Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00369 007508 20954062 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500. Tom 1 - ebook/pdf
Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500. Tom 1 - ebook/pdf
Autor: Liczba stron:
Wydawca: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-235-1519-7 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> sztuka >> architektura
Porównaj ceny (książka, ebook, audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500 to wyjątkowa seria trzech książek przedstawiających syntezę kultury artystycznej ważnego regionu dawnej Europy. Napisana przez wybitnego znawcę tej problematyki, ukazuje najnowszy stan wiedzy oraz gwarantuje doskonały poziom merytoryczny i pasjonującą lekturę. Pierwszy tom serii traktuje o sztuce i kulturze burgundzkiej, związanych głównie z dworem książęcym w Dijon i Paryżu, oraz o sztuce niderlandzkiej, powstającej w środowiskach mieszczańskich, przede wszystkim w zamożnych miastach Flandrii i Brabancji (burgundzko-niderlandzkich tapiseriach, złotnictwie i malarstwie książkowym, burgundzkim malarstwie tablicowym, burgundzkiej monumentalnej rzeźbie kamiennej i brązowej oraz niderlandzkiej mobilnej rzeźbie drewnianej).

To dzieło niezwykle istotne dla historii sztuki i historii kultury, które może być odbierane jako specjalistyczna rozprawa, cenna dla osób zajmujących się sztuką przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych, jako podręcznik dla studentów historii sztuki, historii i kulturoznawstwa oraz jako interesująca i zajmująca lektura dla szerokiego kręgu publiczności.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Antoni Ziemba - historyk sztuki, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i kurator Galerii Nowożytnej Sztuki Europejskiej w Muzeum Narodowym w Warszawie. Zajmuje się sztuką holenderską XVII wieku, sztuką niderlandzką i niemiecką XV–XVI wieku oraz teorią sztuki od późnego średniowiecza do XVII wieku. Jest autorem książek Nowe Dzieci Izraela. Stary Testament w kulturze holenderskiej XVII wieku (2000), Iluzja a realizm. Gra z widzem w sztuce holenderskiej 1580–1660 (2005), współautorem katalogu Malarstwo niemieckie do 1600 roku (2000) oraz Encyklopedii malarstwa fl amandzkiego i holenderskiego (2001), a także pomysłodawcą wystaw i współtwórcą ich katalogów, m.in.: Caravaggio „Złożenie do Grobu”: arcydzieło Pina- koteki Watykańskiej. Różne oblicza caravaggio- nizmu (1996), Sztuka cenniejsza niż złoto. Obrazy, rysunki i ryciny dawnych mistrzów europejskich ze zbiorów polskich (1999), Transalpinum. Od Giorgiona i Dürera do Tycjana i Rubensa (2004), Złoty Wiek malarstwa fl amandzkiego: Rubens, van Dyck, Jordaens... 1608–1678 (2007). Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380–1500 to wyjątkowa seria trzech książek przedstawiają- cych syntezę kultury artystycznej ważnego regio- nu dawnej Europy. Napisana przez wybitnego znawcę tej problematyki, ukazuje najnowszy stan wiedzy oraz gwarantuje doskonały poziom merytoryczny i pasjonującą lekturę. Pierwszy tom serii traktuje o sztuce i kulturze burgundzkiej, związanych głównie z dworem książęcym w Dijon i Paryżu, oraz o sztuce niderlandzkiej, powstającej w środowiskach mieszczańskich, przede wszystkim w zamożnych miastach Flandrii i Brabancji (burgundzko- -niderlandzkich tapiseriach, złotnictwie i malar- stwie książkowym, burgundzkim malarstwie tablicowym, burgundzkiej monumentalnej rzeźbie kamiennej i brązowej oraz niderlandzkiej mobilnej rzeźbie drewnianej). Tom drugi omawia niderlandzkie malarstwo tablicowe (a wraz z nim rysunek i grafi kę) z lat 1430–1500 – od Jana van Eycka po Hierony- musa Boscha. Tom trzeci poświęcony jest związkom artystycz- nym Niderlandów z Francją, Italią i Iberią oraz krajami Rzeszy Niemieckiej w latach 1430–1500, zwłaszcza oddziaływaniu malarstwa niderlandz- kiego epoki van Eycka, Memlinga i Boscha na sztukę włoską, hiszpańską i francuską oraz wpływowi niderlandzkiej rzeźby, grafi ki i ma- larstwa na obszar Niemiec i Europy Środkowej. Antoni Ziemba Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380–1500 Tom I Sztuka dworu burgundzkiego oraz miast niderlandzkich A n o n t i i Z e m b a S z t u k a B u r g u n d i i i i N d e r l a n d ó w 1 3 8 0 – 1 5 0 0 T o m I Cena 49,00 zł ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== sztuka burgundii okladka ok.indd 1 23.8.2009 14:30:05 Sztuka Burgundii i Niderland(cid:243)w 1380(cid:150)1500 Tom I PamiŒci Jana Bia‡ostockiego ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Sk‡adam specjalne podziŒkowania Panu Grzegorzowi Przew‡ockiemu za imperatywne nak‡onienie mnie do zajmowania siŒ (cid:132)wznios‡„ i piŒkn„(cid:148) sztuk„ XV wieku oraz Paniom Joannie Kilian i Gra¿ynie Bastek za wydatn„ pomoc w tworzeniu tej ksi„¿ki Autor ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Prace Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego Antoni Ziemba Sztuka Burgundii i Niderland(cid:243)w 1380(cid:150)1500 Tom I Sztuka dworu burgundzkiego oraz miast niderlandzkich ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Recenzenci Sergiusz Michalski Jan K. Ostrowski Projekt okładki Jakub Rakusa-Suszczewski Na okładce Warsztat Jana de Moldera Ołtarz św. Rajnolda z gdańskiego kościoła Mariackiego 1515–1516 Warszawa, Muzeum Narodowe Redaktor prowadzący Ewa Wyszyńska Redaktor Agnieszka Panecka Korektorzy Maria Fijołek Anna Smaga Opracowanie indeksu Anna Matysiak Skład i łamanie ALINEA Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego  Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2008 ISBN 978-83-235-0443-6 Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl Dział Handlowy: tel. 022 55 31 333 e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie I ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści I. Temat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II.1. Historiograficzne mity. Postulat „nowej krytyki” historycznej . III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa . . . . . III.1. Zarys historii państwa burgundzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . III.1.1. Filip Śmiały 1363–1404 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.1.2. Jan bez Trwogi 1404–1419 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.1.3. Filip Dobry 1419–1467 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.1.4. Karol Śmiały 1467–1477 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.1.5. Maria Burgundzka (1477–1482) i Filip Piękny (1482–1506) . III.2. Kultura dworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.2.1. Idea rycerska III.2.2. Modele miłości dworskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.2.3. Idea krucjat i Zakon Złotego Runa . . . . . . . . . . . . . . . III.2.4. Paramenty Złotego Runa w Wiedniu . . . . . . . . . . . . . . III.3. Splendor dworski: uczty, entremets, turnieje, entrady . . . . . . IV. Miasto i Kościół w burgundzkich Niderlandach . . . . . . . . . . . 9 13 13 15 15 18 19 21 23 24 24 29 35 42 50 63 73 IV.1. Społeczna i polityczna struktura miast niderlandzkich XIV–XV wieku i jej odzwierciedlenie w architekturze . . . . . . . . . . . . IV.2. Mieszczanie na dworze burgundzkim i ich fundacje . . . . . . . IV.3. Rynek rzemieślniczej produkcji towarowej i rynek sztuki IV.4. Religia i Kościół w Niderlandach XV wieku . . . . . . . . . . . . 116 . . . . 73 90 96 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 6 Spis treści V. Sztuka dworu burgundzkiego: konteksty . . . . . . . . . . . . . . . . 121 V.1. Problem terminologii Sztuka burgundzka, franko-burgundzka, franko-flamandzka czy burgun- do-niderlandzka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 V.2. „Międzynarodowy gotyk około 1400” a „styl miękki” i „styl piękny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 V.3. Sieć dynastycznych i artystycznych powiązań między dworami europejskimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 V.3.1. Dwór monarchów francuskich Karola V i Karola VI . . . . . . 128 V.3.2. Dwór angielski w Londynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 V.3.3. Dwór książąt andegaweńskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 V.3.4. Dwór Viscontich w Mediolanie i Pawii . . . . . . . . . . . . . 171 V.3.5. Dwór Jeana de Berry: początek nowożytnego mecenatu artys- tycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 V.3.6. Dwór angielski w Paryżu 1422–1436 . . . . . . . . . . . . . . 191 VI. Lagrandeurportable– przenośny aparat dworskiego splendoru: burgundzkie i niderlandzkie tapiserie, złotnictwo i iluminatorstwo książkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 VI.1. Tapiserie burgundzkie i niderlandzkie . . . . . . . . . . . . . . . . 195 VI.2. Sztuka w drobnym formacie Złotnictwo w zbiorach książąt burgundzkich. Franko-flamandzkie pièces d’orfèvrerie a małe obrazy tablicowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 VI.3. Sztuka książki w służbie dworu burgundzkiego . . . . . . . . . . 222 VI.3.1. Księgozbiór książąt burgundzkich . . . . . . . . . . . . . . . . 222 VI.3.2. Malarstwo książkowe w czasach Filipa Śmiałego i Jana bez Trwogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 VI.3.3. Flamandzkie malarstwo miniaturowe drugiej połowy XV wieku 229 VI.3.4. Funkcje kodeksów i ich dekoracji . . . . . . . . . . . . . . . . 243 VI.3.5. Kodeksy i malarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 VI.3.6. Flamandzkie malarstwo miniaturowe – „rozwój” i „postęp”? . . 288 VII. Burgundzkie malarstwo tablicowe około 1380–1420 . . . . . . . 291 VII.1. Konstrukcje historiograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 VII.2. Jean d’Arbois – nadworny malarz bez znanego oeuvre . . . . . . 293 VII.3. Jean de Beaumetz – dworski malarz usługowy, dekorator i malarz obrazów tablicowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 297 VII.4. Jean Malouel – dworski malarz obrazów, bez pewnego oeuvre VII.5. Henri Bellechose – dworski malarz-dekorator i malarz obrazów tablicowych, bez potwierdzonego oeuvre . . . . . . . . . . . . . . 304 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Spis treści 7 VII.6. Melchior Broederlam – miejski mistrz na usługach dworu . . . 305 VII.7. Malarstwo burgundzkie: zespół biografii artystów czy panorama jednostkowych dzieł? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 VIII. Monumentalna rzeźba burgundzka i niderlandzka 1380–1490 315 VIII.1. Konstrukcje historii sztuki Paradygmat „postępu” i sekwencja rozwojowa: Jean de Marville – Claus Sluter – Claux de Werve. Claus Sluter i mit „przełomu” historycznego 318 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 VIII.2. Portal książęcy w Champmol VIII.3. Nagrobki książęce Kwestia „autorskiej – Sluter – de Werve) inwencji” i kontynuacji warsztatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 (Marville VIII.4. Studnia Patriarchów: rzeźbiarska monumentalizacja pièces de table i dzieł złotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 VIII.5. Claux de Werve i nowa klientela warsztatu książęcego . . . . . 336 VIII.6. „Sluteryzm” czy „wervianizm”? Jean-Michel i Georges de La Sonnette, Jean de La Huerta i Antoine Le Moiturier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 VIII.7. Rzeźba w brązie – burgundzka „formuła antykizacji”? . . . . . . 344 VIII.8. Warsztaty rzeźby monumentalnej w miastach niderlandzkich Mistrz Ołtarza z Hakendover w Brukseli i Jean Delemer w Tournai. Niclaus Gerhaert van Leyden w Nadrenii i Szwabii . . . . . . . . . . . 347 IX. Rzeźba mobilna: produkcja na zlecenia i na eksport . . . . . . . . 357 IX.1. Książęcy warsztat rzeźbiarski a warsztaty miejskie Jacques de Baerze: ołtarze kartuzji Champmol – rzeźbiarskie pièces d’orfèvrerie? Stereotyp „progresywnego rozwoju”: „postępowość” malar- stwa Melchiora Broederlama – „konserwatyzm” rzeźby Jacques’a de Baerze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 IX.2. Retabula jako towary handlowe i wyroby na eksport Bruksela, Antwerpia, Mechelen. Warsztat Janów i Passchiera Bormanów 361 IX.3. Warsztaty północnoniderlandzkie Adriaen van Wesel, Mistrz Joachima i Anny, Arnt van Calcar . . . . . 369 X. Niderlandzkie malarstwo XV wieku a rzeźba burgundzko-nider- landzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 X.1. Iluzyjne posągi kamienne w obrazach niderlandzkich . . . . . . 375 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 8 Spis treści XI. Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 Indeks osób i postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 Źródła ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 Tablice ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== I. Temat Ta książka jest pierwszą częścią trylogii, poświęconej sztuce Burgundii i burgundzkich Niderlandów okresu 1380–1500. Ramy czasowe tej serii z jednej strony wyznacza moment umocnienia władzy pierwszego księcia burgundzkiego z dynastii Walezjuszy (Valois-Bourgogne), Filipa Śmiałego, wraz z objęciem we władanie Flandrii w 1384 roku, z drugiej – śmierć ostatniego księcia tej dynastii, Filipa Pięknego w roku 1506. Pierwszy tom traktuje o sztuce i kulturze burgundzkiej, związanej głównie z dworem książęcym w Dijon i Paryżu, oraz o sztuce niderlan- dzkiej, powstającej w środowiskach mieszczańskich, głównie w zamoż- nych miastach Flandrii i Brabancji, po przeniesieniu ośrodków władzy państwowej z Burgundii właściwej i Paryża na północ, do Brukseli, Lille, Brugii i Mechelen, co nastąpiło za panowania Filipa Dobrego, w latach 1420–1430. Wyłączyłem jednak z tego tomu niderlandzkie malarstwo tablicowe (a wraz z nim rysunek i grafikę) z lat 1430–1500, jako zagadnienie tak obszerne, że warte osobnej książki. To ona stanowi tom drugi serii. Dlatego w tomie pierwszym znajdzie Czytelnik syntezę takich zagadnień, jak: burgundzko-niderlandzkie tapiserie, złotnictwo i malarstwo książkowe, burgundzkie malarstwo tablicowe, burgundzka monumentalna rzeźba kamienna i brązowa oraz niderlandzka mobilna rzeźba drewniana. Naturalnym pomostem między oboma tomami jest omówienie iluzyjnych przedstawień posągów i grup rzeźbiarskich w malowanych retabulach niderlandzkich. Tom trzeci poświęcony jest związkom artystycznym Niderlandów z Francją, Italią i Iberią oraz krajami Rzeszy Niemieckiej w latach 1430–1500, zwłaszcza oddziały- waniu malarstwa niderlandzkiego epoki van Eycka, Memlinga i Boscha na sztukę włoską, hiszpańską i francuską oraz wpływowi niderlandzkiej rzeźby, grafiki i malarstwa na obszar Niemiec i Europy Środkowej. Tak szeroko zakrojony zakres chronologiczno-geograficzny tematu nie powinien wszakże sugerować, że ta seria ma być pełną i szczegółową syntezą wszystkich aspektów późnośredniowiecznej sztuki burgundzko- -niderlandzkiej i jej oddziaływania na różne regiony Europy. Jest to wybór zagadnień, które szczególnie silnie zajmują badaczy ostatniego ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== półwiecza, z naciskiem na odkrycia i dziesiątych XX i początku XXI wieku. Nie jest to też – zastrzegam to z całą mocą – tradycyjny kurs historii sztuki burgundzko-niderlandzkiej, który w dukcie chrono- logicznym omawiałby wszystkich ważnych artystów i kolejne zjawiska czy nurty artystyczne. Następstwo mistrzów, sekwencje rozwojowe i domniemany „postęp” stylistyczny są kategoriami wrogimi przyjętej przeze mnie metodyce. Wszystkie trzy tomy serii jak to się mówi, problemowe. Moją ambicją było stworzenie selektywnej syntezy problemów, która spełniałaby kryteria zarówno rozprawy naukowej, przeglądu popularnonaukowego, jak i kompendium dla historyków sztuki, historyków kultury, „zwykłych” historyków oraz humanistów z innych jeszcze dziedzin. I która byłaby – kto wie, czy nie przede wszystkim – podręcznikiem dla studentów oraz am- bitnych licealistów. to książki, I. Temat interpretacje z lat dziewięć- Wszystkie trzy książki wiele czerpią z wielkiej tradycji piśmiennictwa w zakresie historii kultury i historii sztuki, której kamienie milowe wyznaczają nazwiska Johana Huizingi i Erwina Panofsky’ego, ale i odnoszą się do niej krytycznie, choć zawsze z rewerencją. Jest bowiem istotą nowych badań, prowadzonych od lat osiemdziesiątych XX wieku, że próbują mierzyć się z utrwalonymi i zastarzałymi mitami, stereo- typami, paradygmatami i generalizacjami historiograficznymi i sprawdzać ich wiarygodność w przekazach źródłowych i danych historycznych. Nie chodzi jednak o metodologiczną, postmodernistyczną dekonstrukcję historii sztuki ani żadną buntowniczą i fanatyczną, usilną demitologiza- cję, lecz o prostą krytykę źródeł i zwykły krytycyzm historyczny. * * * Tu trzeba przy okazji wyjaśnić kilka „technicznych” kwestii. Po pierwsze – nazewnictwo historyczne. Będziemy poruszać się niekiedy po obszarach, które były dwu-, a nawet wielojęzyczne, lub w których funkcjonowało dwojakie nazewnictwo. Zastosowałem następującą re- gułę. Nazwy miejscowości padające po raz pierwszy podaję w kilku wariantach: francuskim, niderlandzkim i czasem łacińskim (stanowiącym podstawę dla słowa polskiego) – na przykład: Liège, niderl. Luik, łac. i pol. Leodium. Potem przyjmuję nazwę właściwą dla dzisiejszego obszaru językowego: dla Flandrii i Brabancji nazwę flamandzką (czyli niderlandzką), francuską zaś dla walońskiego Hainaut (niderl. Hene- gouwen) i dla Artois. Stąd: Ieper (fr. Ypres), Kortrijk (Courtrai), Oudenaarde (Audenarde), Mechelen (Malines), Leuven (Louvain), ’s-Hertogenbosch (Bois-le-Duc), Halle (Hal), ale: Valenciennes (niderl. Valencijn), Mons (Bergen), Enghien (Edingen), Arras (Atrecht), Saint- -Omer (Sint-Omaars). Wyjątkiem jest flandryjski Doornik, którego nazwę podaję w szerzej znanej wersji francuskiej: Tournai, gdyż była to francuskojęzyczna enklawa w obszarze flamandzkim i zarazem wolne 10 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== I. Temat 11 jak Douai (niderl. Dowaai) i Lille (Rijsel), miasto, które formalnie podlegało królowi Francji, a nie księciu burgundzkiemu. Miejscowości w dzisiejszej Francji, niegdyś wchodzące w obszar Flandrii, lub biskupstwa Cambrai (Kamerijk) figurują pod mianem francuskim. Nie stosuję zaś niektórych nazw polskich – jak Leodium (dla Liège/Luik) czy Lowanium (Leuven/Louvain), które, choć zacne, nie utrwaliły się we współczesnej polszczyźnie. Wybieram spopularyzowaną wersję Liège, a w przypadku Lowanium – niderlandzką Leuven, jako że wszak było to miasto brabanckie. Temu podziałowi nazewnictwa geograficznego odpowiadają używane przeze mnie wersje wezwań kościołów oraz nazw instytucji i muzeów (tylko w specyficznym przypadku brabanckiej Brukseli, miasta dziś rzeczywiście dwujęzycznego i międzynarodowego, stosuję francuskie nazwy muzeów i bibliotek, jako bardziej rozpo- wszechnione). Zapis dat z ukośnikiem – na przykład 1424/1425 – oznacza rok rozliczeniowy albo rejestrowy w księgach cechowych i książęcych rachunkowych, obejmujący na ogół okres między kolejnym świętem Zwiastowania (25 marca) lub Wielkanocą sąsiednich lat. Czasem zapis ten wynika też z różnicy między dawną rachubą kalendarzową, juliańską, a nową, gregoriańską (wprowadzoną we Francji i Niderlandach w 1582 roku), a także różnicy w liczeniu początku roku od 25 marca a ustano- wieniem nim dnia 1 stycznia (Niderlandy hiszpańskie uczyniły to w roku 1556, Francja w 1564, Niderlandy protestanckie w 1583). W skrótowych zapisach datowań, podawanych w nawiasach, może pojawić się przykładowo forma: ok. 1442/1445–1472 – oznacza ona wtedy rozpoczęcie dzieła w latach 1442–1445 lub około tych dat, a ukończenie pracy w roku 1472. Bogaty materiał ilustracyjny, ze względu na charakter książki, podzielono na dwie partie, by ułatwić Czytelnikowi lekturę, a przy tym umożliwić poznanie omawianych dzieł w pełni barw, czemu służy ponad sto kolorowych tablic na końcu tomu. Ilustracje czarno-białe, licznie występujące w tekście, w wielu miejscach zostały powtórzone dla przypomnienia dzieła przywoływanego ponownie w rozważaniach i porównaniach. Teksty, które nie należą do głównego nurtu rozważań autora, acz je uzupełniają, jak na przykład biogramy słynnych artystów spoza kręgu sztuki burgundzkiej czy niderlandzkiej, wydrukowano mniejszą czcionką. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== II. Metoda II.1. Historiograficzne mity. Postulat „nowej krytyki” historycznej Historia sztuki ma przyrodzoną skłonność do budowania daleko idących, nawarstwiających się interpretacji, złożonych konstrukcji i schematów, które stają się paradygmatami dla kolejnych pokoleń badaczy. Okazuje się, że wiele z owych stereotypów, „klisz” historiograficznych, modeli, generalizacji i chwytliwych syntez skonstruowano na zupełnie hipo- tetycznych, nieugruntowanych źródłowo podstawach. Tak dziś jawi się mit „wielkiego mistrza” – Clausa Slutera, a także różne „progresywis- tyczne” chronologie mistrzów (na przykład Jean d’Arbois – Jean Malouel – Melchior Broederlam w „rozwoju” burgundzkiego malarstwa tab- licowego), czy też arbitralnie skonstruowana „wielka narracja” o kolej- nych pokoleniach mistrzów burgundzko-niderlandzkiego malarstwa miniaturowego, dążących ku iluzjonistycznemu realizmowi. Są one oparte na pradawnej tradycji Pliniusza i Vasariego, uznającej immanentne istnienie postępu w sekwencji kolejnych mistrzów (mistrz–uczeń, stający się mistrzem dla kolejnych uczniów itd.). Zamiast tworzyć rzekomo konieczne ciągi, cykle, fazy i okresy rozwojowe, lepiej pozostać przy udokumentowanych relacjach źródłowych i w wielu przypadkach pogodzić się z niesekwencyjnością dzieł i artystów, istniejących obok siebie w pewnym przedziale czasowym. Jest to postulat „nowego historyzmu” (new historicism) – metody, która zakłada najpierw prostą dekonstrukcję mitów i stereotypów, następnie powrót do źródeł (przekazów i przedmiotów – nie „faktów”), po czym – subiektywne, świadome teraźniejszych obciążeń interpretatora (jego język, doświad- czenie, wiedza) wytwarzanie segmentów (i tylko segmentów!) nowej narracji historycznej. Segmenty te mają na celu ujawnianie możliwych różnorakich artystycznych i społecznych strategii (kulturowych, poli- tycznych, religijnych, retoryczno-językowo-obrazowych), potencjalnie (!) obecnych w poszczególnych dziełach czy zespołach dzieł danego autora albo też w pojedynczych zjawiskach. Nie składają się one jednak na żaden domniemany „wielki łańcuch” zdarzeń w liniowej historii sztuki, na ciąg ukierunkowany ku arbitralnie założonemu wspólnemu celowi, na drogę rzekomo stałego rozwoju czy postępu. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 1. Mapa posiadłości książąt burgundzkich ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa III.1. Zarys historii państwa burgundzkiego W pierwszym etapie wybuchłej w 1338 roku Wojny Stuletniej między Filipem VI i Janem II (Dobrym) Walezjuszami a Edwardem III, toczonej o schedę królewską po Kapetyngach, wojska francuskie poniosły kolejne klęski. W roku 1340 nastąpiło zniszczenie floty francuskiej pod Sluis, w 1346 kwiat rycerstwa francuskiego został rozgromiony i właściwie zmiażdżony pod Crécy, a w 1347 Anglicy zajęli Calais. Dla historii Burgundii kluczowe znaczenie miała kolejna bitwa – przegrana równie sromotnie jak poprzednie – bitwa pod Poitiers (pod Maupertuis) w 1356 roku. Mimo że Francuzi dysponowali trzydziestoma tysiącami zbrojnych mężów, a Anglicy ledwie ośmioma tysiącami, fatalne błędy Jana Dobrego – którego Barbara Tuchman nie od rzeczy nazwała „geniuszem politycznych niepowodzeń” – spowodowały klęskę i ucieczkę rycerstwa z pola bitwy. Tylko najmłodszy z królewskich synów, czternastoletni Filip, wbrew wszystkiemu i z całą zaciekłością uderzył na wroga. Jego odwaga nie na wiele się zdała, bitwa i tak została przegrana, a król wraz z synem dostali się do niewoli i pozostali w niej do 1360 roku. Niemniej, ten epizod bitwy stał się zaczątkiem sławy młodego księcia i przyniósł mu przydomek Śmiały – Le Hardi. Pokój zawarty w Brétigny w 1360 roku był upokarzający dla Francji. Król i jego syn zostali zwolnieni za gigantyczny okup, a Edward, wprawdzie wyrzekłszy się przejściowo pretensji do tronu francuskiego, otrzymał prawo senioralne do południowo-zachodniej Francji (Ak- witanii–Gujenny). Jednak na wschodzie korona francuska zaczęła pomnażać swe terytoria, odzyskując dawne apanaże. Już w 1349 roku książę Humbert II z rodu Albon, nie mając potomków, odsprzedał królowi Delfinat (Dauphiné) – krainę rozciągającą się między Prowansją a Sabaudią i Piemontem. Od tego momentu każdy następca tronu zyskiwał to księstwo jako apanaż wraz z tytułem delfina. Delfinat był częścią niegdysiejszej Burgundii z czasów Karola Wielkiego, zwanej regnum Burgundorum lub regnum Provintiae. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 2. Tablica genealogiczna rodu Walezjuszy (daty oznaczają czas panowania) ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 3. Tablica genealogiczna książąt burgundzkich (Valois-Bourgogne) ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa To starodawne królestwo obejmowało Sabaudię, dolinę Rodanu, Prowansję, a po podziale schedy po Ludwiku Pobożnym (traktat z Verdun, 843) stało się południową częścią Wielkiej Lotaryngii. Około 880 roku powstało odrębne księstwo na obszarze dzisiejszej Bourgogne – Burgundii właściwej. Od roku 1031 rządziła nią boczna linia francuskich Kapetyngów. W ten sposób utrwalił się podział dawnego królestwa Burgundii na trzy organizmy: hrabstwo Burgundii na wschodzie (przyna- leżne do Rzeszy Niemieckiej), księstwo Burgundii na zachodzie (przynale- żne do królestwa Francji jako apanaż) oraz Arléat (Prowansja z Arles i dolina Rodanu z Lyonem, stanowiące niezależne księstwo Prowansji, zajęte w połowie XIII wieku przez Karola Andegawena i władane przez Andegawenów do 1481). Ta długa prehistoria miała dla Burgundii późnośredniowiecznej znaczenie mityczno-polityczne. Zachowano bo- wiem pamięć o Wielkiej Burgundii jako odrębnym tworze państwowym i kolejne ekspansje terytorialne uzasadniano tą przeszłością Wielkiej Lotaryngii lub Wielkiej Burgundii. W czasach Filipa Dobrego i Karola Śmiałego królewska przeszłość Wielkiej Burgundii będzie ideologicznym pretekstem i uzasadnieniem dla monarchicznych – królewskich, a nawet cesarskich – aspiracji książąt burgundzkich. III.1.1. Filip Śmiały 1363–1404 W 1361 roku, wraz z bezpotomną śmiercią Philippe’a de Rouvres, wymarła boczna linia Kapetyngów, panująca w księstwie Burgundii od XI wieku. Ponieważ był to apanaż królewski, wrócił do korony francuskiej. Filip II Dobry postanowił dać Burgundię jako apanaż swemu synowi Filipowi – najmłodszemu, ale opromienionemu sławą wojownika spod Maupertuis/Poitiers [il. 4]. Filip, mianowany księciem Burgundii w 1363, przejął władzę już po śmierci ojca w 1364 roku z rąk swego brata, króla Karola V. O przyszłej potędze księstwa Burgundii zadecydował jednak dopiero ślub Filipa z Małgorzatą (Margarete), córką potężnego hrabiego Flandrii, Ludwika z Mâle (Louis de Mâle, Lodewijk van Maele), zawarty w 1369 roku w Gandawie. W styczniu 1384 umarł Ludwik, a jego domena – hrabstwa Flandrii, Artois i Rethel na północy oraz hrabstwa Nevers i Burgundii (Franche-Comté) na południu – przeszła w ręce Filipa Śmiałego. Uporał się on szybko z powstaniem mieszczan w Gandawie, kierowa- nym przez Philipsa van Artevelde (od 1378), które zastał, obejmując Flandrię. Zwyciężył powstańcze wojsko w bitwie pod Roosebeke (1382) i zawarł w 1384 roku pokój, honorowy dla obu stron: zagwarantował miastu przywileje, a sobie zapewnił spokój w integrowaniu swych włości, reformowaniu administracji oraz planowaniu ekspansji dyplomatycznej. Dysponując wielkim terytorium i najbogatszą krainą łacińskiego świata – Flandrią z jej wielkimi miastami: Gandawą (64 000 mieszkań- ców) i Brugią (46 000) oraz prawie dwustoma innymi (był to najbardziej 18 4. Portret Filipa Śmiałego, ok. 1400, kopia z XVII wieku, Dijon, Musée des Beaux-Arts ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 19 III.1. Zarys historii państwa burgundzkiego zurbanizowany rejon Europy) – Filip stał się pierwszym graczem na arenie polityki francuskiej, obok swego bratanka Ludwika Orleańskiego. Z nim to rywalizował o funkcję regenta, zwłaszcza gdy nowy król, Karol VI, zwany Szalonym, od roku 1392 pogrążył się w permanentnym stanie psychozy depresyjno-maniakalnej i niezdolny był do sprawowania władzy. Filip szybko zarzucił plan ekspansji na Anglię, jaki powziął w 1386 roku; flirtował z Anglikami, dbając o pokój, od którego zależała pomyślność sukiennictwa i handlu flandryjskiego. Nawiązał bliskie stosunki z książętami Brabancji (Luksemburgami) oraz z domem Wittelsbachów bawarskich, którzy władali hrabstwami Holandii, Zelan- dii i Hainaut. Będzie to procentowało w przyszłości. Filip utworzył nowe państwo – europejską „trzecią siłę” między Anglią a Francją. Zarazem, objąwszy Wolne Hrabstwo Burgundii (Franche-Comté), przestał być tylko lennikiem króla Francji, ale stał się poddanym Świętej Rzeszy i cesarza niemieckiego. To pozwalało mu oderwać się od poddaństwa francuskiego i osiągnąć status władcy niezależnego od króla, przynajmniej na części swego terytorium. Filip Śmiały stworzył podwaliny pod wewnętrzną integrację różnych terytoriów. Skonstruował jednolity system administracji z centralnymi urzędami dworskimi i radą książęcą. Niezwykle rozbudowany zestaw stanowisk wiązał rycerstwo i arystokrację z dworem i osobą księcia (zob. III.2). Stolicami książęcymi były Dijon i Lille. W Beaune, Dôle i Chalon obradowały parlamenty obu dzielnic księstwa: francuskiej i cesarskiej – Stany Generalne, zwoływane zresztą rzadko. Do tego doszło ujednoli- cenie systemu podatkowego. W Lille i Dijon powstały w roku 1386 Izby Rachunkowo-Podatkowe (Rekenkammer, Chambre des Comptes), dołą- czyły do nich potem kolejne, prowincjonalne: w Brukseli (1404), Nevers (1405), Hadze (1428–1463, poddana potem Brukseli), Meche- len/Malines (1473). Wreszcie, w ten system włączały się zarządy miast (rady miejskie i miejskie izby sądowe), uzupełniające sieć administracji, jurysdykcji i sądownictwa w całym państwie. Oto właściwe początki nowoczesnego systemu administracyjnego, który utrzyma się zwłaszcza na obszarach niderlandzkich aż po rewolucję niepodległościową z lat 1573–1581 i powstanie nowego ustroju republikańskiego (Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich). W późnośredniowiecznej Euro- pie stanowił on modelowe rozwiązanie ustrojowe dla społeczeństw funkcjonujących pomiędzy kulturą dworu a cywilizacją miejską. Trzeba jednak zaznaczyć, że w owym czasie Filip Śmiały był na terytoriach niderlandzkich traktowany jako cudzoziemiec, przedstawiciel obcej dynastii francuskich Walezjuszy, narzucającej miastom swe panowanie. III.1.2. Jan bez Trwogi 1404–1419 Odczucie to zmieniło się po wstąpieniu na tron w roku 1404 Jana bez Trwogi (przydomek zawdzięczał swej walecznej postawie w bitwie ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 20 III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa z Turkami pod Nikopolis w 1396 roku) [il. 5]. Jan urodził się we Flandrii, mówił po niderlandzku – w języku, którego jego ojciec nigdy nie opanował; zresztą przebywał potem znacznie częściej we Flandrii lub Paryżu niż w Burgundii. Jego panowanie naznaczone było ustawiczną walką o realną władzę regencką nad Paryżem i Francją, gdy Karol VI pogrążał się w odmętach swego obłędu. Głównym konkurentem Jana był brat króla, Ludwik Orleański. Do eskalacji konfliktu doszło, gdy w listopadzie 1407 roku Ludwik został skrytobójczo zamordowany na jednej z ulic Paryża, a w 1409 pod opiekę Jana bez Trwogi oddała się królowa Isabeau Bawarska, małżonka królewska. Burgundczyk stał się wówczas faktycznym panem Paryża. Spowodowało to konsolidację opozycji: w 1410 roku pakt antyburgundzki zawiązali syn Ludwika, Karol Orleański i jego szwagier Bernard d’Armagnac. Do paktu przyłączyli się książę Jan de Berry oraz książę de Bourbon. Powstało stronnictwo armaniaków (orleańczyków), które od 1411 roku weszło na drogę militarnej walki z oddziałami burgundzkimi. Rozpoczęła się regularna wojna domowa. Paryż stał się miejscem ustawicznych potyczek, walk i burd. Początkowo Burgundczyk mógł korzystać ze swej aury opiekuna prostego ludu, ale ten szybko pojął, że konkurencja stronnictw nie ma nic wspólnego z interesami plebsu. W 1414 roku wybuchło w Paryżu powstanie proletariatu miejskiego, zwane „rewolucją kaboszonów” (révolution cabochienne). Książę musiał zmykać z miasta. Tymczasem wojna domowa objęła obszary poza stolicą: Île-de-France i Szampanię z Laon, Saint-Quentin, Soissons i rejon Artois, tym samym zbliżając się do domeny burgundzkiej we Flandrii. Jan był zmuszony szukać rozejmu z armaniakami. W 1414 roku zawarł w Arras traktat, w którym zobowiązał się nie spiskować z Anglikami przeciw koronie i nie wkraczać do stolicy bez pozwolenia króla. Cóż za upokorzenie dla dumnego księcia, jeszcze niedawno zwanego niekoronowanym królem Paryża! W tym czasie nastąpiła kolejna inwazja Anglików, którzy pragnęli wykorzystać zamęt wojny domowej i powstania ludowego. W bitwie pod Azincourt w 1415 roku zginęli bracia księcia – Philippe de Nevers i Antoni Brabancki. Sam książę zachowywał dystans wobec wojny, pozostawiając ciężar walki armaniakom. Prowadził tajne knowania z Henrykiem V Lancasterem, królem angielskim, uznając jego prawa do tronu francuskiego. Widać z tego, że wcale nie czuł się już, jak jego ojciec, Francuzem, lecz kimś odrębnym – Burgundo-Niderlandczykiem, które- mu na sercu leży dobro własnego państwa. Od tego czasu w historiografii francuskiej książęta burgundzcy będą traktowani jak zdrajcy. W 1418 roku Burgundczycy i Anglicy wkroczyli do Paryża, którego bramy otwarły się przed nimi w wyniku zdrady. Jan bez Trwogi jednak szukał porozumienia z nowym delfinem, Karolem (późniejszym królem Karolem VII). Na 10 września 1419 zaaranżowano ich spotkanie na moście w Montereau. Tam jednak doszło do kłótni, delfin zerwał 5. Portret Jana bez Trwogi, połowa XV w. (?), Antwerpia, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== III.1. Zarys historii państwa burgundzkiego rozmowy już po kilku minutach. W tumulcie książę Jan padł śmiertelnie rażony ciosem sztyletu. Nie wiadomo, czy był to przypadek, czy może zaplanowany zamach, niemniej w tym momencie związki francusko- -burgundzkie zostały ostatecznie zerwane. W tym czasie państwo burgundzkie powiększa się o nowe terytoria (il. 1). Już Filip Śmiały od początku dążył do zawładnięcia Brabancją, sąsiadującą z Flandrią, oraz pobliskim rejonem hrabstwa Hainaut (Henegouwen) i północnych Niderlandów (hrabstwami Holandii i Ze- landii). Prowadził grę dyplomatyczno-koligacyjno-dynastyczną z panu- jącymi w tym rejonie domami: Luksemburgami i Wittelsbachami. Dzięki tym misternym zabiegom polityczno-małżeńskim i wojnom podjazdowym synowie Filipa objęli kolejne schedy: Jan (przyszły Jan bez Trwogi) po Wittelsbachach został hrabią Holandii, Zelandii i Hai- naut (1385), a Antoni, a potem jego synowie Jan IV i Filip Brabancki, objęli po Luksemburgach władzę w księstwach Brabancji i Limburgii (1404/1406) oraz Luksemburga (1412), które weszły pod bezpośrednie panowanie księcia burgundzkiego, już Filipa Dobrego, w latach 1430–1435. Po okresie walk z Jakubą (Żakliną) Bawarską, córką Wilhelma VI Wittelsbacha, hrabstwa Holandii, Zelandii i Hainaut zostały w 1427 roku objęte regencją Filipa Dobrego, a w 1433 ostatecznie włączone do państwa burgundzkiego. III.1.3. Filip Dobry 1419–1467 Prawie półwieczne panowanie Filipa Dobrego [il. 6] było okresem dominacji Burgundii na arenie władzy w tej części Europy. Filip wszedł w jawne pertraktacje z Anglikami, głosząc, że jest do tego uprawniony jako mściciel ojca, zwolniony przez mord z przysięgi lojalności wobec króla. W 1420 roku zawarł z Henrykiem V układ w Troyes, który był ciosem dla korony francuskiej: ogłoszono w nim pozbawienie delfina praw do tronu, który miał przejść po śmierci króla Karola VI na Henryka V. Wraz ze śmiercią Karola VI i Henryka V w 1422 roku podwójnym królem Anglii i Francji stał się jednoroczny syn Henryka i Katarzyny Francuskiej, Henryk VI Lancaster. Równocześnie delfin ogłosił się w Bourges legalnym królem Francji jako Karol VII. W tym momencie Francja miała więc dwóch monarchów: „Króla Paryskiego” i „Króla z Bourges”. Temu pierwszemu podlegały Gujenna z Bordeaux i cała północna część kraju ze stołecznym Paryżem oraz z nowo zdobytymi Orleanem i Reims – tradycyjnym, świętym miejscem koro- nacji. Ta sytuacja trwała aż do wystąpienia Joanny d’Arc w 1429 roku. Zrodziło się wówczas poczucie wspólnoty narodowej i lojalizmu wobec króla z Bourges. Joanna poprowadziła wojska na Orlean i na Reims, gdzie odbyła się koronacja Karola VII. Schwytana w 1430 roku przez Burgundczyków i wydana Anglikom, została oskarżona o czary i spalona ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 21 6. Krąg Rogiera van der Weydena, Portret Filipa Dobrego, Dijon, Musée des Beaux-Arts 22 III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa 31 maja 1431 w Rouen. Nie mogło to już jednak zahamować postępów wojsk orleańczyków. Filip poczuł, że stracił poparcie ludności, toteż zerwał przymierze z Anglikami i zawarł w 1433 roku w Arras układ z Karolem VII. Ale wojna trwała jeszcze długo, aż do roku 1453 – bitwy pod Castillon w Dordonii, pieczętującej odbicie całej Gujenny. Wcześniej już – począwszy od 1449 roku – nastąpiło zajęcie Bretanii i Normandii, tak że Anglikom pozostała już tylko enklawa w Calais. Prawdziwym zwycięzcą tej wojny był Burgundczyk, Filip Dobry. Uwolniony z podległości lennej wobec Francji i decydujący o losach wojny, mógł prowadzić ekspansję terytorialną swojego państwa. W roku 1420 kupił od zadłużonego Jana III hrabstwo Namur, sąsiadujące z Flandrią, które objął po śmierci tamtego w 1429 roku. Po śmierci Filipa Brabanckiego, swego stryjecznego brata, w 1430 roku przejął księstwa Brabancji i Limburgii. W roku 1435 kupił prawa do księstwa Luksemburga, które przyłączył w latach 1443–1451 (wraz z Alzacją). Od Jana Brabanckiego zyskał w 1425 sukcesję w hrabstwach Hainaut, Holandii i Zelandii, które przyłączył w wyniku wojny z byłą żoną Jana, Jakubą Bawarską, w latach 1432–1433. Wykorzystał też wewnętrzne spory w księstwie Geldrii (Veluwe, Geldria i Zutphen) do interwencji, zakończonej przez jego syna Karola Śmiałego objęciem tych terytoriów w latach 1472–1473. Państwo Filipa Dobrego objęło zwarty obszar [il. 1]. Na południu w jego skład wchodziły: księstwo Burgundii (z Dijon, Beaune, Semur, Autun) i hrabstwo Burgundii (Franche-Comté), hrabstwa Charolles, Macon, Bar, hrabstwo Nevers (tu panowali jego stryjeczni bracia, władający też na północy hrabstwem Rethel) oraz rejon Auxerre. Na północy zaś: hrabstwo Flandrii z Brugią, Gandawą, Ieper (Ypres), Kortrijk (Courtrai), Oudenaarde, Lille, Douai (ale już bez Tournai, które pozostało wolnym miastem, podległym formalnie królowi Francji); hrabstwo Artois (Arras, Saint-Omer); hrabstwa Saint-Pol i Boulogne; dalej Pikardię (Amiens); hrabstwo Namur; hrabstwo Hainaut (Valen- ciennes, Enghien, Mons, Halle); księstwo Brabancji (Bruksela, Antwer- pia, Leuven, ’s-Hertogenbosch, oraz formalnie przynależne do Flandrii Mechelen); księstwo Limburgii (Limburg, Maastricht); hrabstwa Zelandii (Middelburg) i Holandii (Haga, Haarlem, Lejda, Dordrecht); księstwo Luksemburga. Formalnie niezależne, a faktycznie podległe Burgundii były biskupstwa: Cambrai (z osadzonym na nim członkiem rodu – Janem IV Burgundzkim) oraz ogromna diecezja Utrechtu z podległymi teryto- riami w Overijssel i Drenthe oraz z głównymi miastami: Utrechtem, Amersfoort, Deventer i Zwolle (1451–1496 rządził tym obszarem Dawid Burgundzki, bastard Filipa Dobrego). Poza władaniem Burgund- czyka pozostało wielkie biskupstwo leodyjskie (Leodium, Liège, Luik). To za Filipa Dobrego nastąpiła pełna integracja wewnętrzna państwa burgundzkiego w jego strukturze administracyjnej (zob. rozdz. III.1.1 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 23 III.1. Zarys historii państwa burgundzkiego i III.2). Przy tym centrum władzy wyraźnie przeniosło się z Dijon i Burgundii właściwej na północ, do Niderlandów – do Lille, Valencien- nes, Brugii, Brukseli – głównych siedzib księcia. Kultura burgundzka przestała być wyłącznie dworską – jej podłożem stała się relacja między dworem a wielkimi niderlandzkimi miastami. Filip podkreślał swoje ambicje monarsze małżeństwami: własnym z Izabelą Portugalską oraz swego syna – z Katarzyną Francuską i Izabelą de Bourbon. Dążył do odtworzenia historycznego królestwa Burgundii i Lotaryngii z czasów cesarza Lotara I. Marzenie, które nie mogło się ziścić. III.1.4. Karol Śmiały 1467–1477 Karol Śmiały [il. 7] odziedziczył jedno z najpotężniejszych władztw ówczesnej Europy. Wkrótce po objęciu tronu książęcego ożenił się – wtedy już 33-letni podwójny wdowiec – z siostrą króla Anglii, Edwarda IV – Małgorzatą z Yorku. Małżeństwo to umocniło jeszcze jego pozycję na arenie międzynarodowej. Karol zdobył dla Burgundii nowe terytoria [il.1]: w roku 1469 Górną Alzację, a w 1475 Lotaryngię, połączywszy domenę burgundzką z północnymi posiadłościami w Niderlandach; w 1475 pozyskał Geldrię. Prowadził politykę proangielską, pozostawał więc w ustawicznym konflikcie z królem Ludwikiem XI – bardzo zręcznym politykiem, zwanym dla zdolności dyplomatycznych „wszechobecnym pająkiem” (l’universelle araignée). Dążenie do zyskania korony królewskiej, a nawet cesarskiej, czyniły mu wrogiem także cesarza Fryderyka III Habsburga. Ten jednak musiał się zgodzić – mając na względzie zarówno potęgę militarno-polityczną Karola, jak i nadzieję włączenia Niderlandów i Burgundii do władztwa Habsburgów – na małżeństwo córki Karola, Marii, ze swym synem Maksymilianem, uzgodnione w Trewirze w 1473 roku. Dalsze rokowania jednak zerwał, Karol zażądał bowiem dla siebie godności króla rzymskiego (tj. godności tradycyjnie poprzedzającej uzyskanie korony cesarskiej). Do małżeństwa tego doszło dopiero w 1477 roku, już po śmierci Karola. Karol uwikłał się w wojnę z księciem Lotaryngii i konfederatami szwajcarskimi, sprzymierzonymi przejściowo z cesarzem, oraz w wojnę króla angielskiego Edwarda IV z królem francuskim Ludwikiem XI w 1475 roku. Było to pasmo porażek burgundzkich: bitwy pod Héricourt 1475, Grandson 1476, Murten 1476. Karol zachowywał się w bitwach i potyczkach jak nieobliczalny szaleniec: atakował z furią tam, gdzie musiał natrafić na największy opór lub przewagę wroga. Podczas oblężenia Nancy, w bitwie pod miastem (1477), zmuszony został do ucieczki, w czasie której oddział wroga dopadł go i zabił. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 7. Rogier van der Weyden, warsztat, Portret Karola Śmiałego, Berlin, Staatliche Museen, Gemäldegalerie 24 III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa III.1.5. Maria Burgundzka (1477–1482) i Filip Piękny (1482–1506) Po śmierci Karola Śmiałego francuskie części państwa burgundzkiego (Burgundia, Pikardia i Artois) powróciły do korony św. Ludwika, a w pozostałych częściach (Niderlandach i Franche-Comté) władzę z ramienia cesarza objęli księżna Maria Burgundzka (zm. 1482) [il. 8] i jej małżonek Maksymilian Habsburg (od 1486 roku król niemiecki i od 1508 cesarz). Ich małoletni syn, Filip Piękny (zm. 1506) [il. 9], jako ostatni nosił tytuł księcia Burgundii, lecz najpierw regencję sprawował zań ojciec, a po objęciu przez trzynastoletniego Filipa książęcego tronu (1494) kierowała nim rada notabli. W 1506 roku namiestniczką Niderlandów została córka Maksymiliana, Małgo- rzata Austriacka, poślubiona Filibertowi Sabaudzkiemu. Jej bratanek, cesarz Karol V, ostatecznie włączył Niderlandy do domeny habsburskiej w 1530 roku. III.2. Kultura dworu1 Po sławie wojennej władcy, przepych dworski stanowi to, na co największą uwagę zwracają poddani, więc troska o ceremoniał dwor- ski jest racją stanu – uważał Georges Chastellain, historiograf i kroni- karz Filipa Dobrego2. Wytworzony w Dijon, Lille i Brukseli rytuał, formalizacją przewyższający jeszcze ceremoniał królewski w Paryżu, stanie się modelem dla nowożytnej obyczajowości i etykiety dwor- skiej, przejęty wraz z domenami burgundzkimi przez austriackich, a potem hiszpańskich Habsburgów oraz francuskich Walezjuszy Orleańskich. Struktura państwa burgundzkiego, oparta na systemie urzędów dworskich, powstała już za pierwszego księcia burgundzkiego, Filipa Śmiałego. Rozbudowana administracja z mnogością stanowisk miała na celu wiązać rycerstwo i arystokrację z dworem i osobą księcia. System lenny przekształcony został w machinę biurokratyczną, pierwszą w his- torii Europy. Centralną władzę tworzyły urzędy szambelanów (cham- bellans), ochmistrzów i intendentów (maîtres d’hôtel) oraz écuyers (urzędników curii), którzy dzielili się na pannetiers – stolników, échansons – podczaszych, éscuyers tranchants – podstolich oraz éscuyers d’éscuierie – koniuszych i wielkich stajennych. Niższe rangą były pozycje valets de chambre (waletów, kamerdynerów, komorzych), éscuyers de cuisine (kuchmistrzów), gwardzistów, sokolników etc. Osobnym stano- wiskiem była funkcja kanclerza, któremu podlegały pozostałe urzędy oraz rada książęca (która później, między 1435 a 1445 rokiem, stanie się także najwyższą izbą sądową). Ten system będzie rozszerzany 8. Portret Marii Burgundzkiej, przypisywany Michaelowi Pacherowi, ok. 1490, Kreuzlingen, kolekcja prywatna 9. Pieter van Coninxloo, Portret Filipa Pięknego, Londyn, National Gallery ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== III.2. Kultura dworu 25 10. Rogier van der Weyden (?), Filip Dobry i jego dwór, miniatura dedykacyjna w: Jean Wauquelin, Chroniques de Hainaut, 1448, Bruksela, Bibliothèque Royale de Belgique, ms. 9242 – zob. tabl. 1 – z dziewięćdziesięciu czterech godności w 1426 roku do stu dwudziestu sześciu w 1433 (po utworzeniu dwudziestu ośmiu nowych funkcji dla Brabantczyków, po włączeniu tego księstwa w 1430), by, po kolejnej rozbudowie machiny dworskiej między 1449 a 1458 rokiem, liczyć aż dwustu czternastu wysokich urzędników. Siedzibami dworu były naj- pierw Dijon i Lille, za Filipa Dobrego i Karola Śmiałego – Bruksela, a w późnym okresie, po śmierci Karola – także Mechelen. Obok tych ośrodków, główne rezydencje książęce znajdowały się także w Brugii i Gandawie, w zamku Hesdin w Artois, w Valenciennes w Hainaut oraz w Paryżu (Hôtel d’Artois). ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 26 III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa 11. Karol Śmiały w otoczeniu dworu, miniatura w rękopisie Ordonancji wojskowej, 1475, Londyn, British Library, Add. Ms. 36619, fol. 5r ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== Rozbudowany system urzędniczy wymagał bogatej oprawy ceremo- nii, rytuałów, sformalizowanych uroczystości (zob. rozdz. III.3). Życie oficjalne zostało poddane grze konwenansów, budującej skomplikowaną etykietę. Christine de Pisan wyrażała powszechną opinię, gdy pisała, że dwór burgundzki jest najlepiej i najokazalej urządzony pośród europej- skich administracji monarszych i książęcych3. Sekundowali jej w tej ocenie historycy i kronikarze. Ta formalizacja dokonała się w pełni za rządów Karola Śmiałego4. Doskonałym przykładem są jego audiencje dla ludu, kultywujące iluzję bliskiego kontaktu władcy z „szaraczkami”, biedotą i maluczkimi, dla których miał być opiekunem, troskliwym 27 12. Uczta dworska, miniatura w Histoire d’Olivier de Castille et d’Artus d’Algarbe, Paryż, Bibliothèque Nationale de France, ms. fr. 12574, fol. 181v III.2. Kultura dworu ojcem i pasterzem trzody. Karol udzielał posłuchań aż dwa lub trzy razy w tygodniu, po spożyciu obiadu. Każdy mógł zwrócić się ze swą supliką bezpośrednio do księcia. Obecny był przy tym, i to obowiązkowo, cały dwór. Był to istny spektakl. Rozstawione wedle hierarchii rang, całe rycerstwo zasiadało po obu stronach przejścia prowadzącego do podium z tronem księcia. U jego stóp siedzieli referendarze, woźny trybunału i sekretarz. Za balustradą, pod ścianami sali, stali niżsi urzędnicy. Podobno spektakle owej sprawiedliwości i jurysprudencji książęcej trwały solennie długo i były, wedle kronikarza Chastellaina, „wspaniałe i pełne chwały” (une chose magnifique et de grand los)5. Nawet gdy nie sprawował władzy i nie wypełniał urzędowych funkcji, książę Karol odgrywał ceremonialne konwencje: „W pewnych porach dnia starał się całe swe postępowanie i sposób bycia nastawić na poważne rozmowy, a zachęcając do zabawy i rozsiewając uśmiechy, upodobał sobie przemawiać pięknie jak orator i nakłaniać swą szlachtę do cnoty. I widziano go często, jak siedział na wspaniałym fotelu o wysokim oparciu, przed nim jego szlachta, on zaś kierował do niej różne upomnienia stosownie do okoliczności i potrzeb. I jako książę, i jako pan wyższy od wszystkich, był zawsze bogato i wspanialej ubrany niż inni” (Chastellain)6. Ceremoniał obejmował, rzecz jasna, w szczególny sposób organizację codziennego życia dworskiego – jego kuchnię, aprowizację, tryb ucztowania [il. 12]. Znacznie bardziej niż gdzie indziej, na dworze burgundzkim rozbudowana była – właściwie maniakalnie – hierarchia rang kuchennych i stołowych: rozmaitych ochmistrzów, kuchmistrzów, kucharzy, kuchcików, piekarzy, krajczych mięsiwa i chleba, osobnych mistrzów i éscuyers odpowiedzialnych za przygotowywanie i doglądanie pieczystego (hauteurs), zup (potagiers), ryb, sosów, trufli, deserów itd., podczaszych i podstolich. To dwór burgundzki wytworzył wielowieko- wą, do dziś właściwie obowiązującą tradycję drobiazgowych i nieraz dokuczliwych konwenansów, ustanawiających zasady préséance – „pierw- szego miejsca”, pierwszeństwa w zasiadaniu przy stole, przy przekracza- niu drzwi, przy powitaniu i pożegnaniu. Rozkwitała rywalizacja na gesty kurtuazji, nieraz okazywane z przesadną emfazą, choć w istocie puste. Ot, choćby jak wtedy, gdy Jan bez Trwogi otaczał swą młodą synową, Michelle de France, córkę króla, dworną czcią pełną ustawicznych grzeczności: bez ustanku tytułował ją Madame, co rusz klękał przed nią, usiłował jej usługiwać, a ona, zgodnie z ówczesnym poczuciem formy, wzbraniała się przed tymi rewerencjami – co opisuje szczegółowo Aliénor de Poitiers w Les honneurs de la cour7. Dworski splendor, poprzez turnieje i pojedynki zwane pas d’armes (zob. III.2.1), wszedł w obszar militarny, na pola bitewne. Jean Molinet opisał obóz wojenny Karola Śmiałego pod Neuss jako swoiste theatrum: rycerstwo konkurowało tam ze sobą okazałością namiotów, ukształtowanych w formę zamków z galeriami i ogrodami, w których i wokół których organizowano różne rozrywki, niczym na dworze w Dijon czy Brukseli8. ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa Wszystkim tym formalnościom ceremoniału służyła sztuka w ro- zmaitych gatunkach: rzeźba i snycerstwo, złotnictwo, malarstwo minia- turowe i monumentalne w formie tapiserii, malarstwo tablicowe, produkcja bogatych strojów. Także literatura historiograficzna9 – której karty zapisali między innymi Jean Froissart10, Enguerran(d) de Mon- strelet11, Georges Chastellain12, Olivier de La Marche, Jean Molinet13 i Philippe de Commynes14 – miała podobnie gloryfikacyjny cel. Dynas- tyczna, kryptomonarchiczna polityka książąt burgundzkich potrzebowała zdolnych pisarzy, którzy byliby w stanie dostarczyć instrumentów propagandy i upamiętnienia dziejowego, a także opisać dworski splen- dor. Dlatego na przykład Olivier de la Marche (1426–1502) cieszył się sławą tyleż historyka i kronikarza, co organizatora pełnych przepychu uroczystości. Obyczaje i rytuały dworskie przedstawił dokładnie w swych Mémoires, ujmujących lata 1435–1488, które – uzupełnione przez dzieło następcy, Philippe’a de Commynes – dają pełną panoramę wydarzeń na dworze burgundzkim15. Jako mistrz ceremonii Karola Śmiałego stworzył dla króla angielskiego Edwarda IV cały traktat o etykiecie, mający dać jego dworowi wzór ceremoniału (Estat de la maison du duc de Bourgogne, 1474). Opisał rytuały celebracji w Zakonie Złotego Runa (Traité de la Manière de célébrer la noble fête de la Toison d’or), ułożył też traktat o pojedynkach i potyczkach rycerskich (Traité et Avis de quelques gentilhommes sur les duels et gages de bataille). Stworzył modelowy dla etosu rycerskiego poemat alegoryczny Le chevalier délibéré (1483) oraz równie modelowe dla etosu niewiasty i idealizowanej miłości dworskiej dzieła: La Source d’honneur pour maintenir la corporelle élégance des Dames i Le Parement et le Triomphe des Dames d’Honneur.16 Pisarze ci wypromowali charakterystyczny dla epoki model księ- cia-władcy. Miał być on, po pierwsze, strategiem politycznym, dbałym o rację stanu (w istocie utożsamianą ówcześnie z interesem dynastii), po drugie – chrześcijańskim rycerzem, skłonnym do porywających czynów wojennych, a po trzecie jeszcze – człekiem wytwornym, pełnym godności i ogłady, szarmanckim wobec dam i pielęgnującym mitologię dwornej miłości. Chastellain pisze: „Sława książąt polega na dumie i na podejmowaniu niebezpiecznych przedsięwzięć [wojennych]…”17. Zara- zem literatura podaje, że wielki pradziad jego protektora, Filip Śmiały, wraz ze swym kuzynem, księciem Ludwikiem de Bourbon, założył w 1401 roku w Hôtel d’Artois w Paryżu towarzystwo nazwane Dworem Miłości – Cour d’Amours – kultywujące wymyślny rytuał ku czci dam i miłości idealnej (zob. III.2.2). Romantyczną i zmysłową aurę Roman de la Rose próbował ewokować Filip Dobry, gdy swego czasu, z okazji przybycia poselstwa angielskiego, kazał przygotować coś w rodzaju Źródła Wenery – kąpielisko w podparyskim Vincennes, w którym ambasador z całym orszakiem zażywać mogliby rozkoszy miłosnych, jak o tym ochoczo i z pochwałą opowiada Chastellain18. Tu już erotyka 28 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 29 III.2. Kultura dworu z alegoryczno-poetyckiej przerodziła się w zupełną realność uciech cielesnych, ale wciąż rozgrywana była pod literacką maską. Po czwarte wreszcie, model władcy kreowany przez pisarzy historycznych i apolo- getycznych zawiera zawsze mocne podkreślenie książęcej pietas – poboż- ności. Chastellain, Jean Germain, Jean Jouffroy, Guillaume Fillastre opisują charakter Filipa Dobrego jako połączenie światowości z poboż- nością. Po mszy modli się on jeszcze długo, klęcząc przed ołtarzem. Cztery dni w tygodniu pości, pości też w każde święto maryjne i święto każdego z apostołów; poza tym w wiele dni zwykłych ma zwyczaj pościć aż do czwartej po południu. Rozdziela hojnie rozliczne jałmużny. Każe na swój koszt, w tajemnicy przed opinią publiczną (by nie być posądzonym o ostentację), odprawiać stałe msze za duszę każdego ze zmarłych członków dworu, od baronów po waletów19. III.2.1. Idea rycerska Spopularyzowany w romantycznej literaturze i dzisiejszej kulturze masowej wizerunek szlachetnego rycerza późnośredniowiecznego nie jest wcale tak oczywisty, jakby się zdawało. Ten barwny obraz stanowi „kliszę”, obecną nawet w nowoczesnych badaniach historycznych20. Na rozdźwięk między mitem a rzeczywistością oraz wewnętrzne niespójności literackiego wyobrażenia wskazywał już Johan Huizinga w Jesieni średniowiecza (1918), zaś Aron Guriewicz pisał niedawno: „Proces przemiany wczesnośrednio- wiecznego wojownika w rycerza późniejszego średniowiecza był procesem jego poetyzacji, heroizacji i mitologizacji, Chansons de geste, genealogie arystokratycznych rodów, ‘zwierciadła władców’, rycerska epopeja i opo- wieść, poezja trubadurów i minezingerów – każda z tych form literackich wytworzyła swój własny ideał rycerza. […] Przygody, wędrówki, bohaters- kie czyny rycerzy, ich bezinteresowne dążenie do poświęcenia, obrona słabych, wzniosła miłość do nieskazitelnej, pięknej damy, ideał mesure, mâze (miary, umiarkowania, panowania nad sobą) i dworności, courtoisie, hövescheit, łączącej w sobie pojęcie prouesse (cnoty) i sagesse (mądrości), kodeks honorowy – były wymysłem literackim. […] Gwałt, grabież, niepohamowana żądza zdobyczy, mściwość, rozwiązłość, połączenie miłości idealnej i uduchowionej z prymitywnym zaspokojeniem popędów, stanowa wyniosłość, wiarołomstwo w stosunku do stojących na niższych szczeblach drabiny społecznej, pogarda dla ludzi pochodzenia nieszlachec- kiego – oto bezwzględna rzeczywistość […]”21 A zatem pamiętać trzeba, że dworski ideał rycerski jest tylko mitem, wyrazem sublimacji kulturowej rzeczywistych ambicji i popędów. Mitem, który zresztą już we własnej epoce stał się przedmiotem ironii – w słynnym dziele Antoine’a de La Sale, Le petit Jehan de Saintré, poemacie z lat 1456–1460, dedykowanym młodemu księciu Jeanowi II d’Anjou, synowi króla René d’Anjou22. De la Sale opowiada w nim historię o paziu królewskim, edukowanym przez młodą wdowę w konwencjach życia dworskiego, rycerskich obyczajach ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 30 III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa 13. Dziewięciu Zacnych Bohaterów, tapiseria księcia Jeana de Berry, Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art, fragment – zob. tabl. 2 ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== i kwestiach miłosnych; staje się on dzięki jej naukom i swym walecznym czynom, dokonanym w czasie długich peregrynacji między Aragonią a Prusami, sławnym rycerzem, lecz wdowa nie chce zostać damą jego serca, przekładając nad jego uczucie względy obleśnego, opasłego opata (Damp Abbé). Dworna miłość i szlachetna waleczność zgodna z ideałem rycerskim kończy się sarkastycznym i mizoginicznym wyszydzeniem wzniosłej idei. Świat mitów rycerskich był niebywale bogaty w postacie o rozmai- tym pochodzeniu; obok słynnych bohaterów arturiańskich i paladynów Karola Wielkiego wchłonął on bohaterów starożytnych: Hektora, Aleksandra Wielkiego Kwintusa Kurcjusza, Cezara, Hannibala23. W XIV wieku pojawił się literacki, znacznie później też obrazowy, kult tzw. Dziewięciu Zacnych Bohaterów – les Neuf Preux: trzech antycznych (Hektor, Aleksander, Cezar), trzech biblijnych (Dawid, Jozue, Juda Machabeusz) i trzech chrześcijańskich (Artur, Karol Wielki, Gotfryd de Bouillon) – choć wszystkie te zestawy mogły jeszcze być różnicowane24 [il. 13]. Spotykamy ich w poezji Guillaume’a de Machaut i Eustache’a Deschamps’a. Deschamps, w balladzie z 1386 roku i poemacie Si les héros revenaient sur terre z 1396 roku, dodał do tej grupy bohaterów ich niewieście odpowiedniki, w tym z antyku Pentezyleę, Tomyris, Semira- midę, a później utrwalił się zestaw Lukrecja – Veturia – Wirginia; Jael – Estera – Judyta; św. Helena – św. Brygida – św. Elżbieta Turyngijska. III.2. Kultura dworu 31 W tę sferę mitycznych wyobrażeń literatura włączyła współczesne postacie historyczne, zmitologizowane i spoetyzowane: Bertranda du Guesclin, Jeana Le Maingre de Boucicaut, Jeana de Bueil, Jacques’a de Lalaing i wielu innych. Stali się oni przedmiotem niemal religijnego kultu; książęta burgundzcy przechowywali w skarbcu rozmaite relikwie wielkich rycerzy: obok miecza św. Jerzego (z jego herbem!) miecz Bertranda du Guesclin czy ząb dzika pokonanego przez Garina Le Loherina. „Okazem hiperromantycznej epiki rycerskiej” – jak go nazwał Johan Huizinga25 – jest Mélyador Jeana Froissarta26. Powstały w latach 1362–1369 i zredagowany ponownie w 1381–1382 dla Wacława Luksemburskiego, księcia Brabancji, wielki poemat, złożony z 30 771 wierszy oktosylabicznych, opowiada historię rozgrywającą się w Wielkiej Brytanii na początku rządów króla Artura, jeszcze przed ustanowieniem Okrągłego Stołu. Florée wraz z kuzynką Hermondine, córką króla Szkocji, Hermonta, knuje intrygę dla pozbycia się kawalera Camela de Camois jako pretendenta do ręki księżniczki, niechcianego ze względu na jego przesadną dumę i wręcz somnambuliczne marzycielstwo. Camel zostaje podstępem zamknięty w zamku, gdzie ma czekać, aż Florée przyśle mu godnych adwersarzy. Ten, który po pięciu latach zmagań wykaże się walecznymi czynami, zdobędzie rękę Hermondine. Niewiasty organizują turnieje i pojedynki, by wyłonić pożądanego konkurenta. Młody dzielny Mélyador, syn księcia Patrisa de Cornouailles, oraz jego towarzysz Agamanor wyróżniają się walecznością i dwornością, jak też zręcznością w zalotach miłosnych, pierwszy do Hermondine, drugi do Phénonée, siostry Mélyadora. Te „gry miłosne” zajmują główną część fabuły, obok opisów czterech turniejów i licznych pojedynków. W przebraniu sprzedawcy klejnotów Mélyador spotyka damę swego serca w Mont- ségur, kiedy ta zmuszona została przez burzę morską do zmiany kierunku podróży – a udawała się do Tarbonne, gdzie miał się odbyć turniej, zwołany przez siostrę kawalera. Dopiero podczas kolejnego, trzeciego już turnieju w Signadon, pod osłoną nocy kochankowie wyznają sobie uczucie. Mélyador zostaje wtedy wprowadzony w tajną intrygę, by wziął rzekomy udział w turniejowej konkurencji. Agamanor tymczasem zadurza się w Phénonée, ujrzawszy ją podczas uroczystości w Tarbonne. Jednak, zamiast rozkoszować się wzajemnością jej uczucia, pada ofiarą qui pro quo: nieporozumienie polega na tym, że prostoduszna i naiwna Phénonée nie bierze swego uczucia za rzeczywistą miłość, bo omyłkowo sądzi, że Agamanor jest jej bratem. Wysyła rycerza Lyonnela, by sprowadził zwycięzcę turnieju w Tarbonne – Mélyadora, a dzięki rozmowie z kuzynką oraz dwóm wizytom Agamanora, przebranego za malarza, w końcu odkrywa prawdę, że ów nie jest wcale jej bratem, i rozpoznaje naturę swego uczucia, odnajdując w nim spokój. W drugiej części eposu autor wprowadza trzecią jeszcze parę kochanków, młodego ##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw== 32 III. Burgundia – dzieje kraju i cywilizacyjny model państwa Sagremora, syna króla Irlandii, i czułą Sébille. Fabuła wikła się jeszcze bardziej, by rozwiązać się wreszcie podczas finałowej uczty, na której bohaterowie zawierają małżeństwa: Mélyador z Hermondine, a Agama- nor z Phénonée; historia zaś Sagremora pozostaje niewyjaśniona, przez wprowadzenie suspensu: bohater zostaje porwany przez nimfy – towa- rzyszki Diany… Powikłany wątek miłosny spleciony nierozerwalnie z sekwencją turniejowych pojedynków wyraża doskonale esencję mitu rycerskiego: kurtuazję wobec dam, dworne zaloty, kultywowanie idealnej miłości, a zarazem pochwałę walecznych czynów. Właściwie wszyscy historycy i historiografowie franko-burgundzcy – Froissart, Monstrelet, Chastellain, de La Marche czy Molinet – czynią celem swych prac gloryfikację rycerskiego czynu i rycerskich cnót. Kroniki i biografie, nie mniej niż poematy w typie Mélyodora, kształtują i upowszechniają idealny model rycerza walecznego, dwornego i poboż- nego. Przykładem wielkiej literackiej kariery stał się Jacques de Lalaing (1421–1453). Był on walońskim rycerzem z Hainaut, początkowo działającym w służbie książąt Kleve, potem księcia burgundzkiego Filipa Dobrego. Ten powierzał mu zadania posłowania do papieża i króla francuskiego, potem wysłał go do tłumienia rewolty mieszkańców Gandawy, podczas której to ekspedycji Lalaing zginął. Ów historyczny szlachcic stał się w opowieściach literackich uosobieniem błędnego rycerza27. Mit ten stworzyły barwne biografie, rozwijające wątki awanturnicze, zwłaszcza Le Livre des faits de messire Jacques de Lalaing (Chronique de Messire Jacques de Lalaing), opowieść napisana zapewne przez herolda zakonu Złotego Runa, Jeana Lefèvre’a de Saint-Remy, zwanego Toison d’or28, i rozwinięta przez Chastellaina. Jacques już w wieku dwudziestu lat zwrócić miał na siebie uwagę księcia burgundzkiego i króla francuskiego niezwykłą zręcznością w ope- rowaniu orężem oraz dzielnemu stawaniu w pojedynkach i turniejach. W 1443 roku towarzyszył wo
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500. Tom 1
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: