz 1984; M. Kuryłowicz, Paul. Dig. 47, 10, 26 i obyczajo-
wo-prawne zagadnienia rzymskiej iniurii, Annales UMCS 1984, sec. G, t. 31, s. 275 i n.; tegoż, Ochrona
nietykalności cielesnej we wczesnym prawie rzymskim. Uwagi w związku z książką Artura Völkl, CPH 1987,
t. 39, nr 1, s. 197 i n.; E. Pólay, Iniuria Types in Roman Law, Budapest 1986; M. Balzarini, Ancora sulla
«Lex Cornelia de iniuriis‘» e sulla repressione di talune modalità di diffamazione, Madrid 1988.
16
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
znania jej także wąskiego znaczenia – jako czynu prowadzącego do ujmy
na honorze, czyli infamii. Przedmiotem niniejszego krótkiego opracowania
będzie historia przestępstwa iniurii w jednym tylko jego typologicznym
wymiarze, który określić można umownie jako „znieważające naruszenie
nietykalności cielesnej”. Taki zabieg uzasadniony jest koniecznością ogra-
niczenia rozważań z uwagi na rozległość problematyki rzymskiej iniurii
oraz potrzebą poszukiwania i ostatecznego wskazania historycznej gene-
zy przestępstwa stypizowanego współcześnie w przepisie art. 217 k.k. Hi-
storia ta rozpoczyna się od Ustawy XII Tablic, kończy zaś na kodyfikacji
Justyniana, która zaakceptowała rozwiązania przyjęte w edyktach pretor-
skich i lex Cornelia de iniuriis.
2. Uszkodzenie ciała, naruszenie nietykalności cielesnej
oraz inne przykłady iniurii w Ustawie XII Tablic
Na temat iniurii w najdawniejszym spisanym prawie rzymskim,
tj. Ustawie XII Tablic, wiadomo stosunkowo dużo, dzięki zachowanym re-
lacjom o kilku jej przepisach. Bogata jest także w tym zakresie literatura10.
Przepisy te zostaną przedstawione ze szczególnym uwzględnieniem tych
unormowań, które mogłyby składać się na najdawniejszy typ przestępstwa
naruszenia nietykalności cielesnej. Przyznać trzeba jednak, że analiza zre-
konstruowanej Ustawy XII Tablic musi być obarczona dodatkowym ryzy-
kiem popełnienia błędu. Nie ma bowiem pewności, czy wszystkie odtwo-
rzone normy rzeczywiście znajdowały się w ustawie. Niektóre z nich, być
może, są tylko efektem późniejszej historycznie interpretacji ustawy, któ-
ra mogła zasadniczo zmienić jej treść. Oczywiste są również liczne braki
w rekonstruowanym przez naukę tekście. W rezultacie uprawnione mogą
być rozmaite koncepcje, w których wydłuża się lub skraca katalog czy-
nów (stanów faktycznych) traktowanych jako iniuria w dobie Ustawy XII
Tablic. W dużej mierze taka czy inna kwalifikacja tych czynów zależy od
przyjęcia założenia, czy i na ile rzymski prawodawca porzucił już wów-
czas tradycyjne rozumienie iniuriae jako bezprawia oraz na ile świadomie
przeprowadził już wówczas rozróżnienie na czyny wymierzone przeciw-
ko życiu i zdrowiu i czyny wymierzone przeciwko czci i nietykalności cie-
10 Por. przede wszystkim: A. Watson, Personal Injurie…, s. 213 i n.; E. Pólay, Iniuria…, s. 3 i n.;
A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria…, s. 54 i n.
17
Krzysztof Amielańczyk
lesnej. Ciekawe jest, że w okresie prawa klasycznego iniuria ponownie za-
częła rozszerzać zakres swych znamion, co stanowi pewien argument za
tym, aby tym bardziej na liczne czyny karane Ustawą XII Tablic spojrzeć
jako na iniurię sensu largo:
– D. 47, 10, 1 pr. (Ulpianus libro 56 ad edictum): „Iniuria ex eo dicta est, quod
non iure fiat: omne enim, quod non iure fit, iniuria fieri dicitur”.
– P.S. 2, 5, 1: „Generaliter dicitur iniuria omne, quod non iure fit”.
Przesłaniem obu wypowiedzi jurystów było przypomnienie dawne-
go znaczenia iniurii jako przeciwieństwa prawa. Popełniał iniurię ten,
kto działał niezgodnie z prawem. Po tych wstępnych uwagach czas na
odszukanie w Ustawie XII Tablic przepisów dotyczących iniurii w jej
trzech odsłonach, jako: uszkodzenia ciała, naruszenia nietykalności cie-
lesnej, popełnienia bezprawia (iniurii) w inny sposób. Do pierwszej gru-
py stanów faktycznych należały przede wszystkim: membrum ruptum
i os fractum.
2.1. Uszkodzenie ciała
Membrum ruptum
Pierwszym stanem faktycznym traktowanym jako iniuria było memb-
rum ruptum, czyli uszkodzenie (zranienie) ciała poprzez odcięcie jego części
(obcięcie członków)11: Ustawa XII Tab. 8, 2: „SI MEMBRUM RUP S IT, NI
CUM EO PACIT, TALIO ESTO”. [tłum.: „Jeśli odciął komuś część ciała i nie
zawrze z nim (poszkodowanym) ugody, niech będzie odwet”]12.
Za membrum ruptum uważano wszelkie przypadki uszkodzenia czyje-
goś ciała, które polegały na trwałym uszczerbku. W szczególności wchodzi-
ły w grę masywne uszkodzenia, polegające na odcięciu fragmentu ludzkie-
go ciała, ale też przypadki zmiażdżenia czy oderwania jego części. Sprawca
podlegał karze talionu, a więc odwetu. Poszkodawany miał prawo „zre-
wanżować się” sprawcy przez dokonanie takiego samego czynu, jak ten,
którego doznał. Od odpowiedzialności na zasadzie talionu sprawca mógł
się uwolnić, jeśli zawarł z ofiarą ugodę i na jej podstawie wypłacił umó-
wione odszkodowanie.
11 Por. Fest. L. 363; Gell. 20, 1, 14; Gai. 3, 223 ; P.S. 5, 4, 6; Prisc. Inst. gramm. 6, 13, 69.
12 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst – tłumaczenie – objaśnienia, Warszawa 2000, s. 51.
18
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
Os fractum (ossis fractio)
Kolejnym stanem faktycznym składającym się na typ iniurii polegają-
cym na naruszeniu nietykalności cielesnej było os fractum, czyli złamanie
czyjejś kończyny (dosłownie: „kości”) albo ręką, albo kijem13: Ustawa XII
Tab. 8, 3: „MANU FUSTIVE SI OS FREGIT LIBERO, CCC, SI SERVO, CL
POENAM SUBITO”. [„Kto zniewagę drugiemu czyni niech poniesie karę
25 sesterców (asów)”]14.
Przepis powyższy w rekonstrukcjach Ustawy XII Tablic poprzedza-
ny jest ważnym przekazem Paulusa pochodzącym ze zbioru Collatio legum
Mosaicarum et Romanarum: Paul. Coll. 2, 5, 5: „Legitima ex lege duodecim
tabularum: «qui iniuriam alteri facit, quinque et viginti sestertiorum poe-
nam subito». Quae lex generalis fuit: fuerunt et speciales, velut illa: «si os
fregit libero, ccc si servo, cl poenam subito sestertiorum»”.
Z tytułu zniewagi można było wnieść albo skargę ustawową (na podsta-
wie Ustawy XII Tablic), albo pretorską (na podstawie edyktów pretorskich).
Paulus zacytował znany już przepis ustawy o grzywnie za spowodowanie
iniurii (zastępując jednak stawkę 25 asów stawką 25 sesterców, według nowej
waluty rzymskiej), określając, że jest to lex generalis (przepis ogólny). Następnie
wskazał, że były w Ustawie także przepisy szczególne (speciales), jak ten, któ-
ry dotyczył os fractum. W szczególności, jeśli ktoś ręką lub kijem złamał czło-
wiekowi wolnemu kończynę (kość), podlegał grzywnie 300 sesterców, jeśli
niewolnikowi – 150 sesterców. Przekaz Paulusa może sugerować, że Ustawa
XII Tablic zawierała jakiś typ podstawowy iniurii polegający na naruszeniu
nietykalności cielesnej, wobec którego złamanie czyjejś kończyny byłoby ty-
pem kwalifikowanym, karanym surowszą karą. Trudno jednoznacznie roz-
strzygnąć, czy Paulus – żyjący w III w. n.e. – poprawnie odczytał intencje
twórców Ustawy XII Tablic. Jeśli tak, byłby to dowód na słuszność tezy po-
dzielanej przez część nauki, że os fractum, ale także membum ruptum traktowa-
ne były przez Rzymian doby prawa archaicznego jako stany faktyczne iniurii.
2.2. Naruszenie nietykalności cielesnej
Iniuria alteri facta
Zgodnie ze znanymi rekonstrukcjami Ustawy XII Tablic przepisem,
który mógł bezpośrednio następować po wskazanych wyżej przepisach
13 Por. Paul. Coll. 2, 5, 5; Gai. 3, 223; Gell. 20, 1, 32.
14 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 51.
19
Krzysztof Amielańczyk
wymieniających działania polegające na uszkodzeniu ciała (mebrum ruptum
i os fractum), był przepis dotyczący „innych przypadków iniurii”, polegają-
cych na naruszeniu nietykalności cielesnej – iniuria alteri facta15: Ustawa XII
Tab. 8, 4: „SI INIURIAM [ATTERI] FAXSIT, VIGINTI QUINQUE POENAE
SUNTO”. [„Jeżeli zniewagę wyrządził drugiemu, niech dwadzieścia pięć
(sesterców) asów będzie karą”]16.
Za „inne przypadki iniurii” przewidziana była grzywna w wysokości
25 asów. Przepis powyższy pasuje logicznie do przepisu go poprzedzają-
cego, choćby poprzez wskazanie wysokości grzywny, która jest tym ra-
zem wyraźnie niższa od przewidywanej za przypadek iniurii polegający
na os fractum. Chodzi w nim zatem prawdopodobnie o inne, lżejsze przy-
padki naruszenia integralności cielesnej ofiary. Nie polegałyby one ani na
trwałym uszkodzeniu ciała (membrum ruptum), ani na ciężkim, choć od-
wracalnym, uszkodzeniu kończyn przez ich złamanie (os fractum), lecz na
naruszeniu nietykalności cielesnej. Skutkiem takich działań polegających
na zadawaniu razów (biciu, policzkowaniu, a nawet pluciu) była mniejsza
dolegliwość fizyczna (jeśli już wystąpiła, była nietrwała), lecz bardziej cier-
pienie psychiczne związane z doznaną zniewagą (wstyd, ujma na honorze).
Niemniej jednak raczej wykluczyć należy, aby chodziło tu o wszelkie inne
przypadki iniurii sensu largo. Przekonują o tym dwa argumenty. Pierwsze-
go dostarcza relacja Gelliusza na temat pewnego historycznego zdarzenia,
u podstaw którego leżał stan faktyczny polegający na „policzkowaniu” in-
nej osoby, za które groziła grzywna 25 asów: Gellius, Noctae Atticae 20,
1, 12–13: „iniuria poenienda scriptum est: «Si iniuriam alteri faxit, viginti
quinque aeris poenae sunto». Quis enim erit tam inops, quem ab iniuriae
faciendae libidine viginti quinque asses deterreant? Itaque cum eam legem
Labeo quoque vester in libris quos ad duodecim tabulas conscripsit, non
probaret: (…) inquit «L. Veratius fuit egregie homo inprobus atque inmani
vecordia. Is pro delectamento habebat os hominis liberi manus suae pal-
ma verberare. Eum servus sequebatur ferens crumenam plenam assium;
ut quemque depalmaverat, numerari statim secundum duodecim tabulas
quinque et viginti asses iubebat»”.
Jeszcze w okresie republiki pewien Lucius Veratius publicznie manife-
stując w ten sposób przekonanie o nieadekwatności grzywny w wysoko-
15 Por. Gai. 3, 220 i 223; Gell. 20, 1, 12. Kategoria iniuria alteri facta to propozycja terminologiczna
E. Pólaya, Iniuria…, s. 67.
16 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 51.
20
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
ści 25 asów17, określonej w Ustawie XII Tablic w stosunku do szkodliwości
czynu polegającego na naruszeniu nietykalności cielesnej, przechadzał się
po mieście policzkując napotkanych przechodniów. Podążający w ślad za
nim niewolnik, natychmiast po wymierzeniu policzka przez swego pana,
wypłacał ofierze 25 asów. Jeśli każdy przypadek zniewagi miałby podpa-
dać pod ten przepis, musiałoby to dotyczyć także zniewagi słownej. Jak
się zdaje, takie zachowanie musiało występować często. Tymczasem brak
jest potwierdzonych źródłowo przypadków karania grzywną, i to 25 asów,
czynów polegających na werbalnych, znieważających atakach, przed ostat-
nim stuleciem republiki, gdy iniuria została poddana licznym regulacjom
pretorskim. Jeśli prawodawca chciałby wprowadzić taką odpowiedzialność
deliktową, zapewne stworzyłby oddzielny przepis o słownej zniewadze,
wobec którego lex specialis stanowiłaby norma o śpiewaniu znieważających,
hańbiących pieśni – malum carmen incantatio (Ustawa XII Tab. 8, 1a). Drugi
argument wynika z faktu, że dalsze przepisy Ustawy XII Tablic, o których
poniżej, choć wspominają jeszcze o iniurii, to wymienione w nich czyny
nie polegają już na naruszeniu nietykalności cielesnej, a niektóre przewi-
dują także grzywnę 25 asów.
2.3. Popełnienie bezprawia (iniurii) w inny sposób
Stanami faktycznymi składającymi się na iniurię wyodrębnionymi
przez Ustawę XII Tablic, niebędącymi już jednak przypadkami uszkodze-
nia ciała ani naruszenia nietykalności cielesnej, były: malum carmen incan-
tatio, succisio arborum (vitium) i ruptio pecudis alterius.
Malum carmen incantatio
Ustawa XII Tablic przewidywała karalność znieważającego czynu po-
legającego na „śpiewaniu pieśni magicznych”18. Ustawa XII Tab. 8, 1a: „QUI
MALUM CARMEN INCANTASSIT…” [„Kto śpiewa pieśń magiczną…”]19.
17 Kara grzywny 25 asów stanowiła w okresie Ustawy XII Tablic znaczącą kwotę, równowartość
1/4 wołu. W późniejszych czasach uległa ona znaczej dewaluacji, por. A. Koch, Ewolucja deliktu iniu-
ria…, s. 68, przypis 104.
18 Por. Plin. N.H. 28, 2, 10–17.
19 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 51.
21
Krzysztof Amielańczyk
Zamiarem sprawcy miało być spowodowanie utraty czci i dobrego
imienia ofiary. W takim właśnie kierunku treść tego przepisu skomento-
wana została między innymi przez Cycerona20: Ustawa XII Tab. 8, 1b: „No-
strae XII tab. cum perpaucas res capite sanxissent, in his hanc quoque san-
ciendam putaverunt: si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod
infamiam faceret flagitiumve alteri”.
Śpiewanie czy też układanie pieśni magicznych, jak twierdził Cyceron,
było jednym z nielicznych przestępstw w najdawniejszym prawie rzym-
skim, które karane było przez Ustawę XII Tablic karą śmierci. Tę zaskaku-
jąco surową karę za iniurię wiązać trzeba ze stosunkiem Rzymian do upra-
wiania magii, prowadzącej według nich do rozmaitych nieszczęść i gniewu
bogów. W ten sam sposób karane było wypowiadanie magicznych zaklęć21.
Jest to w zasadzie jedyny przepis Ustawy XII Tablic dotyczący czynu, któ-
ry zakwalifikowany został jako iniuria, gdzie dysponujemy komentarzem
wskazującym, że iniuria już w swej archaicznej formie mogła być postrze-
gana jako czyn „przynoszący niesławę i hańbę”. Oczywiście możliwe, że
także inne czyny uznawane za iniuriam postrzegane mogły być już wtedy
w powyższym kontekście. Zniesławiający i hańbiący skutek pieśni magicz-
nych, o którym pisał Cyceron, inny niż ból, cierpienie fizyczne doznane
w związku z uszkodzeniem ciała, mógł zainspirować Rzymian do poszu-
kiwania drogi rozwojowej dla deliktu iniurii, którą wyznaczałoby prze-
konanie, że zarówno cześć, jak i nietykalność cielesna są samodzielnymi
ważnymi dobrami, zasługującymi na szczególną ochronę.
Succisio arborum (vitium)
Jako iniurię sensu largo potraktowano w Ustawie XII Tablic bezprawne
wycięcie cudzych drzew22. Ustawa XII Tab. 8, 11: „Cautum est XII tabulis,
ut qui iniuria cecidisset (succidendi vocabulo lex usa est) alienas (arbores),
lueret in singulas aeris XXV”.
Za wycięcie cudzych drzew groziła grzywna 25 asów (za każde wycię-
te drzewo), a więc taka sama, jak za lżejsze naruszenie nietykalności cie-
20 Cic., De rep., 4, 10, 12 ap. Aug. De civ. Dei, 2, 9. Przekaz pochodzi z dzieła św. Augustyna De Ci-
vitate Dei, w którym autor zacytował Cycerona powołującego się na Ustawę XII Tablic. Por. także: Cic.
Tusc. 4, 2, 4; Fest. F. 181; Hor. Ep. 2, 1, 152. O tym postanowieniu wspominał także Paulus, por. P.S. 5,
4, 6: Lege duodecim tabularum de famosis carminibus, membris ruptis et ossibus fractis.
21 Por. M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 50, kom. 1.
22 Plin. N.H. 17, 1, 7.
22
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
lesnej, np. spoliczkowanie kogoś. Być może podobnie wyszczególnionych
przypadków iniurii polegającej na wyrządzeniu szkody było w Ustawie
XII Tablic więcej23, chociaż przeciwko takiej tezie świadczyć może ogólnie
brzmiąca norma ustawy, mogąca mieć charakter zbiorczy dla wszelkich
innych przypadków, o której poniżej.
Ruptio pecudis alterius
Zachował się dosyć pewny fragment kolejnego przepisu Ustawy XII
Tablic, który można przypisać do regulacji dotyczącej iniurii24: Ustawa
XII Tab. 8, 5: „RUPIT[IAS]… SARCITO”25 [tłum.: „Poniesiesz szkodę…
niech naprawi”]26.
Trudno jednak przesądzać na podstawie tej fragmentarycznie zacho-
wanej normy nakazującej naprawienie szkody, czy miała ona charakter
„zbiorczy” i obejmowała inne jeszcze przypadki iniurii, polegające na wy-
rządzeniu szkody, mieszczącej się w jego pojęciu, czy przepis w ogóle
iniurii nie dotyczył. Przepis mógłby zostać zrekonstruowany z wykorzy-
staniem stylistyki przekazu Ulpiana dotyczącego lex Aquilia, zamieszczo-
nego w Digestach Justyniana27: „Rupitias si quis alterius pecudi iniuria
faxsit, sarcito”.
Ogólnie brzmiące sformułowanie mówiące o obowiązku naprawienia
przez sprawcę deliktu szkody (zapłacenia odszkodowania) nie przypomina
sankcji wskazanych w wyodrębnionych wcześniej przypadkach iniurii (za-
płacenie grzywny, kara śmierci, talion). Świadczyć to może o tym, że Usta-
wa XII Tablic nie uznawała jednak każdego wyrządzenia szkody za iniurię.
W uzupełnieniu dokonanego przeglądu zachowań składających się na
typ iniurii w Ustawie XII Tablic trzeba poruszyć jeszcze dwie kwestie. Po
pierwsze, z zachowanych przepisów Ustawy XII Tablic nie wynika w prze-
konujący, bezsporny sposób, aby w okresie gdy Ustawa weszła w życie, de-
liktem będącym w zainteresowaniu prawa była już każda zniewaga słow-
na. Przepis Ustawy XII T. 8, 2, jak już wcześniej o tym była mowa, raczej
23 Por. także: Paul. D. 47, 7, 1; Gai. 4, 11; Paul. D. 12, 2, 28, 6; D. 47, 7, 5 pr.
24 Por. Fest. F. 265; P. 264; F. 322; Ulp. D. 9, 2, 1 pr.
25 Ewentualnie: „RUP[S]IT… SARCITO” (por. rekonstrukcję: C.G. Bruns, Fontes iuris Romani an-
tiqui, t. 1, Tübingen 1909, s. 15.
26 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 52.
27 Por. D. 9, 2, 27, 5. Dlatego E. Pólay nazywa takie inne przypadki iniuriae – ruptio pecudis alterius
i zalicza do typów iniuriae, por. s. 39 i 67.
23
Krzysztof Amielańczyk
związany był z naruszaniem nietykalności cielesnej, niż każdą zniewa-
gą, także słowną. Iniuria jako delikt oznaczający zniewagę w tym przede
wszystkim znaczeniu to dopiero efekt działalności prawotwórczej preto-
rów rzymskich.
Dodać tu można, że w nauce rozważana była także kwestia interpreta-
cji przepisu ustawy dotyczącego nieumyślnego pozbawienia życia: Ustawa
XII Tab. 24a: „SI TELUM MANU FUGITMAGIS QUAM IECIT, aries subici-
tur” [Tłum.: „Jeśli oręż bardziej z ręki wymknął się, niż był rzucony, baran
jest składany w ofierze”]28.
W romanistyce prawniczej przedstawiono pogląd o powiązaniu po-
wyższego przepisu z przepisem o membrum ruptum, uznającym go za le-
gem speciali wobec ogólnej regulacji traktującej o uszkodzeniu ciała29. Kon-
cepcja ta odmawia jednak zachowaniu polegającemu na membrum ruptum
przynależności do typu przestępstwa iniurii. Gdyby uznać, że przytoczony
przepis nie dotyczył zabójstwa nieumyślnego, lecz raczej uszkodzenia cia-
ła i związek miał bardziej z zachowaną ogólną normą dotyczącą membrum
ruptum, niż z niezachowaną prawdopodobną normą o zabójstwie umyśl-
nym, nie zmieni to katalogu czynów składających się na iniurię polegają-
cych na naruszeniu nietykalności cielesnej.
3. Typ crimen iniuriae w lex Cornelia de iniuriis
Ostatnie stulecie republiki rzymskiej przyniosło poważne zmiany
w zakresie postrzegania iniurii. Doszło do wyraźnego rozdzielenia się
dróg rozwoju typu tego przestępstwa. Iniuria jako delikt – przestępstwo
prawa prywatnego została poddana gruntownej regulacji w edyktach pre-
torskich. Z powodu braku miejsca i z racji prywatnoprawnego charakteru
tej problematyki zostanie ona pominięta.
Iniuria uzyskała także, co nas najbardziej interesuje, status crimen –
przestępstwa prawa publicznego, jednak w zakresie niektórych tylko dzia-
łań zabronionych, wchodzących w zakres jej dotąd szeroko zakreślonych
znamion. Przedmiotem zainteresowania prawa publicznego stały się, po-
dobnie jak niegdyś w Ustawie XII Tablic, czyny polegające na naruszeniu
28 Tłum. za: M. i J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic…, s. 61.
29 Por. A. Völkl, Die Verfolgung…, s. 83 i n; a także artykuł recenzyjny M. Kuryłowicza, Ochrona
nietykalności cielesnej we wczesnym prawie rzymskim. Uwagi w związku z książką Artura Völkl, CPH 1987,
t. 39, nr 1, s. 199 i n.
24
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
nietykalności cielesnej i uszkodzeniu ciała oraz, dodatkowo, czyn polega-
jący na naruszeniu miru domowego. Stało się tak prawdopodobnie z racji
nasilenia się w republice zjawiska naruszania nietykalności cielesnej, któ-
re to przestępstwo, jeśli szukać uzasadnienia dla jego reglamentacji pub-
licznoprawnej, bardziej godziło w interes społeczeństwa jako całości niż
w interes państwa (utilitas publica). Trzeba jednak pamiętać, w jakich oko-
licznościach historycznych wydawane były leges Corneliae. Był to czas pa-
nującego po zakończonej wojnie domowej bezprawia: zamieszek i stosowa-
nej publicznie przemocy, licznych podpaleń i zabójstw, aneksji i grabienia
nieruchomości, które prawodawstwo karne Sulli miało powstrzymać. Sięg-
nięcie po regulację karną wymierzoną przeciwko najbardziej szkodliwym
społecznie działaniom, składającym sie na iniurię, doskonale wpisywało
się w politykę karną państwa rzymskiego.
Lex Cornelia de iniuriis z 81 r. p.n.e. była tylko jedną z wielu ustaw kar-
nych Korneliusza Sulli, wydanych w ramach wielkiego dzieła prawodaw-
czego dyktatora30, którego zasadniczym celem było stworzenie sprawnie
działającego systemu prawa karnego. Tak jak inne ustawy karne dotyczące
pozostałych rzymskich przestępstw prawa publicznego (crimina), lex Corne-
lia de iniuriis powoływała osobny organ sądowy, quaestio de iniuriis – trybu-
nał karny do sądzenia penalizowanego ustawą przestępstwa. Procedura
przeprowadzana przed ową quaestio nie jest dobrze znana. W nauce pre-
zentowany jest pogląd, że miała ona elementy prywatnoprawne: występo-
wano, być może jeszcze nie z aktem oskarżenia – accusatio, lecz nadal z pry-
watną actio iniuriarum. Sąd orzekający w sprawie iniurii określany był jako
iudicium publicum, chociaż z dodatkiem rei private. Iudicium publicum tym się
odróżniało od iudicium privatum, że mógł je uruchomić każdy obywatel –
oskarżyciel, licząc w razie sukcesu na premię (praemia). Wymierzana kara
– poena legis miała w tym sensie charakter kary publicznej, że przy ustale-
niu kary grzywny nie brano pod uwagę stawek znanych z Ustawy XII Tab-
lic, lecz szacowano rozmiar zniewagi, uwzględniając prawdopodobnie tę
właśnie premię dla oskarżyciela. Z czasem iniurię poddano postępowaniu
karnemu extra ordinem z możliwością swobodnego wymierzania kar przez
sędziów – urzędników.
30 Lucius Cornelius Sulla określił swój urząd jako dictator legibus scribendis et rei publiae constituen-
dae (w celu napisania praw i ukonstytuowania republiki). Doprowadził do uchwalenia co najmniej
9 ustaw karnych, por. K. Amielańczyk, Lex Cornelia de sicariis et veneficis. Ustawa Korneliusza Sulli prze-
ciwko nożownikom i trucicielom (81 r. p.n.e.), Lublin 2011, s. 26 i n.
25
Krzysztof Amielańczyk
Chociaż tematowi iniurii poświęcono dość obszerny tytuł 10 księgi
47 Digestów Justyniana, większość wypowiedzi jurystów, które kompila-
torzy zdecydowali się pod tym tytułem zamieścić, dotyczyła kwestii pry-
watnoprawnych i odpowiedzialności deliktowej. Tylko nieliczne informa-
cje dotyczą lex Cornelia de iniuriis, przewidującej odpowiedzialność karną
za crimen iniuriae.
Treść ustawy Korneliusza Sulli znana jest z przekazu jurysty Ulpiana,
który – co znamienne – komentował edykt pretorski, stanowiący, o czym
była już mowa, podstawę regulacji iniurii w prawie rzymskim: D. 47, 10,
5 pr. (Ulpianus libro 56 ad edictum): „Lex Cornelia de iniuriis competit ei, qui
iniuriarum agere volet ob eam rem, quod se pulsatum verberatumve do-
mumve suam vi introitam esse dicat. qua lege cavetur, ut non iudicet, qui
ei qui agit gener socer, vitricus privignus, sobrinusve est propiusve eorum
quemquem ea cognatione adfinitateve attinget, quive eorum eius paren-
tisve cuius eorum patronus erit. lex itaque Cornelia ex tribus causis dedit
actionem: quod quis pulsatus verberatusve domusve eius vi introita sit.
apparet igitur omnem iniuriam, quae manu fiat, lege Cornelia contineri”.
Pulsatio i verberatio
Ustawa Korneliusza Sulli o zniewadze miała zastosowanie wtedy, gdy
ktoś chciał wnieść skargę z tego powodu, że doznał pobicia (pulsatio) albo
dlatego, że został wychłostany (verberatio). Różnicę pomiędzy zachowaniem
polegającym na pulsare, a zachowaniem określonym terminem verberare wy-
jaśnił Ulpian w dalszej części przekazu: D. 47, 10, 5, 1 (Ulpianus libro 56 ad
edictum): „Inter pulsationem et verberationem hoc interest, ut Ofilius scri-
bit: verberare est cum dolore caedere, pulsare sine dolore”.
Przedstawiając zagadnienie, Ulpian powołał się na opinię innego ju-
rysty, Ofiliusa, żyjącego kilka wieków przed Ulpianem, jeszcze w okresie
republiki31. Pogląd Ofiliusa zaakceptowany przez Ulpiana brzmiał nieco
zaskakująco: verberare miało oznaczać działanie polegające na caedere, które
wywoływało ból, pulsare miało bólu nie wywoływać. Termin caedere miał
bardzo szerokie znaczenie w języku łacińskim, uogólniając – oznaczać mógł
zarówno „ciąć” („chłostać”), jak i „bić”32. Mógł zatem odnosić się równie
31 Prawdopodobnie za panowania Juliusza Cezara, por. notkę bibliograficzną: W. Litewski, Jurys-
prudencja rzymska, Kraków 2000, s. 147.
32 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, s. 119.
26
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
dobrze do verberatio, jak i pulsatio, co pokazuje najlepiej sama wypowiedź
Ulpiana. Kryterium bólu (dolor), różnicujące oba sposoby dokonania iniu-
rii, akceptowane przez kilka wieków historii, bo zarówno w I w. p.n.e., jak
i w III w. n.e., każe inaczej spojrzeć na ratio ustawy Sulli – legis Corneliae
de iniuriis. Jeśli przestępcze działanie rzeczywiście mogło nie wywoływać
bólu, jak w przypadku pulsatio, aby znaleźć się w zasięgu ustawy, to trudno
obronić pogląd, że ustawa karna została wydana w celu surowszego po-
traktowania najgroźniejszych czynów. Przede wszystkim nie podlegałyby
jej czyny polegające na dotkliwym pobiciu, wywołujące przecież ból. Takie
czyny mogłyby być zatem procedowane karnie z zastosowaniem innych
ustaw: lex Iulia (Cornelia) de vi (publica lub privata) o przemocy albo lex Cor-
nelia de sicariis et veneficis przeciwko nożownikom i trucicielom, jeśli przy
okazji zagrożone zostało życie ofiary przestępstwa. Dlatego ratio ustawy
trzeba poszukiwać gdzie indziej. Nie odbiegała ona prawdopodobnie od
tej proponowanej przez edykty pretorskie I wieku p.n.e. Interwencją obję-
te były czyny prowadzące do subiektywnie pojmowanej ujmy na honorze,
wstydu i poniżenia. Termin verberatio jest znaczeniowo klarowny i oznacza
po prostu chłostę33, mającą charakter infamujący, stosowaną powszechnie
w rzymskim prawie karnym, zwłaszcza wobec niewolników i osób o ni-
skim statusie społecznym34. Pulsatio, z uwzględnieniem uwagi Ulpiana, jeśli
miało nie nieść bólu, sprowadzało się chyba w praktyce tylko do „policzko-
wania”, a więc poniżającej ofiarę sytuacji. Podobny zresztą charakter mia-
ło także wyrzucenie kogoś siłą z jego domu, o czym będzie jeszcze mowa.
Chociaż pulsatio może przywodzić wspomnienie o regulacji Ustawy
XII Tablic i kazus „rozrywkowo usposobionego” Rzymianina, policzkują-
cego przechodniów według taryfy opiewającej na 25 asów, błędem było-
by szukać w Ustawie XII Tablic zbyt daleko idącej analogii i inspiracji dla
lex Cornelia de iniuriis35. Przypomnijmy, tam kryterium podziału iniurii na
membrum ruptum i ossis fractio leżało w zgoła inaczej określonych skutkach
przestępczego działania, które można sprowadzić do kwestii trwałości (nie-
odwracalności) uszkodzeń ciała. Ustawa XII Tablic, poza przypadkiem śpie-
wania pieśni magicznych (malum carmen incantatio), nie wspominała o znie-
ważającym charakterze aktów iniurii.
33 Tamże, s. 983.
34 Por. P. Kołodko, Rzymska terminologia prawna stosowana na określenie chłosty (w:) Contra leges et
bonos mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, pod red. H. Kowalskiego i M. Kuryłowicza,
Lublin 2005, s. 149 i n.
35 W szczególności myli się A. Koch, Ewolucja deliktu iniuria…, s. 70, gdy twierdzi, że „lex Cornelia
de iniuriis traktowała delikt w sposób tradycyjny, według wzoru ustawy XII tablic”.
27
Krzysztof Amielańczyk
Domum introire
Jak już wcześniej była mowa, oprócz czynów polegających na narusze-
niu nietykalności cielesnej, ustawa Sulli o zniewadze była także podstawą
karalności czynu polegającego na sforsowaniu czyjegoś domu przez intru-
za. Zauważyć trzeba przede wszystkim, że chodziło o działanie polegają-
ce na zastosowaniu przez sprawcę vis, a więc wejściu z użyciem siły, cze-
go przejawem mogło być pokonanie zamkniętych na klucz drzwi czy też
wyrzucenie z domu przebywającej w nim osoby. W dalszej części swego
przekazu Ulpian skupił swą uwagę na tym właśnie przestępstwie: D. 47,
10, 5, 2–4 (Ulpianus libro 56 ad edictum): „2. Domum accipere debemus non
proprietatem domus, sed domicilium. Guare sive in propria domu quis ha-
bitaverit sive in conducto vel gratis sive hospitio receptus, haec lex locum
habebit. 3. Quid si quis in villa habitet vel in hortis? idem erit probandum.
4. Et si dominus fundum locaverit inque eum impetus factus sit, colonus
aget, non dominus”.
Przede wszystkim jurysta wyjaśnił, że mówiąc o sforsowaniu czyjegoś
domu, nie należy mieć na myśli prawa własności, lecz miejsce czyjegoś za-
mieszkania (pobytu). Bez znaczenia zatem dla odpowiedzialności karnej
na podstawie ustawy było to, z jakiego tytułu ktoś dom zamieszkiwał: czy
był jego właścicielem, czy go wynajmował, czy wszedł w jego posiadanie
bezpłatnie, czy zajmował przebywając w gościnie. Tak samo bez znacze-
nia było to, czy domem była wiejska willa, czy był to dom znajdujący się
w ogrodzie (altana). Uprawnionym do skargi był wówczas nie właściciel,
lecz ten, kto dom zajmował. Z przekazu wynika jednoznacznie, że przed-
miotem ochrony nie było zatem prawo własności domu. Nie chroniono
ustawą Sullańską uprawnień właścicielskich, ale spokój zamieszkiwania
– mir domowy.
Ulpian rozważał także zastosowanie ustawy Sulli do przypadku, gdy
czyjś dom został sforsowany, w sytuacji gdy nie stanowił on akurat miejsca
aktualnego zamieszkiwania właściciela. Podjął ciekawą polemikę z poglą-
dem Labeona: D. 47, 10, 5, 5 (Ulpianus libro 56 ad edictum): „Si tamen in fun-
dum alienum, qui domino colebatur, introitum sit, Labeo negat esse actio-
nem domino fundi ex lege Cornelia, quia non possit ubique domicilium
habere, hoc est per omnes villas suas. ego puto ad omnem habitationem, in
qua pater familias habitat, pertinere hanc legem, licet ibi quis domicilium
non habeat. ponamus enim studiorum causa romae agere: Romae utique
domicilium non habet et tamen dicendum est, si vi domus eius introita fu-
28
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
erit, Corneliam locum habere. tantum igitur ad meritoria vel stabula non
pertinebit: ceterum ad hos pertinebit, qui inhabitant non momenti causa,
licet ibi domicilium non habeant”.
Bogaci Rzymianie byli niekiedy właścicielami wielu domów mieszkal-
nych. Szczególnie popularne było posiadanie oprócz domu w mieście, tak-
że domu na wsi (villa). Labeon uważał, że skarga nie przysługiwała właś-
cicielowi wiejskiego domu, do którego wszedł intruz, w sytuacji gdy ten
przebywał akurat w innej swej posiadłości. Argumentował, że nie można
zamieszkiwać (mieć domicilium) w wielu miejscach równocześnie. Ulpian
był jednak przeciwnego zdania. Uważał, że ustawa dotyczyła wszystkich
miejsc przeznaczonych do zamieszkiwania, nawet jeśli ich właściciel prze-
bywał w chwili dokonania przestępstwa w innym domu niż ten, który zo-
stał sforsowany. Jeśli więc ktoś był właścicielem domu w Rzymie, ale akurat
przebywał w innym miejscu, gdy sprawca do niego wszedł, ustawa miała
zastosowanie. Z kolei podał przykładowo, że nie będą spełniały wymo-
gów ustawy tymczasowe stancje czy domy publiczne, w których ktoś „po-
mieszkuje na chwilę” (jest inhabitant momenti causa). Jak widać, interpreta-
cja ustawy Sulli budziła poważne wątpliwości. Labeon kładąc nacisk na
okoliczność, kto aktualnie był „lokatorem” domu, być może miał na myśli
przede wszystkim przypadki, gdy najściu na dom towarzyszyło jego („lo-
katora”) „siłowe usunięcie”. Ulpian z kolei miał bardziej na względzie więź,
jaka łączyła właściciela (ale z pewnością także innego, stałego „lokatora”)
z miejscem (nawet okresowego) zamieszkania, opartą na prywatności, któ-
ra tak samo wystawiana była na szwank wówczas, gdy dom sforsowano
pod jego nieobecność. Spór nie dotyczył jednak kwestii pierwszorzędnej
– ratio ustawy. Jeśli prawidłowo została ona zidentyfikowana już na grun-
cie rozważań o działaniach polegających na naruszeniu nietykalności cie-
lesnej, to aktualna jest ona także i teraz. Przestępstwo uderzało w godność
człowieka, znieważało go, odzierając z prywatności, która wiązała się ze
spokojem w miejscu zamieszkania.
29
Krzysztof Amielańczyk
Streszczenie
Iniuria (zniewaga) rodziła zarówno prywatnoprawne, jak publiczno-
prawne konsekwencje w prawie rzymskim. Stanowiły ją dość liczne i cza-
sami dalekie od wzajemnego podobieństwa czyny sprowadzające się do
naruszenia zarówno czci, nietykalności cielesnej, jak i sfery nietykalności
mienia chronionej przez prawo osoby. Jako przestępstwo prawa publiczne-
go – crimen iniuriae oznaczało przede wszystkim znieważające naruszenie
nietykalności cielesnej. Przestępstwo ma swą genezę w Ustawie XII Tab-
lic (451–450 r. p.n.e.), wedle której takie czyny jak przykładowo: membrum
ruptum (uszkodzenie, zranienie ciała poprzez odcięcie jego członków) i os
fractum (złamanie czyjejś kończyny albo ręką, albo kijem) dawały podstawę
do skargi ustawowej, prowadzącej do wymierzenia grzywny. Zakres zna-
mion dla crimen inuriae polegającego na znieważającym naruszeniu niety-
kalności cielesnej określiła ostatecznie ustawa dyktatora Korneliusza Sulli
– lex Cornelia de iniuriis z 81 r. p.n.e., która penalizowała zachowania pole-
gające na: pulsare (biciu) i verberare (chłostaniu). Ustawa Sulli zakazywała
także vi domum introire – gwałtownego najścia na cudzy dom (naruszania
miru domowego). Przepisy ustawy Sulli dotyczące crimen iniuriae stanowiły
podstawę odpowiedzialności karnej za to przestępstwo również w okresie
cesarstwa i włączone zostały do Kodyfikacji Justyniańskiej (529–534 r. n.e.).
30
Iniuria. Kilka uwag o przestępstwie naruszenia nietykalności cielesnej w prawie rzymskim
Iniuria. Some remarks about the offence
of violation of bodily integrity in Roman law
Summary
Iniuria (insult) caused both private and public law consequences in Roman law.
It consisted of numerous and often far from similar acts like the violation of another
person’s dignity, the violation of bodily integrity and the infringement of the inviola-
bility of a protected person’s property. Insult bearing violation of bodily integrity was
treated as a public law offence – crimen iniuriae. This offence started in the Law of
the Twelve Tables (451–450 B.C.), according to which acts such as e.g. mebrum rup-
tum (bodily damage or injury by cutting off a limb) and os fractum (the breaking of
a limb by using hands or a stick) gave grounds to bringing forward a legal complaint
which led to the imposing of a fine. The range of statutory features of crimen iniuriae
taking the form of the insult bearing violation of bodily integrity was finely established
by the law of the dictator Cornelius Sulla – lex Cornelia de iniuriis from 81 B.C. which
penalised acts such as pulsare (beating) and verberare (flogging). The Sulla law for-
bade also vi domum introire – the violent intrusion on somebody’s home (the in-
fringement on the inviolability of the home). The regulations of the Sulla law referring
to crimen iniuriae were the basis of criminal responsibility for that offence also in the
period of the empire and were incorporated into the Code of Justinian (529–534 A.C.).
31
Arkadiusz Bereza
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej
w dawnej Polsce
Arkadiusz Bereza
We wczesnym średniowieczu prawo karne oparte było przede wszyst-
kim na zwyczaju, przekazywanym tradycją ustną. Z czasem – dla zapew-
nienia pewności stosowanego prawa – zaczęto je spisywać, następnie mo-
dyfikować poprzez rozstrzygnięcia sądowe i działalność prawodawczą
władcy, nawiązując jednocześnie do tradycji rzymskiego prawa karnego
oraz uregulowań zawartych w prawie kanonicznym.
Przestępstwa przeciwko czci znajdowały ważne miejsce w prawie kar-
nym z uwagi na specyficznie ujmowaną cześć w różnych grupach społecz-
nych. Naruszeniem czci były także niektóre czyny noszące znamiona na-
ruszenia nietykalności cielesnej, zwłaszcza wobec kobiet, które z reguły
były otoczone większą ochroną prawną.
Z uwagi na kazuistykę średniowiecznego prawa oraz zawarte w nim
rozstrzygnięcia sądowe ujęte w postaci prejudykatów możemy wyodręb-
nić konkretne czyny, które w oczach współczesnych nosiły znamiona prze-
stępstw przeciwko czci. W przypadku każdego z nich określano karę pry-
watną, której zapłacenie umożliwiało wykupienie się od zemsty osoby po-
szkodowanej1.
System zastępczych kar pieniężnych, zwany systemem kompozy-
cyjnym (od łac. compositio – ugoda, układ) pojawił się wzorem innych
1 Na przykład w prawie salickim obelgę stanowiło nazwanie osoby: obsrańcem, małym lisem,
zającem (kara 3 solidy), fałszerzem (kara 15 solidów) lub ladacznicą (kara 45 solidów) (tytuł XLIX).
Wysoką karę (odpowiednio 15, 30, 35, 45 solidów) przewidziano za dotknięcie palca, ramienia, łokcia
czy piersi kobiety (tytuł XXVI) – Pomniki prawa, wyd. R. Skeczkowski, Koszalin 1996, bp.
32
Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej w dawnej Polsce
państw także w Polsce, a rozbudowany w XIII wieku przetrwał aż do
rozbiorów. Kara kompozycyjna wyrażona w pieniądzu zawierała w so-
bie element pełnego zadośćuczynienia (a nie tylko odszkodowania) dla
poszkodowanego, a niekiedy (w ściśle określonych sytuacjach) także
element kary pieniężnej przypadającej na rzecz monarchy. Wysokość
kary kompozycyjnej określona w prawie uzależniona była od pozycji
społecznej osoby poszkodowanej, chociaż niekiedy ustalenie jej pozo-
stawiano uznaniu sądu. Miała ona zapewnić osobie poszkodowanej peł-
ną satysfakcję i to w stopniu wykluczającym jakiekolwiek pretensje na-
tury moralnej2.
Naruszenie czci było przestępstwem prywatnym (występkiem pry-
watnym w projekcie kodeksu Andrzeja Zamoyskiego lub przestępstwem
cywilnym w Carolinie) i zaliczano je do kategorii przestępstw mniejszej
wagi (causae minores). Wiązało się to z charakterem naruszonego dobra, karą
prywatną jako formą wykupienia się od zemsty oraz trybem dochodzenia
sprawiedliwości w drodze skargi osoby pokrzywdzonej3. Od tej ostatniej
reguły bywały wyjątki, gdyż zdarzały się w średniowieczu przypadki ści-
gania z urzędu – które zależało od uznania urzędnika – przestępstw obra-
zy czci osoby prywatnej4.
Były to najczęściej czyny skierowane przeciwko honorowi rycerskie-
mu (szlacheckiemu) oraz czci kobiety. Z natury rzeczy było to przestęp-
stwo, które popełnić można z winy umyślnej, chociaż ocena podmioto-
wej strony przestępstwa była w okresie średniowiecza dopiero w stadium
rozwoju. Karano czynne naruszenie czci, jak i obrazę słowną (mala verba).
Czynnym naruszeniem czci było m.in. spoliczkowanie, targanie za wło-
sy, wyciągnięcie miecza w obecności rycerza, naruszenie szat kobiety, ale
także czyny, które na pozór nie miały nic wspólnego z naruszeniem czci
(np. zabór z użyciem przemocy konia z powozu, którym jechała żona skar-
żącego, a następnie pozostawienie jej na drodze bez zaprzęgu)5. Obrazą
słowną były natomiast: zniewaga (vituperium) poprzez użycie słów obraź-
2 S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów 1921, s. 4; S. Płaza, Historia prawa w Pol-
sce na tle porównawczym, cz. 1, X–XVIII w., Kraków 1997, s. 19, 347; J. Makarewicz, Polskie prawo karne.
Część ogólna, Lwów 1919, s. 301–303, 351–352 (zob. również rozważania na temat rozróżnienia ter-
minologicznego kary i kompozycji, s. 307–309).
3 J. Makarewicz, Polskie prawo karne…, s. 58–59, 61–63, 70–72, 183.
4 S. Borowski, Ściganie przestępstw z urzędu w średniowiecznym prawie polskim, Warszawa 1933,
s. 31–32, 35–36, powołujący się na art. 16 Księgi Elbląskiej.
5 B. Lesiński, Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV wieku, Ossolineum 1956,
s. 148.
33
Arkadiusz Bereza
liwych (lżenie), zarzut złego pochodzenia i osławienie (diffamatio) oraz po-
twarz (calumnia)6.
Okolicznością wyłączającą przestępność czynów naruszających cześć
było wykonywanie uprawnień wierzyciela, wynikających z odpowiedzial-
ności umownej, umocnionej prawami osobistymi dłużnika. Takim środ-
kiem umocnienia zobowiązania było „łajanie”, polegające na zgodzie dłuż-
nika na naruszenie jego czci poprzez rozpowszechnienie listów łajających
w przypadku niespełnienia zobowiązania w terminie7.
Za słowa obelżywe (np. za nazwanie poddanym, a według innych ba-
daczy – błaznem) Księga Elbląska w art. XVI przewidywała karę 6 lub 15
grzywien. Odpowiadało to karze za zadanie prostych ran krwawych8.
Zbliżony był także sposób obliczania kary przy tych przestępstwach, gdyż
winny obelgi (jak i zadania ran krwawych) musiał zapłacić tyle kar, ile prze-
stępstw takich popełnił, tj. ile razy powtórzył zniewagę lub ile zadał ran
krwawych. Odbiegało to od kształtującej się już wtedy zasady, że w przy-
padku kilku czynów należało uiścić karę za jedno, najcięższe przestęp-
stwo. Także powtórzenie przez tę samą osobę takiego samego rodzajowo
przestępstwa w okresie późniejszym nie wpływało na powiększenie kary
poprzez uwzględnienie recydywy, gdyż odpowiadano na zasadzie toties-
quoties, tj. za każde przestępstwo wymierzano karę przez prawo oznaczo-
ną zawsze w tej samej wysokości9.
Natomiast czynne naruszenie czci na drodze lub na targu było zagro-
żone w art. XV Księgi Elbląskiej wyższą karą – ze względu na miejsce oto-
czo
Pobierz darmowy fragment (pdf)