Cyfroteka.pl

klikaj i czytaj online

Cyfro
Czytomierz
00458 012286 20629673 na godz. na dobę w sumie
wyszukaj dokładnie | pobierz wtyczkę
Własność szlachecka na pograniczu wielkopolsko-kujawskim w pierwszej połowie XV wieku - ebook/pdf
Własność szlachecka na pograniczu wielkopolsko-kujawskim w pierwszej połowie XV wieku - ebook/pdf
Autor: Liczba stron: 473
Wydawca: Avalon Język publikacji: polski
ISBN: 978-83-7730-996-4 Data wydania:
Lektor:
Kategoria: ebooki >> naukowe i akademickie >> historia
Porównaj ceny (książka, ebook (-8%), audiobook).
Czytaj online.
Komentuj

Praca niniejsza przedstawia stan i strukturę majątkową szlachty na pograniczu wielkopolsko – kujawskim w późnym średniowieczu. Rozprawa, oparta głównie na źródłach sądowych, wnosi znaczący wkład w poszerzenie wiedzy na temat genealogii, osadnictwa oraz zagadnień gospodarczych późnośredniowiecznej Polski.

Autorka, Joanna Karczewska specjalizuje się w badaniach nad genealogią średniowiecznego rycerstwa polskiego i osadnictwem średniowiecznym na terytorium Kujaw i Wielkopolski.

Znajdź podobne książki Ostatnio czytane w tej kategorii

Darmowy fragment publikacji:

Spis treści 1 Spis treści Joanna Karczewska WŁASNOŚĆ SZLACHECKA NA POGRANICZU WIELKOPOLSKO–KUJAWSKIM W PIERWSZEJ POŁOWIE XV WIEKU 1 Spis treści 2 Spis treści Joanna Karczewska WŁASNOŚĆ SZLACHECKA NA POGRANICZU WIELKOPOLSKO–KUJAWSKIM W PIERWSZEJ POŁOWIE XV WIEKU Zielona Góra 2010 3 Spis treści Publikacja zrealizowana przy wsparciu finansowym Uniwersytetu Zielonogórskiego Redakcja Agata Sularz Skład i łamanie PRIM s.c. Projekt okładki i stron tytułowych Sławomir Onyszko © Copyright by Joanna Karczewska, Kraków 2010 wydanie I ISBN 978 83 7730 996 4 Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków tel. +48 606 750 749 zamowienia@wydawnictwoAVALON.pl www.wydawnictwoAVALON.pl 4 Spis treści Spis treści Część pierwsza Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego w pierwszej połowie XV wieku ................ 19 Rozdział I Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego i konińskiego ................................................................. 21 I.1. Majątki rodu Leszczyców ..................................................................... 22 I.2. Wielkopolsko–kujawskie dobra rodziny Kościeleckich herbu Ogończyk ................................................................................................ 51 I.3. Majątki sędziego kaliskiego Mikołaja herbu Nałęcz i jego descendentów ......................................................................................... 53 I.4. Majątki rodu Rogalów ........................................................................... 56 I.5. Majątki rodu Kotwiców ......................................................................... 61 I.6. Majątki rodu Grzymałów...................................................................... 62 I.7. Majątki rodziny Trląskich...................................................................... 64 I.8. Majątki rodziny Czarnotulskich herbu Ogończyk ........................... 70 I.9. Majątki rodu Sulimów ........................................................................... 77 I.10. Majątki rodu Porajów ............................................................................ 80 I.11. Majątki rodu Szeligów........................................................................... 88 I.12. Majątki rodu Sokolów ........................................................................... 91 I.13. Majątki rodzin herbu Nowina ............................................................. 94 I.14. Majątki rodu Godziębów ...................................................................... 96 I.15. Majątki rodu Jasionów .......................................................................... 106 I.16. Majątki rodu Rawiczów ........................................................................ 108 I.17. Majątki rodu Pomianów ........................................................................ 111 5 Spis treści I.18. Majątki rodu Dryjów ............................................................................. 123 I.19. Majątki przedstawicieli innych rodów i osób o nieznanej przynależności rodowej ........................................................................ 126 Rozdział II Własność szlachecka w powiecie kruszwickim ....................................... 137 Rozdział III Własność szlachecka na pograniczu powiatów przedeckiego i radziejowskiego ............................................................................................ 163 III.1. Majątki rodu Awdańców....................................................................... 163 III.2. Majątki rodu Pomianów ........................................................................ 169 III.3. Majątki rodu Cielepałów ...................................................................... 178 III.4. Majątki rodu Roliców ............................................................................ 180 III.5. Majątki przedstawicieli innych rodów i osób o nieznanej przynależności rodowej ........................................................................ 185 Część druga Własność szlachecka w północnej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego .......................................................................... 201 Rozdział I Własność szlachecka w powiecie kcyńskim .............................................. 203 I.1. Majątki rodu Pałuków ........................................................................... 203 I.2. Majątki rodu Nałęczów ......................................................................... 221 I.3. Majątki rodu Leszczyców ..................................................................... 232 I.4. Majątki rodu Porajów ............................................................................ 237 I.5. Majątki rodu Dryjów ............................................................................. 242 I.6. Majątki rodu Rogalów ........................................................................... 246 I.7. Majątki rodu Grzymałów...................................................................... 247 I.8. Majątki rodu Szaszorów........................................................................ 249 I.9. Majątki przedstawicieli innych rodów i osób o niezidentyfikowanej przynależności rodowej ............................... 252 Rozdział II Własność szlachecka w powiecie nakielskim ........................................... 259 II.1. Majątki rodzin Komierowskich i Chojeńskich .................................. 259 II.2. Majątki rodu Cielepałów ...................................................................... 262 II.3. Majątki rodu Dryjów ............................................................................. 265 6 Spis treści II.4. Majątki rodziny Rungów ...................................................................... 268 II.5. Majątki rodziny Wałdowskich ............................................................. 270 II.6. Majątki rodu Grzymałów...................................................................... 273 II.7. Majątki przedstawicieli innych rodów i osób o nieznanej przynależności rodowej ........................................................................ 275 Rozdział III Własność szlachecka w powiecie bydgoskim ........................................... 288 III.1. Majątki rodziny Ślesińskich herbu Nałęcz ......................................... 288 III.2. Majątki rodu Pomianów ........................................................................ 293 III.3. Majątki rodu Mościców–Ostojów ....................................................... 294 III.4. Majątki przedstawicieli innych rodów i osób o niezidentyfikowanej przynależności rodowej ............................... 298 Część trzecia Szlachta cząstkowa i zagrodowa na obszarze pogranicza wielkopolsko–kujawskiego w XV wieku ................................................... 311 Klucze majątkowe ............................................................................................ 336 Miasto w dobrach szlacheckich ..................................................................... 347 Parafia ................................................................................................................ 357 Małżeństwa szlacheckie .................................................................................. 365 Oprawy wienno–posagowe ........................................................................... 369 Folwark .............................................................................................................. 372 Czynsze ............................................................................................................. 376 Ceny ziemi ........................................................................................................ 377 Wyderkaf ........................................................................................................... 382 Zastaw................................................................................................................ 385 Retrakt ............................................................................................................... 387 Miary powierzchni gruntu ............................................................................. 388 Miejscowości zaginione .................................................................................. 394 Objaśnienia skrótów ...................................................................................... 399 Bibliografia ....................................................................................................... 401 Indeks nazwisk ................................................................................................ 419 7 Spis treści 8 Słowo wstępne Słowo wstępne Praca niniejsza dotyczy stanu posiadania szlachty na terytorium po� granicza wielkopolsko–kujawskiego1. Granica między Wielkopolską a Ku� jawami występuje tu w znaczeniu granicy rozdzielającej powiaty sądowe: koniński, gnieźnieński, kcyński, nakielski województwa kaliskiego i powia� ty inowrocławski oraz bydgoski województwa inowrocławskiego, a także kruszwicki, radziejowski i przedecki w województwie brzesko–kujawskim. Takie terytorialno–sądowe rozumienie pogranicza ma funkcję pomocniczą, wszak Kujawy należały do makroregionu Wielkopolski, obejmującego poza województwami poznańskim i kaliskim (tworzącymi region Wielkopolski w ścisłym znaczeniu) także ziemie łęczycką i sieradzką. Terytoria te od momentu podziału kraju między synów Bolesława Krzywoustego były w zasadzie rozdzielone między potomków Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego. W Wielkopolsce właściwej (obszar województw poznań� skiego i kaliskiego) praktycznie już w XIII wieku rozbicie dzielnicowe zosta� ło zahamowane, w pozostałych ziemiach szerokiej Wielkopolski podziały trwały nadal — niemal do końca XIV wieku. Właśnie relikty podziału dziel� nicowego, a konkretnie fakt sprawowania rządów przez księcia Kazimierza Konradowica na Kujawach, w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej, sprawiły, że i w późniejszym okresie zauważymy ciążenie Kujaw właśnie do ziem środkowej Polski i pewne podobieństwa do stosunków panujących na tym terenie, a nie w Wielkopolsce właściwej. Zakres chronologiczny pracy obejmuje pierwszą połowę XV wieku. Po� czątek tego okresu wyznacza zasób źródłowy, bowiem podstawowe źródło, czyli najstarsze księgi sądowe z terenu wschodniej Wielkopolski i Kujaw 1 Określenie „pogranicze wielkopolsko–kujawskie” zostało już użyte w literaturze historycznej, zob. A. Gąsiorowski, Pogranicze wielkopolsko–kujawskie w dobie rozwoju gospodarki czynszowej (XIII–poł. XV wieku), w: Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, red. C. Łuczak, Poznań 1978. 9 Słowo wstępne pochodzą z końca XIV wieku. Natomiast końcową cezurę wyznacza wy� buch wojny trzynastoletniej — wydarzenia, które silnie wpłynęło na wiele aspektów życia społecznego, politycznego i gospodarczego w Królestwie Polskim. Oczywiście jeśli było to potrzebne, pewne fragmenty rozprawy wybiegają poza tak określone ramy chronologiczne. *** Wskazany w tytule pracy obszar należy do stosunkowo słabo zbada� nych pod względem własności i osadnictwa w czasach średniowiecza. O ile kwestia własności ziemskiej zachodniej Wielkopolski znajduje się w orbicie badań prowadzonych przez Pracownię Słownika Historyczno–Geograficz� nego PAN w Poznaniu, o tyle podobna problematyka dotycząca wschodniej Wielkopolski, a tym bardziej Kujaw, wymaga głębszego poznania. Dlatego też przedmiotem badań w niniejszej pracy są majętności szlach� ty zamieszkującej pogranicze wielkopolsko–kujawskie i, by użyć sformuło� wania wprowadzonego przez J. Wroniszewskiego, jej rozmaite zachowania ekonomiczne2. Istotnym zagadnieniem, któremu poświęcono uwagę, jest identyfikacja rodowa i rodzinna właścicieli danego majątku. Kolejna grupa poruszonych zagadnień to kwestie dotyczące stanu i struktury majątkowej, rozległości dóbr, ich rozdrabniania lub scalania, a także wyjaśnienie przy� czyn tych zjawisk oraz wskazanie wszelkich przejawów fluktuacji substancji majątkowej. Odtworzono też wysokość opraw wienno–posagowych, a na ich podstawie także poziom zamożności ówczesnej szlachty i jej rozwar� stwienie majątkowe. Przy tej sposobności zwrócono też uwagę na dzietność rodziny szlacheckiej tego czasu. Poruszono także zagadnienia towarzyszące działalności ekonomicznej szlachty, takie jak ceny ziemi w badanym okresie, powierzchnia mająt� ków, stosunki kredytowe, w tym zwłaszcza te wynikające z obrotu ziemią (zastawy, wyderkafy), oraz to, jaki pieniądz był używany w transakcjach majątkowych. Zwrócono także uwagę na zjawiska, które miały budować nie tylko pozycję majątkową rodziny, ale także tworzyć jej prestiż w szla� checkiej przestrzeni społecznej, a które można zawrzeć w słowach „parafia — zamek — miasto”. Pod względem konstrukcyjnym praca dzieli się na cztery części. Pierw� sza z nich poświęcona została własności szlacheckiej na południu badanego obszaru (obejmuje powiaty: gnieźnieński, koniński, inowrocławski, prze� decki, radziejowski i kruszwicki). Druga natomiast zawiera charakterysty� 2 J. Wroniszewski, Szlachta ziemi sandomierskiej w średniowieczu, Poznań–Wrocław 2001, s. 17. 10 Słowo wstępne kę własności na północy pogranicza wielkopolsko–kujawskiego (dotyczy powiatów: kcyńskiego, nakielskiego, bydgoskiego). Uznano za słuszne, aby osobny fragment pracy (część trzecią) poświęcić zagadnieniu szlachty drobnej i bezkmiecej. Szczegółowe omawianie działalności majątkowej zagrodowców, z uwzględnieniem ich transakcji, dałoby rozmyty obraz ich egzystencji. Zasadna więc wydaje się charakterystyka tej szlachty i jej działalności za pomocą egzemplifikacji. Część czwarta rozprawy stanowi jej podsumowanie i zbiór wniosków dotyczących różnych aspektów działal� ności majątkowej szlachty; zawiera też odniesienia i porównania dotyczące tego zagadnienia w innych regionach Królestwa Polskiego. Podstawę źródłową niniejszej pracy stanowią księgi sądowe ziemskie i grodzkie z terenu Wielkopolski i Kujaw, zawierające obfity materiał do badań stosunków własnościowych. Są to księgi ziemskie i grodzkie gnieź� nieńskie, poznańskie, konińskie, nakielskie, kcyńskie, przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Natomiast dla obszaru Kujaw udało się określić własność szlachecką dzięki lekturze następujących ksiąg ziemskich pochodzących z terytorium Kujaw Brzeskich: księgi — kruszwi� cka, radziejowska, księgi przedeckie oraz selektywnie księgi brzesko–kujaw� skie, przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Część ksiąg sądowych z badanego obszaru została opublikowana3. Kwe� rendą objęto także księgę ziemską przedecką z lat 1408–1414, przechowy� waną w Rosyjskim Państwowym Archiwum Akt Dawnych (Poccийcкий Гocygapcтвeнный Apхиb Дpebних Aктoв — PГAДA) w Moskwie. Źródło to dotychczas nie było wykorzystane w polskiej nauce. Obok ksiąg sądowych objęto kwerendą także księgę zastępcy króla Wojciecha Malskiego. Niestety nie zachowały się źródła sądowe z terenu Kujaw Inowrocław� skich. Istotne znaczenie, także wobec braku ksiąg sądowych dla zachodnich Kujaw, posiadają też dokumenty klasztoru norbertanek w Strzelnie oraz cy� stersów w Koronowie, pochodzące z Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. Wykorzystano również zasoby Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, a mianowicie księgi sentencji oraz niektóre księgi konsystorza gnieźnieńskie� go. Znacznie skromniej przedstawia się średniowieczny zasób Archiwum Diecezjalnego we Włocławku, w którym kwerendą objęto dwie zachowane średniowieczne księgi konsystorskie, księgę biskupią i metrykę kapituły. 3 Księga ziemska poznańska 1400–1407, wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, Poznań 1960; Księgi sądowe brzesko–kujawskie (dalej cyt.: Kochanowski), wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa 1905 (Teki Pawiń� skiego, t. 7); Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, t. 1–2, wyd. Józef Lekszycki, Lipsk 1887. 11 Słowo wstępne Uwzględniono też oczywiście źródła publikowane, w tym przede wszystkim dyplomatariusze4. Na podstawę źródłową niniejszej pracy zło� żyły się także źródła sądowe drukowane: księga ziemska poznańska z lat 1400–1407, wypisy z ksiąg sądowych wielkopolskich opublikowane przez J. Lekszyckiego i roty sądowe z terenu Wielkopolski5 oraz księga ziem� ska brzesko–kujawska z lat 1418–1424. Biorąc pod uwagę tematykę pracy, a także niedostatek źródeł dla dziejów Kujaw w XV wieku, należy pod� kreślić duże znaczenie opublikowanej Lustracji poradlnego i rejestru łanów województw kujawskich z 1489 roku6. Wielce pomocne okazały się też źródła publikowane pochodzenia kościelnego — wybór zapisek konsystorza gnieź� nieńskiego i włocławskiego oraz Bullarium Poloniae7. Wymienić też trzeba Teki Dworzaczka, czyli Materiały historyczno–gene­ alogiczne do dziejów wielkiej własności w Wielkopolsce — zawierające regesty z ksiąg ziemskich i grodzkich wielkopolskich, przedstawiające rekonstrukcję genealogii rodzin szlacheckich i ich majętności, a które znacząco uzupełniły materiały archiwalne8. Zagadnienie struktury własności ziemskiej i działania gospodarcze podejmowane przez szlachtę stały się obiektem zainteresowania nowszej historiografii. Wiele z tych prac dotyczy terytorium Małopolski — należy wymienić tutaj opracowania A. Sochackiej9, J. Kurtyki10, J. Sperki11 czy mo� 4 Kodeks dyplomatyczny Polski (dalej cyt.: KDP), t. 1–2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, t. 3, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1847–1858; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski (dalej cyt.: KDW), t. 1–3, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1878–1881; t. 5, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908; t. 6, wyd. A. Gąsiorowski, H. Kowalewicz, Warszawa–Poznań 1982; t. 7, wyd. A. Gąsiorowski i R. Walczak; t. 8–10, wyd. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Warszawa–Poznań 1985–1993, t. 11, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jasiński, T. Jurek i I. Skierska, Poznań 1999. 5 Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku (dalej cyt.: Roty), t. 1–5, wyd. H. Kowalewicz, W. Kurasz� kiewicz, Poznań–Wrocław 1959–1981. Lustracja poradlnego i rejestr łanów województw brzesko–kujawskiego i inowrocławskiego z roku 1489, wyd. J. Senkowski, Teki Archiwalne, t. 7, 1961. 7 Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta (dalej cyt.: AC), wyd. B. Ulanowski, t. I, Acta capitulorum Gneznensis, Poznanensis et Vladislaviensis (1408–1530); t. II, Acta iudiciorum ecclesia­ sticorum Gneznensis et Poznanensis (1403–1530), Kraków 1894–1902; t. III, Acta iudiciorum dioecesum Plocensis, Vladislaviensis et Gneznensis (1422–1533), Kraków 1908; Bullarium Poloniae (dalej cyt.: BP), wyd. I. Sułkowska–Kuraś i S. Kuraś, t. 1–6, Lublin–Rzym 1982–1998. 8 Teki Dworzaczka (CD). Materiały historyczno–genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX 6 wieku, 1.2.0, opr. A. Bieniaszewski, M. Prinke, R. Prinke, J. Wisłocki, Kórnik 1997. 9 A. Sochacka, Własność ziemska w województwie lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987; eadem, Jan z Czy­ żowa, namiestnik Władysława Warneńczyka. Kariera rodziny Półkoziców w średniowieczu, Lublin 1993. J. Kurtyka, Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Kraków 1997; idem, Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV–XVII wiek), Kraków 1999. J. Sperka, Szafrańcowie herbu Stary Koń. Z dziejów kariery i awansu w późnośredniowiecznej Polsce, Katowice 2001. 10 11 12 Słowo wstępne delową pracę J. Wroniszewskiego o szlachcie sandomierskiej. Tematyka osadnictwa i stosunki własnościowe na obszarze ziemi sieradzkiej i łęczyc� kiej była podejmowana przez S.M. Zajączkowskiego12, dobra magnackie na tym obszarze omówiła A. Szymczakowa13, a ostatnio T. Nowak opublikował pracę o własności szlachty łęczyckiej w czasach króla Władysława Jagiełły14. Natomiast Z. Morawski w swym opracowaniu scharakteryzował finanse, stosunki kredytowe i działania ekonomiczne średniowiecznej szlachty łę� czyckiej15. Szlachtę ziemi wieluńskiej i jej dobra w czasach późnego średnio� wiecza i dobie wczesnonowożytnej opisał T. Stolarczyk16. Z kolei jeśli chodzi o stan badań dotyczących tego zagadnienia dla te� rytorium Wielkopolski i Kujaw, to zauważymy, że spore osiągnięcia ma historiografia dotycząca czasów nowożytnych, a którą też w tym miejscu trzeba uwzględnić, bo w wielu punktach jest użyteczna. Struktura majątko� wa powiatu kaliskiego w XVI–XVII wieku została omówiona w znakomitym opracowaniu A. Pośpiecha17. Dodatkowe informacje na temat osadnictwa oraz zagadnienia szlachty zagrodowej w powiecie kaliskim przynoszą prace W. Dworzaczka18 i L. Polaszewskiego19, a także A. Nowaka20 i M. Wisińskiej21. Sieć osadniczą Krajny w okresie nowożytnym opracował P. Szafran22. Skromniej przedstawia się liczba prac naukowych poświęconych kwe� stii własności szlacheckiej w Wielkopolsce w dobie średniowiecza. Dyspo� nujemy wprawdzie mnóstwem prac S. Kozierowskiego23, w swej głównej 12 S.M. Zajączkowski, Powiat orłowski do lat siedemdziesiątych XVI wieku. Studia z dziejów osadnictwa, struktury własnościowej i stosunków kościelnych, Łódź 1996; idem, Sieć osadnicza i struktura własnościowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w., Slavia Antiqua, t. 19, 1972; idem, Studia nad wielowioskową własnością szlachecką w Łęczyckiem i Sieradzkiem i jej rola w osadnictwie (od końca XIV do połowy XVI w.), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1966, nr 2, r. 4. 13 A. Szymczakowa, Szlachta sieradzka w XV wieku, Łódź 1998. 14 T. Nowak, Własność ziemska w ziemi łęczyckiej w czasach Władysława Jagiełły, Łódź 2003. 15 Z. Morawski, Ziemia, urzędy, pieniądze. Finanse szlachty łęczyckiej w końcu XIV i pierwszej połowie XV wieku, Warszawa 1993. 16 T. Stolarczyk, Szlachta wieluńska od połowy XIV do połowy XVI wieku, Wieluń 2005. 17 A. Pośpiech, Majętności na sprzedaż. Szlachecki handel ziemią i przemiany struktury majątkowej w po­ wiecie kaliskim w latach 1580–1665, Wrocław 1989. 18 W. Dworzaczek, Z wielkopolskich zagadnień demograficznych, Roczniki Historyczne, t. 17, 1948. 19 L. Polaszewski, Szlachta zagrodowa w województwie kaliskim, Rocznik Kaliski, t. 8, 1975; idem, Własność feudalna w województwie kaliskim w XVI wieku, Poznań 1976. 20 A. Nowak, Początki kryzysu sił wytwórczych na wsi wielkopolskiej w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa–Poznań 1975. Rocznik Kaliski, t. 5, 1972. 21 M. Wisińska, Koncentracja własności ziemskiej w powiecie kaliskim na przełomie XVI i XVII wieku, 22 P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krajny w XVI–XVIII w. (1511–1720), Gdańsk 1961. 23 S. Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, t. 1, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. 47, 1920; idem, Leszczyce i ich plemien­ 13 Słowo wstępne warstwie bezcennych, lecz w wielu miejscach domagających się korekt i uzupełnień. Wciąż jednak zachowują one wartość naukową, ponieważ są oparte na starannej lekturze ksiąg sądowych z terenu Wielkopolski. Nieoce� nioną pomocą dla badacza, mimo upływu wielu lat od wydania, jest praca K. Hładyłowicza o rozwoju wielkopolskiego osadnictwa24. Z kolei własność w powiecie nakielskim w XV stuleciu została omówiona w przedwojennym artykule A. Lauferskiego25. Ta dysproporcja w nasileniu badań została w ostatnich latach przeła� mana dzięki udostępnieniu w formie elektronicznej Tek Dworzaczka oraz informacjom zawartym w Słowniku historyczno–geograficznym województwa poznańskiego w średniowieczu. Lukę w badaniach nad późnośredniowiecznym możnowładztwem wielkopolskim i jego własnością wypełniła w znaczą� cym stopniu wydana niedawno książka Z. Górczaka26. Z nowszej literatury trzeba wskazać opracowanie S. Szybkowskiego o dobrach należących do rodzin urzędniczych na Krajnie27, a także szkic J. Karczewskiej poświęcony majątkom szlacheckim na Pałukach28. Również jeśli chodzi o literaturę przedmiotu dotyczącą Kujaw, to jest ona bogatsza dla czasów nowożytnych. Wymienić trzeba dzieła A. Pawiń� skiego29 oraz opracowanie Z. Guldona o rozmieszczeniu własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku30. Mniej imponująco przedstawia się stan literatury dotyczącej badanego problemu w wiekach średnich. Wiele nik arcybiskup gnieźnieński Bogumił z Dobrowa, Poznań b.d.w.; idem, Nazwy geograficzne i osadźcy ziemi bydgoskiej, Przegląd Bydgoski, t. 3, 1933; idem, Pierwotne osiedlenie pojezierza Gopła, Slavia Occidentalis, t. 2, 1922; idem, Pierwotne osiedlenie ziemi gnieźnieńskiej wraz z Pałukami w świetle nazw geograficznych i charakterystycznych imion rycerskich, Slavia Occidentalis, t. 3–4, 1923–1924; idem, Ród Drogosławiczów, Lwów 1913; idem, Ród Nowinów, Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. 40, Poznań 1914; idem, Ród Porajów–Różyców, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, t. 9, 1928–1929; idem, Ród Szaszorów–Opalów–Orlów, Roczniki Towarzystwa Przyja� ciół Nauk Poznańskiego, t. 45, 1919; idem, Ród Wczeliczów, Lwów 1915; idem, Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnieźnieńskiej, Poznań 1934. 24 K.J. Hładyłowicz, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 25 A. Lauferski, Ziemia Nakielska w XV wieku, Roczniki Historyczne, t. 2, 1926. 26 Z. Górczak, Rozwój majątków możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XV i początkach XVI 1932. wieku, Poznań 2007. 27 S. Szybkowski, Elita szlachecka Krajny w czasach Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370–1492), w: Dziedzictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach. Wybrane problemy z dziejów Krajny nakielskiej, red. S. Łaniewski, L. Skaza, Nakło 2004. J. Karczewska, Szlachta pałucka i jej majątki w XV wieku, Studia i Materiały do Dziejów Pałuk, t. 6, 2006. 29 A. Pawiński, Sejmiki ziemskie. Początek ich i rozwój aż do ustalenia się udziału posłów ziemskich w usta­ wodawstwo sejmu walnego 1374–1505, Warszawa 1895. 30 Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku, Toruń 1964. 28 14 Słowo wstępne informacji o dobrach poszczególnych rodów kujawskich zawarł w swych pracach J. Bieniak, w praktyce inicjując badania genealogiczne dotyczące Kujaw31. Ostatnio obszar Kujaw doczekał się kompleksowego opracowania o szlachcie urzędniczej tego terytorium pióra S. Szybkowskiego32. Badacz ten dokładnie scharakteryzował również stan posiadania kujawskich urzęd� ników. Natomiast strukturę własności w powiecie kruszwickim w średnio� wieczu zaprezentowała J. Karczewska33. Historyk dysponuje także znaczną liczbą prac genealogicznych — monografii i artykułów — dotyczących wielkopolskich i kujawskich rodów rycerskich. Swych opracowań doczekał się ród Pałuków autor� stwa W. Semkowicza34, clenodium Grzymałów zostało opracowane przez A. Szwedę35, a rodzina Potulickich herbu Grzymała przez S. Leitgebera36. Studium o wielkopolskich Nałęczach opublikował J. Pakulski37. Artykuły dotyczące tego ostatniego rodu wyszły też spod pióra A. Gąsiorowskie� go38 i K. Górskiej–Gołaskiej39. Wiadomości poświęcone Leszczycom40 31 J. Bieniak, Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, Toruń 1969; idem, Elita kujawska w średniowieczu, w: Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, Warszawa 1997; idem, Kościelna Wieś i jej dziedzice, w: Kościelna Wieś na Kujawach. Studium osadnicze, red. L. Kajzer, Łódź 1994; idem, Prawa patronackie szlachty kujawskiej w kościołach parafialnych w świetle źródeł, w: Religijność na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w czasach staropolskich, red. A. Mietz, Włocławek 2003; Bibliografia prac Janusza Bieniaka za lata 1953–1996, opr. I. Czarciński, A. Makowiecki, w: Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa polski średniowiecznej, red. A. Radzimiński, A. Supruniuk, J. Wroniszewski, Toruń 1997. 32 S. Szybkowski, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370–1501), Gdańsk 2006. 33 J. Karczewska, Struktura własnościowa osadnictwa regionu nadgoplańskiego (do końca XV wieku), wy� konano w ramach grantu (projekt badawczy) nr PBZ–KBN 011/H01/1999 pt. „Polska na przełomie tysiącleci”. 34 W. Semkowicz, Ród Pałuków, Kraków 1907; J. Bieniak, Krąg rodzinny biskupa kujawskiego Macieja Pałuki, Zapiski Historyczne, t. 50, 1987, z. 3. 35 A. Szweda, Ród Grzymałów w Wielkopolsce, Toruń 2001. 36 S. Leitgeber, Potuliccy, Londyn 1990. 37 38 A. Gąsiorowski, Koligacje panów z Ostroroga w XV wieku, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski J. Pakulski, Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu, Toruń 1982. 39 K. Górska–Gołaska, Dobra Nałęczów w Wielkopolsce w średniowieczu, Studia i Materiały do Dziejów i Pomorza, t. 13, 1980, z. 2. Wielkopolski i Pomorza, t. 15, 1984, z. 2. 40 S. Kozierowski, Leszczyce i ich plemiennik arcybiskup gnieźnieński Bogumił z Dobrowa, Poznań b.d.w.; J. Bieniak, Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednocznia państwowego w latach 1300–1306, Toruń 1969; idem, Elita ziemi dobrzyńskiej w późnym średniowieczu i jej majątki, w: Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, pod red. O. Krut–Ho� ronziak, L. Kajzera. Włocławek 1995; idem, Elita kujawska w średniowieczu, w: Człowiek w społeczeń­ stwie średniowiecznym, Warszawa 1997; idem, Autor Rocznika dawnego, w: Kultura średniowieczna i staropolska, Warszawa 1991; J. Maciejewski, Działalność kościelna Gerwarda z Ostrowa, biskupa włocławskiego w latach 1300–1323, Bydgoszcz 1996; A. Supruniuk, Otoczenie księcia mazowieckiego 15 Słowo wstępne i Rogalom41 zamieszkującym teren Wielkopolski i Kujaw znajdziemy w ob� szerniejszych opracowaniach i w kilku monograficznych szkicach. Wielko� polsko–kujawski ród Cielepałów opracował S. Szybkowski42, a kujawski ród Pomianów — J. Karczewska43. Wspomniana autorka poświęciła też artykuł mieszkającej na pograniczu rodzinie Kołudzkich herbu Kotwica44. Genealo� gia ta stała się ostatnio także obiektem zainteresowania S. Szybkowskiego45. Wielkopolsko–kujawska genealogia Godziębów doczekała się niedawno monografii autorstwa J. Pakulskiego46. Wiele wiadomości genealogicznych o rycerstwie wielkopolskim przekazał w swych pracach S. Kozierowski, jednak trzeba poddać je weryfikacji. Ponadto należy wskazać na wiele biogramów wybitnych postaci wielko� polskich i kujawskich opublikowanych w Polskim Słowniku Biograficznym47 i Wielkopolskim Słowniku Biograficznym48. Zaznaczająca się dość wyraźnie dysproporcja w literaturze historycz� nej, obfitującej w opracowania dotyczące struktury majątkowej i własności ziemskiej na badanym terenie w okresie nowożytnym, a w mniejszym stop� niu odnoszącej się do tej problematyki w wiekach średnich, uzmysławia, że istnieje potrzeba zbadania kwestii własności rycerskiej na pograniczu wielkopolsko–kujawskim w okresie późnego średniowiecza. Siemowita IV (1374–1426), Warszawa 1998; J. Karczewska, Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysła i Kazimierza Ziemomysłowiców, cz. 1, Ziemia Kujawska, t. 12, 1997; cz. 2, ibidem, t. 13, 1998; eadem, Majątki rodu Leszczyców na pograniczu wielkopolsko–kujawskim w XV wieku, Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 10, Warszawa 2004; S. Szybkowski, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370–1501), Gdańsk 2006. 41 L. Białkowski, Ród Czamborów–Rogalów w dawnych wiekach, Rocznik Polskiego Towarzystwa He� raldycznego, t. 6, 1921/1923. 42 S. Szybkowski, Ród Cielepałów, Gdańsk 1999. 43 44 Eadem, Ród Kotwiców na Kujawach w średniowieczu, Genealogia. Studia i Materiały Historyczne, J. Karczewska, Ród Pomianów na Kujawach w średniowieczu, Poznań–Wrocław 2003. t. 14, 2002. 45 S. Szybkowski, Do genealogii i prozopografii Kotwiców kujawskich uwag kilka, Genealogia. Studia i Materiały Historyczne, t. 16, 2004. J. Pakulski, Ród Godziębów w średniowiecznej Polsce. Studium genealogiczne, Toruń 2005. J. Bieniak, Maciej z Gołańczy, PSB, t. 19, Wrocław 1974; idem, Maciej z Lubstowa, ibidem; idem, Maciej z Łabiszyna, ibidem; Mikołaj z Warzymowa, kasztelan brzeski kujawski, PSB, t. 21, Wrocław 1976; idem, Oporowski Mikołaj, PSB, t. 24, Wrocław 1979; idem, Stanisław Kiwała, PSB, t. 42, Warszawa 2003; A. Gąsiorowski, Licheński Jan, PSB, t. 17, Wrocław 1972; idem, Maciej z Wąsoszy, PSB, t. 19, Wrocław 1974; idem, Piotr z Żernik, PSB, t. 26; idem, Potulicki Przecław, PSB, t. 28, Wrocław 1985; idem, Przedpełk z Kopydłowa, ibidem; idem, Sędziwój z Szubina, PSB, t. 36, Warszawa–Kraków 1995–1996; J. Nowacki, Dryja Maciej z Modliszewa i Grodźca, PSB, t. 5, 1939–1946; J. Pakulski, Stefan z Trląga i Głogowca, PSB, t. 43, Warszawa–Kraków 2005; G. Rutkowska, Sokołowski Jakub, PSB, t. 40, Warszawa–Kraków 2000; eadem, Sokołowski Jałbrzyk Jan, ibidem; eadem, Sokołowski Jarosław Jan, ibidem. 48 A. Gąsiorowski, Maciej z Wąsoszy, Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa 1981; idem, Mikołaj z Wenecji, ibidem. 46 47 16 Słowo wstępne *** Metodologiczną podstawą powziętych badań będzie metoda genealo� giczna oraz częściowo statystyczna, zwłaszcza że podstawowym źródłem są, masowe już w XV wieku, zapiski w księgach sądowych ziemskich i grodz� kich. Stopniowa, szczegółowa analiza źródeł pozwoli osiągnąć zamierzony efekt oraz dokonać pewnych potrzebnych uogólnień. Przydatna będzie także metoda porównawcza, mogąca wskazać, na ile sytuacja szlachty na pograniczu wielkopolsko–kujawskim była typowa lub odbiegała od sytuacji szlachty na innych obszarach Królestwa Polskiego. Joanna Karczewska 17 Słowo wstępne 18 Rozdział I. Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego... Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego Część pierwsza w pierwszej połowie XV wieku 19 Część I. Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego... 20 Rozdział I. Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego... Rozdział I Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego i konińskiego Prezentacja majątków szlacheckich zostanie rozpoczęta od części połu� dniowo–zachodniej badanego obszaru (powiaty: gnieźnieński, koniński, inowrocławski, kruszwicki). Terytorium to, o bardzo urodzajnych glebach, stanowiło obszar osadnictwa o dawnej metryce — tu wszak ukształtowały się zręby polskiej państwowości i organizacji kościelnej. Obszar ten był pod� dany we wcześniejszym średniowieczu procesowi melioratio terrae — prze� prowadzano lokacje wiejskie, w tym także te na surowym korzeniu; w spo� rej mierze było to zasługą instytucji kościelnych: arcybiskupstwa, kapituły gnieźnieńskiej oraz obecnych na tym obszarze klasztorów w Trzemesznie, Mogilnie i Strzelnie. W XV wieku niejednokrotnie majątki pierwotnie, sta� nowiące własność kościelną, znajdowały się już w rękach szlachty. Badając zatem osadnictwo i stosunki własnościowe na tym terytorium w XV stule� ciu, mamy do czynienia z osadami starymi, z dużą liczbą wsi i z obszarem gęsto zaludnionym, bardziej niż na przykład peryferyjna Krajna. Rozwój tego obszaru, jego starszeństwo i historyczna stołeczność zade� cydowały, że w pierwszej kolejności zostanie scharakteryzowana własność szlachecka położona właśnie na terenie powiatów gnieźnieńskiego, koniń� skiego, inowrocławskiego i kruszwickiego1. 1 Przy szczegółowym opisie stanu majątkowego poszczególnych rodzin lub osób znajdą się także wzmianki dotyczące dóbr położonych w innych powiatach omawianego terytorium, tak aby otrzymać w miarę pełny obraz stanu posiadania. Natomiast dokładna charakterystyka tych majątków zostanie przedstawiona we właściwym fragmencie pracy. 21 Część I. Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego... I.1. Majątki rodu Leszczyców Za pierwotną siedzibę możnego rodu Leszczyców uznaje się obszar wschodniej Wielkopolski, przede wszystkim kasztelanię lędzką. Z przeję� ciem tego właśnie terytorium przez księcia Kazimierza kujawskiego, drogą zawarcia przez niego małżeństwa z Konstancją, córką Henryka Pobożnego, wiąże się osiedlenie przedstawicieli rodu Leszczyców na terytorium Kujaw. Według najnowszych badań J. Bieniaka najstarszym znanym źródłowo przedstawicielem clenodium Leszczyców na Kujawach był Bogusza, peł� niący w latach 1241–1243 urząd kasztelana inowrocławskiego, a w latach 1246–1256 — wojewody kujawskiego2. W tym samym czasie działał na Kuja� wach Przezdrzew (Bezdrzew), najstarszy syn Boguszy, podczaszy kujawski (1241 r.), a następnie (1246 r.) podkomorzy kujawski, którego J. Bieniak w swych wcześniejszych opracowaniach uważał za protoplastę Leszczyców z Kościelca3. Synowie Boguszy dali początek dwóm wybitnym gałęziom kujawskim tego rodu — Bogumił był protoplastą gałęzi kościeleckiej, zwa� nej tak od głównej siedziby w Kościelcu koło Inowrocławia. Natomiast protoplastą drugiej linii — ostrowskiej — był Maciej, piszący się z Ostrowa nad Gopłem. Przedstawiciele tej właśnie linii od przełomu XIII i XIV wieku nosili przydomek Kiwała. Obie linie rodu odgrywały ważną rolę na Kuja� wach, rodowcy pełnili wysokie godności duchowne i świeckie, należeli do najściślejszego grona współpracowników książąt kujawskich, trwając przy nich mimo różnych dziejowych perturbacji. Przybysze z Wielkopolski szybko zadomowili się na kujawskiej ziemi, tworząc znaczne kompleksy majątkowe wokół Kościelca i Pakości oraz Ostrowa. Pakość jeszcze w połowie XIII wieku znajdowała się w ręku książąt wielkopolskich. Natomiast w latach 70. przekazana została w ręce pomorskich Wyszeliców4. Majątek ten przeszedł w posiadanie Leszczyców najprawdopodobniej w drodze małżeństwa córki Przybysława Wyszelica — jedynej spadkobierczyni ojcowskiego majątku — z Bartoszem z Kościel� ca5. Przejście Pakości w ręce Leszczyców mogło nastąpić najpóźniej w 1284 r. J. Bieniak, Prawa patronackie szlachty kujawskiej w kościołach parafialnych w świetle źródel, w: Religijność na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej w czasach staropolskich, Włocławek 2003, s. 40. Ibidem, przypis 97. 3 4 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski (dalej cyt.: KDW), wyd. I. Zakrzewski, t. 1–3, Poznań 1878–1881, t. 1, nr 239, 315, 503. J. Bieniak, Bogumił z Pakości, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, Gdańsk 1992, s. 130. 2 5 22 Rozdział I. Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego... — około tej daty zmarł bowiem Przybysław Wyszelic6. Do Leszczyców na� leżała też od 1284 r. wieś Dąbrówka w parafii Pęchowo, a do 1311 r. byli oni właścicielami Samociążka7. W ich rękach znajdowało się też Smogorzewo w parafii Łabiszyn8, będące własnością Wincentego Boguszyca, sędziego inowrocławskiego. Trzeba też wspomnieć, że Bartosz z Kościelca posiadał jeszcze wieś Cielęta w ziemi michałowskiej, a jego syn Wojciech z Pakości, wojewoda brzeski, rozszerzył te dobra o wieś Świerczyny9. Stan posiadania linii Leszczyców piszących się z Kościelca i niedalekiej Pakości poznajemy z dokumentu podziału dóbr między braci stryjecznych — wojewodę kujawskiego Wojciecha i podczaszego brzeskiego Hektora — noszącego datę 29 stycznia 1362 r. Były to wsie położone na Kujawach i po wielkopolskiej stronie granicy z Kujawami. Dokument wymienia nastę� pujące miejscowości: Krzywosądz, Stary i Nowy Cieślin, Wielowieś, dwie części Kościelca, Mamlicz, Łabiszyn, Mochle, Ostrów (pod Inowrocławiem) z młynem, Rybitwy z jeziorem Mielno, Sadłogoszcz z jeziorem, Piechcin, Lutkowo, Pakość, łąki w „Mikorzynie”. Były to dobra zlokalizowane w kilku powiatach: inowrocławskim (Kościelec, Pakość, Cieślin, Wielowieś, Ostrów, Rybitwy, Mikorzyn), bydgoskim (Mamlicz, Mochle), kcyńskim (Sadłogoszcz, Piechcin, Łabiszyn, Lutkowo) oraz w radziejowskim, w którym znajduje się Krzywosądz. Spośród tych dóbr wojewoda Wojciech otrzymał Krzywosądz, Stary i Nowy Cieślin, Wielowieś, dwie części Kościelca, Mamlicz, Łabiszyn i Mo� chle10. Dobra należące do Wojciecha znajdowały się w parafiach Kościelec i Pęchowo, siedzibami parafii były też Łabiszyn i Krzywosądz. Natomiast dobra Hektora były zlokalizowane w parafii pakoskiej, jedynie Rybitwy należały do parafii w Kościelcu; jego własność była zatem bardziej jednolita pod względem przynależności parafialnej. Wojewoda Wojciech miał czterech synów: Mikołaja piszącego się z Koś� cielca, Grzymka z Cieślina, Jana z Ostrowa i Macieja z Łabiszyna. Przed 1383 r. Wojciech dokonał podziału dóbr ze swymi synami; było to najpew� 6 J. Bieniak, Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282), Przegląd Historyczny, t. 82, z. 2, 1991, s. 213–214. 7 Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku (dalej cyt.: DKM), wyd. B. Ulanowski, Archiwum Komisji Historycznej AU, t. 4, Kraków 1887; s. 33–34, nr 15, 16; KDP, t. 1, nr 104. 8 KDW, t. 2, nr 1083. 9 Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, wyd. J. Karwasińska, Warszawa 1935, s. 346–351. 10 KDW, t. 3, nr 1466; J. Bieniak, Elita kujawska w średniowieczu, w: Człowiek w społeczeństwie średnio­ wiecznym, Warszawa 1997, s. 311. 23 Część I. Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego... niej spowodowane zawarciem drugiego małżeństwa11. Dla siebie zatrzymał Łabiszyn12, który stał się jego ośrodkiem rezydencjonalnym i z którego odtąd się pisał. Wojewoda Wojciech zmarł przed 1391 r. Rodowy Kościelec przypadł w udziale jego najstarszemu synowi Mikołajowi13. Inny z synów Wojciecha — Jan — pisał się z Ostrowa, które w wyniku podziału w 1362 r. wziął Hektor. Zapewne z czasem Wojciech nabył Ostrów w wyniku kupna lub zamiany z bratem stryjecznym Hektorem14. Możliwe, że za Ostrów Wojciech przekazał Hektorowi Wielowieś, bowiem ta wieś znajdowała się w ręku Hektorowych descendentów żyjących w XV wieku. Najstarszy wojewodzic — sędzia brzeski Mikołaj — był ostatnim dzie� dzicem Kościelca z rodu Leszczyców. Z małżeństwa z Rochną (secundo voto za Stanisławem Pustołką z Bielaw herbu Łazęka) miał córkę jedynaczkę Dobrochnę, która pierwsze małżeństwo zawarła z Andrzejem z Łubowa herbu Dryja, a drugie około 1400 r. z kasztelanem dobrzyńskim Januszem z Kutna herbu Ogończyk. Wraz z jej ręką Kościelec przeszedł w posiadanie rodu Ogończyków, którzy przyjęli nazwisko Kościeleccy15. Prawo patronatu w rodowym Kościelcu należało do Wojciecha i Hektora. Wojewoda Wojciech, dzieląc majątek między synów, podzielił też prawa patro� nackie. Znalazły się one w ręku panów z Kościelca i Łabiszyna, nie przysługi� wały natomiast dziedzicom Cieślina i Ostrowa. Stan taki, jak przypuszcza J. Bie� niak, był wynikiem działu braterskiego, który pozostawił patronat sędziemu Mikołajowi z Kościelca16. Z pozostałych części praw patronackich w Kościelcu korzystali dziedzice Pakości i Łabiszyna. Świątynia kościelecka była dla nich rodową nekropolią, pomijali w tym względzie kościoły w Łabiszynie i Pakości (gdzie prawo patronatu miejscowego kościoła też należało do dziedziców). *** Kolejny z synów Wojciecha — Grzymek (Grzymisław) — dziedziczą� cy w Cieślinie (parafia Kościelec, powiat inowrocławski) był stolnikiem inowrocławskim w latach 1398–140117. Później awansował na kasztelanię J. Bieniak, Prawa patronackie..., s. 41. Joannis de Czarnkow Chronicon Polonorum, wyd. A. Bielowski, w: Monumenta Poloniae Historica (dalej cyt.: MPH), t. 2, Lwów 1872, s. 728. 13 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej cyt.: AGAD), Brześć Z. 3, k. 106; KDW, t. 3, nr 1844. J. Bieniak, Prawa patronackie..., s. 41, przyp. 102. Ibidem, s. 41–42. Ibidem. 16 17 AGAD, Brześć Z. 1, k. 54; Die ältesten, t. 2, nr 1079; Z. Zyglewski, Późnośredniowieczne urzędy i urzęd­ nicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy — starostowie — burgrabiowie, Prace Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, t. 16, 1998, s. 30. 11 12 14 15 24 Rozdział I. Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego... bydgoską — pierwsze wystąpienie na tym urzędzie pochodzi z 28 sierpnia 1402 r.18, a ostatnie — z 10 października 1420 r.19 Jego następcą na kasztelanii bydgoskiej był klejnotnik Tomasz z Pakości20. Grzymek posiadał także Miko� łajkowo w parafii Pakość, ale znajdujące się już w powiecie gnieźnieńskim i Żelaskowo (parafia Kędzierzyn, powiat gnieźnieński). Kolejny z braci — Jan Wojciechowic — pisał się tylko z Ostrowa koło Pakości. W 1427 r. przed sądem brzeskim odbyła się sprawa między Janem i Maciejem z Mamlicza a podstoliną z Poczernina21. Dziedziczenie przez nich w Mamliczu pozwala na stwierdzenie, że byli to Leszczyce — wnuki wojewody Wojciecha, w ręku którego znajdował się przecież Mamlicz. Prawdopodobnie Jan i Maciej to synowie Grzymka albo Jana z Ostrowa; źródła bowiem skąpią informacji o potomstwie tych dwóch braci, w przeciwieństwie do descendentów Mi� kołaja z Kościelca i Macieja z Łabiszyna. Najmłodszy syn Wojciecha z Kościelca — Maciej z Łabiszyna — osiągnął najwyższe kujawskie godności — był wojewodą inowrocławskim i był to pierwszy pełniony przezeń urząd, następnie awansował na województwo brzeskie. Był także starostą bydgoskim i dwukrotnie inowrocławskim. Na� leżał do najbliższych współpracowników Władysława Jagiełły, uczestniczył w wielu ważnych dla Królestwa wydarzeniach, takich jak unia w Horodle, sobór w Konstancji czy uczestnictwo w limitacji granic polsko–krzyżackich. Zmarł między 4 a 15 marca 1430 roku22. Był żonaty z Małgorzatą, córką Sę� dziwoja z Szubina herbu Pałuka, która wniosła mu znaczne dobra — klucz szubiński. Z ojcowizny Maciej otrzymał Łabiszyn w powiecie kcyńskim. Należa� ły do niego także wsie położone w pobliżu Łabiszyna: Mamlicz (parafia Pęchowo), Kania, Ojrzanowo, Smogorzewo, Oporowo (wszystkie w para� fii Łabiszyn). W 1396 r. Maciej sprzedał Wielkie Sławoszewo Lutoborowi stamtąd za 300 grzywien groszy praskich23. Maciej był także właścicielem miasta Złotowa położonego na Krajnie, nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy wszedł w jego posiadanie; być może właścicielem Złotowa był już 18 AGAD, Brześć Z. 2, k. 70. 19 S. Szybkowski, Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370–1492), Ziemia Kujawska, t. 14, 2000–2001, s. 33, przyp. 30. Ibidem, s. 33. 20 21 AGAD, Brześć Z. 4, k. 341v. 22 J. Bieniak, Maciej z Łabiszyna, s. 24–25; idem, Społeczeństwo Kujaw w średniowieczu, w: Dwie części Kujaw. Związki i podziały w dziejach regionu, pod red. D. Karczewskiego, M. Krajewskiego, S. Ro� szaka, Włocławek–Inowrocław 2001, s. 66; idem, Elita kujawska..., s. 311, przyp. 86. 23 KDW, t. 3, nr 1969. 25 Część I. Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego... jego ojciec24. Jak uzasadnia S. Szybkowski, Złotowo i okoliczne wsie mogły wejść w posiadanie Leszczyców z nadania królewskiego25. Wokół Złotowa Leszczyce utworzyli spory kompleks dóbr, który obejmował wsie Dębowo, Rudna, Zakrzewo, Głomsk, Kiełpin, Lipa, Rudna, Śmiardowo, Stawnica, Skic, Dzierzążno, Święta26. Został on rozszerzony w latach 1424–1425 przez wojewodzinę Małgorzatę z Łabiszyna o zakupione od Sędziwoja z Gołańczy Górznę, Radawnicę, Blękwit i Klukowo, znajdujące się w zachodniej części powiatu nakielskiego27. Oprócz tego w 1419 r. Maciej miał okazję nabycia drogą retraktu klu� cza lutoborskiego na Kujawach Brzeskich, jednak z niego nie skorzystał28. Wojewoda brzeski był też posesjonatem w Konińskiem — posiadał tam Cienin i Kamień, które kupił w 1422 r. od rodowców Piotra i Jana z Cienina i Łęgu, i które następnie w 1424 r. sprzedał za 1500 grzywien Mikołajowi Sapieńskiemu29. Maciej w 1427 r. sprzedał część dóbr żony — Czerniejewo i Rakowo Łodziom z Górki30. Pieniądze ze sprzedaży Cienina i Kamienia oraz dóbr żony Maciej i jego żona mogli przeznaczyć na zakupy dóbr na Krajnie, które nastąpiły właśnie w latach 1424–1427. Dalsze części dóbr Małgorzaty sprzedawali już synowie Macieja. Z małżeństwa z Małgorzatą Maciej miał synów Wojciecha, Aleksandra, Mikołaja, Jana, Macieja, Sędzi� woja oraz córki Elżbietę i Małgorzatę. Spośród synów Wojciech i Maciej obrali karierę duchowną, którą pierwszy z nich jednak porzucił, natomiast Aleksander i Mikołaj, wzorem ojca, sięgnęli po świeckie godności w kujaw� skiej hierarchii urzędniczej. Z pozostałych synów — Sędziwój zmarł dość wcześnie, przed 15 marca 1430 roku31, a Jan nie pełnił urzędów. Po śmierci wojewody wdowa wraz z synami gospodarzyła w niedziale. W 1434 r. Woj� ciech i Aleksander, bracia rodzeni niedzielni dziedzice z Łabiszyna, swoje całe dziedzictwo „Lynbanky” w powiecie kcyńskim przekazali swej matce Małgorzacie w dożywocie32. Natomiast Małgorzata przekazała swym sy� 24 S. Szybkowski, Elita szlachecka Krajny w czasach Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370–1492), w: Dziedzictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach. Wybrane problemy z dziejów Krajny nakielskiej, red. S. Łaniewski, L. Skaza, Nakło 2004, s. 82. Ibidem. 25 26 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej cyt.: APP), Nakło Gr. 1, k. 44. 27 APP, Gniezno Z. 5, k. 35v. 28 Kochanowski, nr 1190, 1193, 1257, 1264, 1281, 1350. 29 APP, Konin Z. 2, k. 163; KDW, t. 8, nr 933, 982. 30 J. Bieniak, Maciej z Łabiszyna, s. 25. J. Bieniak, Elita kujawska..., s. 311, przyp. 86; S. Szybkowski, Przedstawiciele kujawskich rodzin urzędni­ czych w najstarszej księdze rezygnacji starosty generalnego Wielkopolski. Ze studiów nad elitami kujawskimi i wielkopolskimi w późnym średniowieczu, Ziemia Kujawska, t. 14, 2002, s. 40. 32 APP, Poznań Gr. 1, k. 67–68. 31 26 Rozdział I. Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego... nom: Wojciechowi, Aleksandrowi, Janowi, Maciejowi i Mikołajowi czwartą część zamku i miasta Szubin, połowę wsi Pińsko, połowę Samoklęsk Dużych i połowę wsi Powodowice w powiecie kcyńskim. Podział ten miał miejsce w Pakości 16 grudnia 1434 roku. W tym samym terminie bracia zobowią� zali się do wyposażenia swych sióstr Elżbiety i Małgorzaty, wtedy jeszcze niezamężnych (domicelle) z należnych im części ojcowizny i macierzyzny33. Natomiast 10 marca 1435 r. bracia dokonali sprzedaży trzech części Szubina — zamku i miasta, trzech części młyna, trzech części wójtostwa w Szubinie, wsi Wolwark i Pińsko oraz połowy Lachowa, Dużych i Małych Samoklęsk, ponadto czterech łanów przy młynie wodnym Tur i prawa pa� tronatu kościołów w Szubinie i Samoklęskach. Nabywcą był tenutariusz kleczewski Jan Czarnkowski z rodu Nałęczów. Wojewodzice z Szubina otrzymali za to połowę wsi Wyszyny w powiecie poznańskim i dopłatę w wysokości 3600 grzywien34. Pozostała czwarta część zamku, miasta i wsi Szubin i młyna wodnego pod zamkiem oraz połowa wsi Lachowo znajdo� wała się w rękach sióstr Filki i Burnety — córek Świętosława z Grodziska, brata Sędziwoja z Szubina. 24 września 1435 r. siostry zrezygnowały ze wspomnianej części klucza szubińskiego na rzecz Jana Czarnkowskiego, otrzymując w zamian 800 grzywien35. Bracia Aleksander i Mikołaj byli niedzielnymi w Złotowie, tak są zapisani w 1446 roku36, chociaż źródła częściej notują stamtąd Mikołaja37. Obaj pisali się także z Dębowa w powiecie nakielskim, jednej z wsi w kluczu złotow� skim38. Bracia posiadali również Cieszkowo w powiecie kcyńskim39. Żoną podczaszego inowrocławskiego Mikołaja była Elżbieta — wzmian� kowana w 1446 roku40, była córką Nałęcza Jana Świdwy z Szamotuł i Jadwi� gi. W tymże roku otrzymała ona działy ojczyste i macierzyste we wsiach Pełczyno, Chwalibogowo i Paczki w powiecie pyzdrskim, przekazane jej przez synów Jana Świdwy z Szamotuł i ich siostrę Beatę41. W 1450 r. Elżbieta zeznała, że odstępuje na rzecz stryja i braci z ojcowizny i macierzyzny, ci zaś jej zadośćuczynili z tych dóbr42. Elżbieta miała posag oprawiony na połowie 33 34 Ibidem, k. 68. Ibidem, k. 138. Ibidem, k. 163; S. Szybkowski, Przedstawiciele kujawskich..., s. 31–32, przyp. 48. Ibidem, k. 28, 64, 71v. 35 36 APP, Nakło Gr. 1, k. 44. 37 38 APP, Nakło Gr. 1, k. 28, zapiska z 1445 r. 39 APP, Kcynia Z. 2, k. 38. 40 APP, Poznań Gr. 2, k. 392. 41 42 APP, Poznań Gr. 4, k. 214–216. Ibidem, k. 202. 27 Część I. Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego... Łabiszyna i tamtejszego Przedmieścia43. Córka Mikołaja i Elżbiety — Mał� gorzata — została żoną Andrzeja Bnińskiego herbu Łodzia, który otrzymał za nią połowę Łabiszyna i połowę Złotowa44. Druga z Mikołajowych córek — Jadwiga — poślubiła Stanisława Potulickiego herbu Grzymała, który wraz z jej ręką otrzymał połowę dóbr łabiskich i złotowskich. W 1472 r. Ja� dwiga z Łabiszyna Stanisławowa Potulicka sprzedała na wyderkaf swemu teściowi czwartą część zamku, miasta i dóbr Łabiszyn45. Stanisław Potulicki był właścicielem następujących wsi w parafii Łabiszyn: Kania46, Oporowo, Ojrzanowo, Smogorzewo, część Jeżewa, były to więc wsie należące do kom� pleksu dóbr łabiszyńskich, których pierwotnym właścicielem był Wojciech z Kościelca i Łabiszyna47. Druga połowa tych wsi należała do Bnińskich48. Potuliccy wraz z Bnińskimi przejęli też łabiską część kolatury kościoła w Ko� ścielcu, pozostała jej część należała do Krotoskich herbu Leszczyc49. Pozostali bracia — Wojciech i Jan zmarli około 1441 r., zaś Maciej był biskupem siedmiogrodzkim w latach 1444–146150. Wiadomo, że Jan był żonaty z Heleną, bowiem w 1444 r. sprzedała ona czwartą część swej ojco� wizny w Radgoszczy w powiecie kcyńskim swemu swakowi, Boguszowi z Jordanowic za 140 grzywien51. *** Syn Hektora z Pakości — Mikołaj z Pakości — przejął klucz pakoski, któ� ry należał do jego ojca w wyniku działu z bratem stryjecznym Wojciechem z Kościelca. Dobra pakoskie obejmowały, poza Pakością i prawem patronatu kościoła parafialnego tamże, Lutkowo, Piechcin, Rybitwy, Mikorzyn, Sad� łogoszcz, a także Krotoszyn i część Chomętowa, znajdujące się w rękach Hektorowych descendentów. Mikołaj z Pakości, kasztelan bydgoski w la� tach 1399–140052, z małżeństwa z Agnieszką Wojciechówną z Lutoborza herbu Pomian miał synów Maternę (Marcina), Tomasza i Wojciecha oraz córkę o nieznanym imieniu. Do Mikołaja Pakoskiego należało też z dziedzi� 43 APP, Gniezno Z. 7, k. 94. 44 APP, Gniezno Z. 8, k. 101, 240. 45 S. Leitgeber, Potuliccy, Londyn 1990, s. 19. 46 47 Lustracja poradlnego i rejestr łanów województw brzesko–kujawskiego i inowrocławskiego z roku 1489, AC, t. 1, nr 1189. wyd. J. Senkowski, Teki Archiwalne, t. 7, 1961, s. 177. 48 Z. Górczak, Rozwój majątków możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XV i początkach XVI wieku, Poznań 2007, s. 525–526. J. Bieniak, Prawa patronackie..., s. 43. Ich losy przybliżył S. Szybkowski, Przedstawiciele kujawskich..., s. 33. 50 51 APP, Poznań Gr. 2, k. 33. 52 S. Szybkowski, Kujawska szlachta..., s. 640–641. 49 28 Rozdział I. Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego... ctwa ojczystego Sępólno Krajeńskie (Sempelborg) z okolicznymi wsiami. W kluczu sępoleńskim Mikołaj dziedziczył wspólnie z bratem Wojciechem. Synowie Mikołaja Pakoskiego sprzedali Sępólno Sędziwojowi Ostrorogo� wi, wojewodzie poznańskiemu. Z retraktem wystąpił wówczas Wincenty z Szamotuł, jego pełnomocnikiem był Dobrogost z Szamotuł. W 1429 r. Ostro róg odparł pretensje Szamotulskiego53. Jeszcze w 1438 r. Stanisław z Ostroroga w liście do wielkiego mistrza Zakonu prosił go o wynagrodze� nie szkód, jakie poczynili Krzyżacy w trakcie napaści na Sępólno54; lecz już po 1438 r. nowym właścicielem dóbr sępoleńskich stał się Sulimczyk Stanisław z Goślubia55. Na podstawie późniejszych transakcji S. Szybkowski określił, że wsie wchodzące w skład kompleksu sępoleńskiego to: Sikorz, Wysoka, Niechorz, Wiśniewa, Świdwie56. Materna Mikołajewic z Pakości pełnił godność podczaszego inowroc� ławskiego w latach 1418–144857. Ponadto w 1429 r. był starostą bydgoskim58. Z 1445 r. posiadamy wzmiankę o sprawie Materny z kasztelanem nakiel� skim, Maćkiem Borkiem z Gostynia o 1100 grzywien zapisanych na Go� styniu i Brzeziu siostrze Materny, a do których to pieniędzy Leszczyc miał prawo bliższości post manum mortuam po zmarłych siostrze i siostrzeńcu59. Współdziedziczył z braćmi w kluczach pakoskim i sępoleńskim. Żoną Materny była Anna, córka Macieja z Izbicy z rodu Awdańców60. Z tego małżeństwa miał syna Szymona i córki Agnieszkę, Małgorzatę i Ka� tarzynę. Przed sądem w Gnieźnie 25 września 1449 r. miał miejsce spór między Anną, wdową po Maternie, a kasztelanem śremskim, Wojciechem z Pakości i Krotoszyna, będącym jednocześnie opiekunem dzieci Materny61. W 1452 r. Wojciech miał zwrócić bratankowi, który osiągnął lata spraw� ne, następujące dobra: Pakość, Rybitwy, Pakoską Wieś, Lutkowo, Bielawy i Izbicę (macierzyna), które to dobra dzierżawił62. Szymon z Pakości zmarł bezpotomnie. Dobra pakoskie przejęła jego siostra Agnieszka zamężna za 53 APP, Gniezno Z. 3, k. 1w. 54 KDW, t. 10, nr 1451. 55 APP, Nakło Z. 1, k. 12; S. Leitgeber, Goślubscy vel Sempelborscy herbu Sulima. Przyczynek do dziejów rodziny w XV–XVI wieku, Genealogia. Studia i Materiały Historyczne, t. 4, 1994, s. 39. 56 S. Szybkowski, Elita szlachecka Krajny..., s. 85. 57 APP, Gniezno Z. 7, k. 1v, 2; S. Szybkowski, Kujawska szlachta..., s. 611. 58 Z. Zyglewski, Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy — sta­ rostowie — burgrabiowie, Prace Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, t. 16, 1998, s. 47. 59 APP, Kościan Z. 12, k. 719. 60 APP, Gniezno Z. 6, k. 22. 61 APP, Gniezno Z. 7, k. 1v. 62 APP, Gniezno Gr. 1, k. 68–68v; Poznań Gr. 56, k. 80–81. 29 Część I. Własność szlachecka w południowej części pogranicza wielkopolsko–kujawskiego... kasztelanem śremskim Mikołajem z Janowca. Agnieszka 24 sierpnia 1477 r. dokonała rezygnacji z połowy Pakości, Pakoskiej Wsi, Bielaw, Lutkowa i Ry� bitw na rzecz swych siostrzenic: Anny, Doroty, Wichny i Katarzyny — córek Katarzyny, żony Andrzeja z Myśliborza63. Tomasz, syn Mikołaja z Pakości, występuje w źródłach od 1415 r.64 Był kasztelanem bydgoskim między 1422 a 1426, kasztelanem poznańskim w la� tach 1426–1428, a także starostą konińskim w latach 1422–1423, starostą nakielskim w okresie 1424–1425 oraz starostą generalnym wielkopolskim w latach 1426–142865. Zmarł bezpotomnie w 1428 r. Dziedziczył w Krotoszy� nie66, pisał się również z Jankowa (powiat gnieźnieński)67 i Radłowa w po� wiecie inowrocławskim. Posiadał też Piłatowo (parafia Łabiszyn, powiat bydgoski), które w 1420 r. sprzedał Augustynowi z Wrzącej68. Jego żoną była Jadwiga, córka Mikołaja z Wierzenicy w powiecie kcyńskim69; wiadomo, że wiano miała zapisane na Jankowie70. O kolejnym z braci — Wojciechu — wiadomo, że przed 4 kwietnia 1419 r. poślubił Witochę z Gułtów, córkę Przecława herbu Grzymała71. Wojciech był w 1429 r. cześnikiem inowrocławskim72 oraz kasztelanem śremskim w latach 1430–145973. W 1446 r. doszło do podziału dóbr między Wojcie� chem z Pakości, kasztelanem śremskim, i jego bratem Materną, podcza� szym inowrocławskim. Były to dobra położone w Wielkopolsce. Materna otrzymał Pakość (miasto, wieś, zamek), niedalekie Lutkowo oraz las Otok i jezioro Mielno. Natomiast Wojciech pozostawił dla siebie leżące w powie� cie kcyńskim Piechcin, Sadłogoszcz, Krotoszyn i pół Chomętowa z połową prawa patronatu tamtejszego kościoła, Radłowo w powiecie inowrocław� skim oraz leżące w powiecie gnieźnieńskim Jankowo74. Przekazując bratu 63 S. Szybkowski, Związki rodzinne Danaborskich z elitą urzędniczą Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, Roczniki Historyczne, t. 66, 2000, s. 166. 64 KDW, t. 7, nr 765. 65 Urzędnicy wielkopolscy XII–XV wieku. Spisy, pod red. A. Gąsiorowskiego, Wrocław 1985, s. 194; S. Szybkowski, Ziemscy urzędnicy..., s. 33–34. 66 KDW, t. 8, nr 897. 67 APP, Gniezno Z. 3, k. 1k. 68 KDW, t. 8, nr 884. 69 Słownik historyczno–geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu (dalej cyt. SHGW), pod red. A. Gąsiorowskiego, cz. 4, z. 1, Poznań 2001, s. 37. 70 APP, Gniezno Z. 3, k. 1d. 71 A. Szweda, Ród Grzymałów w Wielkopolsce, Toruń 2001, s. 188, przyp. 1222. 72 APP, Gniezno Z. 3, k. 7. 73 Urzędnicy wielkopolscy XII–XV wieku..., s. 163. 74 APP, Poznań Gr. 2, k. 127v. W 1434 r. Wojciech sprzedał na wyderkaf Janowi dziekanowi gnieź� nieńskiemu za 30 grzywien czynsz na wsi Jankowo w wysokości 2 grzywny rocznie (KDW, t. 5, nr 541). 30 Rozdział I. Własność szlachecka na pograniczu powiatów gnieźnieńskiego, inowrocławskiego... Pakość, Wojciech pozostawił dla siebie prawo patronatu ołtarza Świętej Trójcy w pakoskim kościele, który ufundowała jego, wtedy już nieżyjąca, żona Witocha75. Wojciech zapisał tej altarii pięć grzywien rocznego czynszu z Radłowa76. Trzeba w tym miejscu nadmienić, że Wojciech nie był jedy� nym posesorem w Sadłogoszczy. W 1424 r. wystąpił bowiem jako heres in Sadlogoszcz pewien Stanisław77. Wojciech posiadał również Łobżenicę na Krajnie, o czym istnieje wzmianka z 1441 r.78 W 1448 r. zapadł wyrok w sprawie o prawo patro� natu kościoła w Łobżenicy toczonej między Wojciechem a podstolim po� znańskim Andrzejem Nielatajem i wdową po Mikołaju, Anną79. W 1450 r. Wojciech uposażył na Łobżenicy swą córkę Elżbietę (400 grzywien posagu i 400 macierzyzny)80. Wojciech posiadał także Koźminek w powiecie kali� skim, o czym wiadomo z dokumentu wystawionego w 1430 r.81 Najczęściej jednak pisał się z Krotoszyna (parafia Szczepankowo) niedaleko Pakości82. Należała do niego także Wielowieś leżąca w powiecie inowrocławskim. Obok tej wsi posiadał jeszcze w tym powiecie Wierzbiczany — w 1459 r. Wojciech, „niegdyś kasztelan śremski”, piszący się z Wielowsi, zamienił swą wieś Wierzbiczany na Dźwierzchno należące do stołu biskupa włoc� ław
Pobierz darmowy fragment (pdf)

Gdzie kupić całą publikację:

Własność szlachecka na pograniczu wielkopolsko-kujawskim w pierwszej połowie XV wieku
Autor:
Sklep
Format
Cena

Opinie na temat publikacji:

Inne popularne pozycje z tej kategorii:

Czytaj również:

Prowadzisz stronę lub blog? Wstaw link do fragmentu tej książki i współpracuj z Cyfroteką: