Darmowy fragment publikacji:
Marta Pawlikowska-Olszta
Psycholog pracy i organizacji, doradca HR z kilkunastoletnim
doświadczeniem w przygotowywaniu i wdrażaniu polityk
zarządzania zasobami ludzkimi, restrukturyzacji, doradz-
twie HR oraz w szkoleniach menedżerów i specjalistów pra-
cujących w firmach prywatnych i rodzinnych, administracji
publicznej i sektorze pozarządowym. Wykładowca na stu-
diach magisterskich i podyplomowych. Członek Polskiego
Towarzystwa Psychologii Pozytywnej.
Jest autorką poradnika dla menedżerów i specjalistów za-
rządzania ludźmi „Skuteczny menedżer – Czego nie uczą
w szkole o zarządzaniu ludźmi”, rozdziału „Kierunki roz-
woju i edukacji przyszłych kadr działów HR” w książce Wy-
dawnictwa Infor „Dylematy HR-owców”, a także licznych
artykułów w miesięczniku „Personel i Zarządzanie”. Prowa-
dzi bloga rozwoju zawodowego dla szefów i pracowników
www.jakzarzadzacpoludzku.pl.
Niezwykle ciekawa, napisana z pasją i oddaniem książka, która może być dla wie-
lu ogromnym wsparciem i drogowskazem w życiu. Autorka zebrała w swojej pu-
blikacji bogactwo wiedzy, badań i doświadczeń, które mogą pomóc w radzeniu
sobie z wyzwaniami w pracy zawodowej i codziennym życiu. Pokazuje, czego mo-
żemy spodziewać się po sobie, kiedy chcemy zmiany, i co warto wiedzieć, żeby mi-
nimalizować rozczarowania i frustracje. Zachęca do pokonywania ograniczających
nas przekonań, pokazuje bogactwo możliwości rozwoju i daje wskazówki, z czy-
jej pomocy powinniśmy korzystać. Kiedy mamy uczucie, że czasami w życiu kręci-
my się w kółko, warto sięgnąć do tej książki, aby przerwać zaklęty krąg i – jak pisze
autorka – zamiast sięgać do horoskopów, skorzystać z rzetelnej wiedzy.
Sebastian Kotow
CEO Institute of Behavioral Design
Wykładowca psychologii zarządzania w Akademii Leona Koźmińskiego
rekomendacje
Cena: 69 zł
978-83-8137-406-4
okladka_Psychologiczny-GPS_340-235_grzbiet10.indd 1
23.10.2018 15:58:46
Marta Pawlikowska-OlsztaPSYCHOLOGICZNYGPS Jak zadbać o siebie, stawiać zdrowe granice i tworzyć budujące relacjeMarta Pawlikowska-OlsztaPSYCHOLOGICZNYGPS Jak zadbać o siebie, stawiać zdrowe granice i tworzyć budujące relacjeMarta Pawlikowska-OlsztaWydawca : INFOR PL SA
Adres: ul. Okopowa 58/72, 01-042 Warszawa
www.infor.pl
Autor: Marta Pawlikowska-Olszta
Redakcja: Marta Sobolewska
Korekta: Edyta Kostrzewa
Projekt graficzny okładki: Sebastian Bieganik
Projekt graficzny książki, DTP: Dominika Raczkowska
Biuro Obsługi Klienta:
ul. Okopowa 58/72, 01-042 Warszawa
Tel. 22 761 31 27, 601 626 666
e-mail: bok@infor.pl
Copyright by Wydawnictwo INFOR PL SA
Warszawa 2018
ISBN: 978-83-8137-406-4
Druk: MCP
Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek
formie ani w jakikolwiek sposób, włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem
na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy (art. 116, 117
Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dn. 04.02.1994 r.)
Wstęp, czyli jak świadomie wykorzystywać wiedzę psychologiczną. . . . . . . . . . . .
7
1. Samoocena, czyli w jakim punkcie rozwoju osobistego się znajdujesz . . . . . . . .
9
2. Instrukcja obsługi, czyli co czuje, myśli i jak działa spełniony człowiek . . . . . . 13
Wybierz dobry sposób budowania poczucia własnej wartości . . . . . . . . . . . . . 14
Zadbaj o podstawowe psychologiczne potrzeby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Przyjmij najprostszą odpowiedź na pytanie, jak działa człowiek. . . . . . . . . . . 27
3. Początek drogi, czyli jak zacząć wychodzić z nieoptymalnych wersji siebie . . . 41
Prawdopodobnie nie jesteś świadomy, że działasz w swoich
negatywnych stanach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Jak radzić sobie z oporem przed zmianą? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Odśwież wiedzę, jak przebiega uczenie się i rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Pogódź się z tym, że twój dotychczasowy sposób myślenia
może być błędny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Wyłap przekonania, które nie pozwalają ci budować pewności siebie
i dobrych relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Pracuj nad dobrym ustawieniem emocjonalnego GPS-a. . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Przerwij błędne koło szkodliwych sposobów radzenia sobie ze stresem . . . . 63
Miej przed oczami możliwe etapy w rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Wybierz, dla kogo ta zmiana! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4. Droga ku spokojowi i asertywności, czyli jak zaprowadzić porządek
w swoich wewnętrznych stanach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Określ, jak powinno działać twoje idealne wewnętrzne trio – Rodzic,
Dorosły i Dziecko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Walcz o siebie i świadomie wybieraj zachowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Daj nowe przekonania i wartości wewnętrznemu Rodzicowi. . . . . . . . . . . . . . 77
Naucz się odróżniać asertywność od agresji i bierności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Przyjmij nową definicję siły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Przyjrzyj się swoim mocnym stronom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Obserwuj siebie, ale się nie oceniaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Zaglądaj do wyników badań, a nie do horoskopów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Nie zapominaj o emocjach i potrzebach wewnętrznego Dziecka
(nawet jeśli masz 95 lat). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Zmień sposób mówienia do siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
5. Zdrowe nawyki, czyli jak budować relacje w życiu prywatnym i pracy . . . . . . 97
Obserwuj, z jakiego wewnętrznego stanu komunikują się inni ludzie . . . . . . 98
Zrób remanent wśród ludzi w twoim otoczeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
5
SPIS TREŚCIZmień sposób rozmawiania z ludźmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Wróć do zwrotów grzecznościowych, naucz się asertywnie zgadzać
i odmawiać. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Przestań manipulować innymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Naucz się bronić przed manipulacją. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Unikaj nieoczywistych drzazg w komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Jak zdrowo spierać się z innymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Dbaj o komunikację i rozwój w pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Dbaj o komunikację i rozwój w roli rodzica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Dbaj o komunikację i rozwój w roli szefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Jak ochronić się przed osobami, które nie dają ci prawa
do posiadania granic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
6. Ślepe uliczki, czyli co może stać na przeszkodzie dalszemu rozwojowi . . . . . . 153
Jesteś zbyt skupiony na sobie i obsesyjnie udowadniasz,
że jesteś wartościowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Jesteś zbytnio kontrolujący i czujny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Jesteś zbyt uległy, bezradny i zależny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Zbyt często narzekasz i manifestujesz postawę cierpiętnika. . . . . . . . . . . . . . . 160
Jesteś nadmiernie wrażliwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Zbytnio odwlekasz działanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Zbyt często rozpamiętujesz przeszłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Trzymasz się zbyt negatywnego obrazu siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Za bardzo stronisz od innych ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Zachowujesz się w sposób zbyt teatralny i dramatyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Jesteś zbyt pobłażliwy dla toksycznego środowiska pracy lub związku . . . . . 170
Zaniedbałeś swój organizm pod względem fizycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
7. Trwała zmiana czyli jak zwiększyć szansę na osiągnięcie zamierzonych
efektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Rozpoznaj swój sposób przywiązywania się do ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Wprowadź więcej luzu, uśmiechu i zabawy w swoje życie . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Co warto przestać robić, by odblokować swoje możliwości . . . . . . . . . . . . . . . 184
Co jeszcze warto zacząć robić, żeby poszerzyć opcje rozwoju . . . . . . . . . . . . . 186
Gdzie szukać wsparcia? W czym pomoże ci przyjaciel, coach,
psychoterapeuta i psychiatra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
8. Końcowa samoocena, czyli sprawdzamy, na ile czujesz się pewnie,
wykorzystując wiedzę o tym, jak działa człowiek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Warto przeczytać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
6
PSYCHOLOGICZNY GPSWSTĘP
czyli jak świadomie
wykorzystywać wiedzę
psychologiczną
Wielu z nas lubi oglądać filmy o tym, jak powstają produkty codziennego użytku.
Z zaciekawieniem przyglądamy się, jak powstają klocki Lego, zapałki i piłki teniso-
we. A JAK DZIAŁA CZŁOWIEK? Co sprawia, że czuje, działa i myśli w taki, a nie
inny sposób? Ta wiedza zaklęta jest w wielotomowych podręcznikach, do których
niewiele osób ma dostęp lub cierpliwość. Właśnie to chcę ci pokazać – skąd bierze
się nasz sposób myślenia, emocje i dlaczego zachowujemy się w określony sposób.
Poznanie tych mechanizmów jest ciekawe samo w sobie, a dodatkowo podpowiada,
jak się rozwijać i prowadzić szczęśliwsze życie.
Zależy mi na przekazaniu fascynującej wiedzy psychologicznej w przystępny
sposób. Postaram się (choć, nie jest mi łatwo!) omijać skomplikowane terminy i na-
zwy teorii. Jeśli szukasz naukowego zaplecza, na końcu książki znajdziesz listę ksią-
żek, które polecam – naprawdę warto je przeczytać.
Chcę ci pokazać, że przepustką do poprawy jakości życia jest wiedza z zakresu
psychologii i… osobista praca nad tym, by dobrze ją wykorzystać. Pokażę, jak po-
dejść do własnego rozwoju krok po kroku. Prezentowane rozwiązania przetestowa-
łam z dziesiątkami osób podczas kilkunastoletniej kariery jako psycholog pracy. Jeśli
uznasz je za wartościowe, możesz dołączyć je do tych, które sam już wypracowałeś.
Z radością obserwuję osoby, które nie zajmują się zawodowo psychologią, gdy
podczas warsztatów i konsultacji ćwiczą, jak budować owocne relacje oraz lepiej do-
gadywać się z innymi. To początkowe przerażenie, gdy uświadamiają sobie, że nie ma
gotowych recept na życie. I ten błysk w oczach, gdy zaczynają rozumieć, co dla nich
wynika z rzetelnych teorii psychologicznych.
7
Umiejętności i wiedza, które możesz wyłuskać dla siebie z dorobku psychologii,
pozwolą ci zmienić proporcje emocji odczuwanych na co dzień – z przewagi lęku,
poczucia krzywdy, winy, złości i smutku na przewagę spokoju, pewności swoich wy-
borów, większej skuteczności w realizacji celów oraz poczucia, że poradzisz sobie
z rzeczami, które ci się przydarzą, a na które nie masz wpływu.
Dla mnie nie ma nic lepszego niż widok strumienia wiedzy psychologicznej
wymywającego z głowy błędne przekonania. Ten strumień pozostawia za sobą we-
wnętrzny spokój i poczucie większej satysfakcji z życia. Włącza świadomość, jak bu-
dować szczęśliwsze rodziny i zespoły.
Niezwykłe, jak plastyczna jest rzeczywistość i to, w jak dużym stopniu możesz ją
formować. Bądź jednak ostrożny, bo możesz ją także zniekształcić swoimi nietrafny-
mi osądami, decyzjami i działaniem. Przyjrzymy się bliżej temu ryzyku.
Zastanawiałeś się, jak to się dzieje, że niektórzy ludzie mają udane związki i są
zadowoleni ze swojej pracy, a inni mają wieczne poczucie, że w ich życiu prywat-
nym i zawodowym wszystko idzie jak po grudzie? Do której z grup ty należysz?
To, czy jesteś w pierwszej, czy drugiej grupie nie ma nic wspólnego z tym, że „ktoś ma
szczęście”, „komuś łatwo wszystko przychodzi”. Odpowiedź na to, z jakich powodów
u różnych osób występują takie drastyczne różnice w postrzeganiu świata, możesz
zaleźć w kilku kluczowych wątkach poruszanych przez psychologów. Zebrałam je dla
ciebie w kolejnych podrozdziałach.
POZNAJ SIEBIE – przyjrzyj się mechanizmom psychologicznym, które rzą-
dzą twoim zachowaniem i determinują twoje decyzje. Pozwoli ci to żyć bardziej
świadomie, w zgodzie z sobą i innymi. Niezależnie od wieku zawsze jesteś w stanie
zmienić swoje podejście i zachowanie. Możesz wpłynąć na emocje, które odczuwasz,
i na sposób, w jaki budujesz relacje z innymi ludźmi.
Bywa to trudne, ale przyjęcie odpowiedzialności za to, kim się stajesz, daje z cza-
sem wielką osobistą satysfakcję. Okazuje się bowiem, że twoja praca nad sobą (lub jej
brak!) wpływa nie tylko na ciebie, ale i na tych, za których jesteś współodpowiedzial-
ny – członków rodziny, współpracowników i przyjaciół – oraz na jakość waszego
wspólnego życia.
Zapraszam do lektury!
8
PSYCHOLOGICZNY GPS1
SAMOOCENA
czyli
w jakim punkcie
rozwoju osobistego
się znajdujesz
9
Zanim przejdziesz dalej, przeczytaj uważnie zdania testu opisujące to, jak funkcjo-
nujesz w życiu. Zastanów się nad każdym z nich. Pomyśl o różnych aspektach życia.
Przyjrzyj się sobie w pracy, w związku, w relacjach z bliższymi i dalszymi osobami.
Pamiętaj, że ludzie są różni, więc nie ma tu dobrych ani złych odpowiedzi. Po prostu
szczerze odpowiadaj na pytania. Będziesz wiedział, na czym stoisz przed lekturą.
Wróć do przeprowadzonej teraz samooceny po przeczytaniu książki.
Jeśli naprawdę nie wiesz, co odpowiedzieć, bo na przykład w zdaniach znajdują się
słowa, które nic ci teraz nie mówią, zaznacz (x) i wróć do tego wątku po przeczytaniu
całej książki.
Skala odpowiedzi:
1 – całkowicie się nie zgadzam
2 – nie zgadzam się
3 – raczej się nie zgadzam
4 – trochę się zgadzam, trochę się nie zgadzam
5 – raczej się zgadzam
6 – zgadzam się
7 – całkowicie się zgadzam
x – nie wiem, jak odpowiedzieć na to pytanie
10
PSYCHOLOGICZNY GPS
1. Umiem świadomie budować poczucie własnej wartości.
1
2
3
4
5
6
7
x
2. Wiem, jakie potrzeby psychologiczne muszę mieć zaspokojone, żeby skupić
się na rozwoju.
1
2
3
4
5
6
7
x
3. Wiem, jak zarządzić myślami i emocjami, aby sprawnie działać i budować
dobre relacje.
1
2
3
4
5
6
4. Moja postawa wobec innych ludzi jest asertywna.
1
2
3
4
5
6
7
7
x
x
5. Jestem świadomy wpływu mojego wychowania na to, jak postępuję jako
dorosły.
1
2
3
4
5
6
7
x
6. Wiem, jakie psychologiczne przeszkody napotkam, jeśli będę chciał zmienić
swój sposób myślenia i działania.
1
2
3
4
5
6
7. Znam skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem.
1
2
3
4
5
6
7
7
x
x
8. Wiem, jakie przekonania blokują mój rozwój, a jakie go wspomagają.
1
2
3
4
5
6
7
x
11
SAMOOCENA CZYLI W JAKIM PUNKCIE ROZWOJU OSOBISTEGO SIĘ ZNAJDUJESZ
9. Umiem w sposób asertywny oceniać zachowanie innych ludzi.
1
2
3
4
5
6
10. Rozumiem, co oznaczają dla mnie moje emocje.
1
2
3
4
5
6
7
7
x
x
11. Rozpoznaję, jakim zagrożeniem dla mnie są osoby ze zbyt małą empatią.
1
2
3
4
5
6
7
x
12. Wiem, czego powinienem unikać, żeby nie narazić się na psychologiczne
problemy.
1
2
3
4
5
6
7
x
13. Mam plan, jakie rzeczy wprowadzić do swojego życia, żeby poszerzyć moż-
liwości rozwoju.
1
2
3
4
5
6
7
x
Teraz rozsiądź się wygodnie. Niech czas dalszej lektury będzie inspirującą przygodą.
Przybliżę ci psychologiczne kwestie, przedstawiając przykłady autentycznych zacho-
wań i sposobów myślenia różnych ludzi. Każdy z opisów postaci będzie zawierał ich
rzeczywiste historie. Oczywiście imiona i niektóre szczegóły zostały zmienione, aby
chronić prywatność tych osób. Nie oceniaj tych ludzi ani siebie. Postaraj się jednak
zwrócić na ich zachowania uwagę, bo będziemy do nich wracać w różnych momen-
tach książki.
Czytając kolejne podrozdziały, spróbuj popatrzeć na siebie z boku. Z zacieka-
wieniem przyglądaj się swoim reakcjom. Szukaj wskazówek, które odpowiadają na
twoje obecne potrzeby. Zalecam jednak, abyś czytał ten tekst po kolei. Rozmyślając
nad kolejnymi wątkami, pamiętaj, aby przypatrywać się sobie wzrokiem życzliwego
obserwatora. Wiedza pozyskana z takim nastawieniem i pozbawiona nadmiernej sa-
mokrytyki, pozwoli ci po zakończeniu lektury podpisać się pod stwierdzeniami testu
samooceny z większą pewnością!
12
PSYCHOLOGICZNY GPS2
INSTRUKCJA
OBSŁUGI
czyli
co czuje, myśli i jak działa
spełniony człowiek
13
WYBIERZ DOBRY SPOSÓB
BUDOWANIA
POCZUCIA WŁASNEJ WARTOŚCI
Przyjrzyj się najbliższej ci osobie, sobie i przypadkowemu przechodniowi.
Co oni próbują w życiu osiągnąć? Czy coś was łączy? Tak, jest między wami
niewidzialny wspólny mianownik – poczucie godności. Każdy dąży do tego,
by czuć się godnie i wartościowo. To nadrzędna potrzeba człowieka. Każdy ją ma
i nie zawaha się jej zaspokoić. Lepiej bądź tego świadomy, bo a nuż stoisz komuś
(albo sobie!) na drodze do tego celu.
Ponieważ poczucie godności i bycia wartościowym jest życiowym priorytetem nas
wszystkich, przyjrzyj się teraz temu, jakie ludzie mają sposoby na to, żeby je osiągnąć.
Sposób relacyjny
Adam ma 42 lata, bardzo się stara, żeby jego praca – kierownika projektu
w dużej międzynarodowej firmie – była doceniana przez przełożonych. Chce
być postrzegany jako ktoś, kto zasługuje na swoje stanowisko. Bardzo dba,
by dla wszystkich było wiadome, jak ważną osobą jest w firmie. Jego gabinet
wypełniają oprawione w ramki certyfikaty z zagranicznych szkoleń, na ścianie
powiesił swoje zdjęcie z zarządem. Jego biurko i fotel robią wrażenie. Cieszy go
też jego nowy służbowy samochód – nikt ze znajomych jeszcze takiego nie ma.
Specjalnie parkuje w najbardziej widocznym miejscu – a niech widzą! Adam
cieszy się, że praktycznie wszystko to zawdzięcza sobie. W zeszłym tygodniu
dostał trzy zaproszenia na prestiżową konferencję branżową. Pójdzie jednak
sam. Uważa, że przezornie jest „nie hodować” sobie konkurencji. Ostatnio
w firmie jest dużo zmian organizacyjnych, którymi Adam bardzo się stresuje.
Dlatego, choć nie wymaga tego obłożenie pracą, zostaje po godzinach, żeby być
widzianym przez kierownictwo częściej niż inni kierownicy projektu.
Co według ciebie robi Adam, żeby poczuć się godnie? Jak określiłbyś sposób,
w jaki buduje poczucie własnej wartości? Jak może się zachować, jeśli staniesz na
drodze do zaspokajania przez niego tej nadrzędnej potrzeby?
14
PSYCHOLOGICZNY GPSAdam buduje swoje poczucie wartości przez porównywanie się z innymi i prezen-
towanie się jako lepszy niż inni. Ten sposób, nazywany relacyjnym, to pozostałość
tego, w jaki sposób Adam budował poczucie wartości… w dzieciństwie. Dzieci po-
równują się z innymi na różnych wymiarach. Dążą do tego, aby na jakiejś skali – na
przykład wiedzy, ocen w szkole, sprawności fizycznej, liczby posiadanych zabawek,
pozycji zawodowej rodziców – wypaść lepiej od rówieśników. To pozwala im poczuć
się widocznymi i ważnymi.
I o ile jest to całkiem znośny sposób na budowanie poczucia sprawczości i de-
finiowania siebie w latach wczesnej młodości, o tyle – jak już pewnie sam czujesz
– wraz z wejściem w dorosłość te buty zaczynają być po prostu za małe. Wyglądają
groteskowo i coraz mniej wygodnie się w nich chodzi. Żeby podtrzymać poczucie
własnej wartości, cały czas musisz, jak Adam, wypadać lepiej niż inni na różnych
skalach. W jego przypadku chodzi o skale: dyspozycyjności w pracy, usłużności
i przydatności firmie, posiadania pieniędzy i oznak tego, że powodzi mu się mate-
rialnie lepiej niż innym.
Zastanów się przez chwilę – jak Adam musi się czuć na co dzień? Czy udo-
wadnianie codziennie, że jest się najlepszym na skali, jest realnym celem? Jak to
wpływa na niego i jakie ma skutki dla jego otoczenia?
Jeśli jest tak, że podobnie jak Adam szukasz poczucia własnej wartości i godno-
ści przez porównywanie się z innymi, to bardzo prawdopodobne, że jesteś nadmier-
nie zależny od opinii otoczenia. Najprawdopodobniej, nie zdając sobie z tego sprawy,
zachowujesz się w sposób agresywny lub bierno-agresywny, po to żeby zaniżyć war-
tość osób ze swojego otocznia i uzyskać wyższe miejsce na skali. Smutne i straszne?
Niestety, prawdziwe.
Jeśli masz w swoim otoczeniu dorosłych, którzy zatrzymali się w rozwoju na
budowaniu poczucia własnej godności przez porównywanie się z innymi, możesz
spodziewać się przeróżnych form umniejszania twojej osoby i zaniżania twoich osią-
gnięć. Szczególnie w wymiarach, które dla tych osób są szczególnie ważne.
Na przykład, jeżeli dla twojego kolegi budującego swoją godność przez porów-
nania ważne jest posiadanie samochodu, bo dla niego to na przykład symbol presti-
żu, to gdy ty kupisz swój, spodziewaj się z jego strony raczej kąśliwych uwag (niby
w dobrej wierze) o nietrafionym wyborze niż docenienia decyzji i radości z zakupu.
Tak samo będzie w pracy. Jeśli dla współpracownika bądź przełożonego staniesz się
punktem odniesienia (nawet nie wiedząc o tym) np. z racji twoich sukcesów czy kom-
petencji, spodziewaj się od niego raczej tego, że cię skrytykuje, zacznie snuć intrygi
15
INSTRUKCJA OBSŁUGI CZYLI CO CZUJE, MYŚLI I JAK DZIAŁA SPEŁNIONY CZŁOWIEKmające na celu pomniejszenie twojej wartości w oczach innych (np. pod pozorem
profesjonalnej analizy danego tematu) niż owocnej współpracy.
Zastanawiałeś się kiedyś, na czym polega fenomen negatywnych komentarzy
w internecie? Wystarczy poczytać te pojawiające się pod różnymi artykułami, aby
zdać sobie sprawę, jak prosty jest to sposób, żeby w ułamku sekundy podbić swoje ego
czyimś kosztem – wytykając komuś faktyczny lub wydumany błąd. Tak wyglądają
relacyjni w akcji.
Adam też jest zdolny do takich reakcji. Zauważ, że w opisie nie istnieje jego ze-
spół, nie liczy się też to, czym się zajmuje. Adam niczym się nie dzieli, żeby nikogo
przypadkiem nie wzmocnić. Ważne jest utrzymanie pozorów i opinia osób, które są
wyżej w hierarchii. Jeśli Adam zostanie skrytykowany przez szefa, a potem natknie
się na kogoś według siebie słabszego, ta przypadkowa osoba na pewno oberwie. Dla-
czego? Bo Adam musi w ten sposób… odzyskać poczucie własnej wartości i istotno-
ści. Tak bardzo jest ono niestabilne.
Dorośli, którzy nadal zaspokajają swoje poczucie godności, porównując się z in-
nymi, mają sami ze sobą dużo problemów. Wiele kłopotów sprawiają też innym. Żyją
w ciągłym stresie, gonią za utrzymaniem się w wyimaginowanej czołówce. Agresyw-
ne zachowanie jest dla nich niezbędne do zepchnięcia cię z ważnej dla nich skali po-
równań. Chodzi im o to, żeby sami mogli zająć na niej jak najwyższe miejsce. Inaczej
nie czują się spełnieni i wartościowi.
Osoby porównujące się z innymi najbardziej dokuczliwe są w sytuacjach, gdy za-
grożone jest ich poczucie godności. I jak się domyślasz, nie chodzi tu o faktyczny stan
zagrożenia, ale o subiektywnie postrzegane przez nich ryzyko. Chodzi na przykład
o sytuacje, gdy nie radzą sobie w roli szefa, przytłacza ich odpowiedzialność i złożo-
ność zadań. Albo gdy stresują ich problemy w prywatnych relacjach, obawiają się, że
coś się wydarzy. Wtedy, jak ranne zwierzę, ratują się atakiem. Robią to tylko po to, by
podbudować zagrożoną pozycję. Każdy może znaleźć się na celowniku takiej osoby.
Nie dlatego, że coś z ich zachowaniem jest nie tak, ale dlatego że zwyczajnie są pod
ręką jako dziecko, partner czy pracownik.
Sposób autonomiczny
Krzysiek ma 38 lat, pracuje jako specjalista obsługi klienta w firmie produk-
cyjnej. Stara się, żeby jego praca była wykonana dobrze, choć czasami nie jest
to łatwe. Rynek się zmienia, a klienci są coraz bardziej wymagający. Dlate-
16
PSYCHOLOGICZNY GPSgo cieszy się, gdy udaje mu się rozwiązać trudny problem związany z zamó-
wieniami lub reklamacjami. Krzysiek zaliczył sporo sprofilowanych szkoleń,
wprowadza też nowych pracowników do zespołu. Lubi dzielić się wiedzą, któ-
rą zdobył w ciągu 15 lat pracy. Jest najstarszy stażem w tej firmie, ale nie mówi
o tym współpracownikom. Stara się pomagać kolegom i codzienną pracą po-
kazywać, że jest dobrym fachowcem. Jest zadowolony, gdy ktoś pochwali jego
sposób pracy albo poprosi o podzielenie się pomysłami na optymalizację. Na-
mawia ludzi z zespołu, żeby wszyscy poszli na kurs obsługi nowego programu,
który wdrażają, bo to ułatwi pracę całemu zespołowi. Przy biurku ma zdjęcie
swojej córki. Krzysiek pilnuje, żeby nie zostawać często po godzinach. Chroni
swój prywatny czas, aby móc spędzić go z rodziną i poświęcić na swoje pasje.
Od lat fascynuje go lotnictwo.
Jak określiłbyś to, w jaki sposób Krzysiek buduje swoje poczucie własnej war-
tości? Co robi, żeby poczuć się godnie? Jak może się zachować, jeśli staniesz na
drodze do zaspokajania przez niego tej potrzeby?
Krzysiek buduje poczucie własnej wartości w sposób autonomiczny. Autonomia to
inaczej możliwość stanowienia norm samemu sobie, decydowania o samym sobie.
Mężczyzna czuje się wartościowy wtedy, gdy jego cele i zachowania są spójne z waż-
nymi dla niego wartościami.
Wartości te są jak filtr, przez który przepuszczasz życiowe decyzje. Powinny przez
nie przejść tylko te wybory, które spełniają określone przez ciebie wymagania. Mo-
żemy przypuszczać, że w przypadku Krzyśka tymi wartościami są: profesjonalizm,
zespołowość, dzielenie się wiedzą, równowaga między pracą a życiem prywatnym
oraz pasje pozazawodowe.
Gdy wkraczasz w dorosłość, budowanie poczucia własnej wartości przez porów-
nywanie się z innymi może i powinno zejść na dalszy plan. Tak stało się u Krzyśka.
Oczywiście, każdy z nas ma w sobie odrobinę potrzeby relacyjnego wzmocnienia
siebie. Świadczy o tym chociażby niegasnąca, ludzka potrzeba pochwał, pozytywnej
informacji zwrotnej i uznania. Jeśli jednak rozwijasz się w optymalny dla dorosłej
osoby sposób, jest to przyjemny dodatek do wartości i zasad, którymi się kierujesz,
a nie cel sam w sobie. Jeśli podążasz tą ścieżką zaspokajania potrzeby godności, na
pewno nie pragniesz, żeby inni czuli się gorzej niż ty.
W autonomicznym podejściu do uzyskiwania poczucia godności sprawdzasz
na bieżąco, jak twoje zachowanie ma się do wyznawanych przez ciebie wartości.
Filtrujesz przez nie to, co decydujesz się w życiu robić, a czego robić nie będziesz.
17
INSTRUKCJA OBSŁUGI CZYLI CO CZUJE, MYŚLI I JAK DZIAŁA SPEŁNIONY CZŁOWIEKSam stajesz się dla siebie punktem odniesienia. Poza sprawdzeniem, jakie są najlep-
sze praktyki w danym temacie, nie potrzebujesz porównywać się z innymi, by wie-
dzieć, czy postępujesz zgodnie z wyznawanymi przez ciebie wartościami. Codziennie
musisz – bo przecież przymus czucia się godnie nie zanika u nikogo - sprawdzać,
czy twoje zachowanie świadczy o tym, że jesteś taki, jaki chcesz być: profesjonalny,
uczciwy, rodzinny, lojalny itd. Nie interesuje cię to, czy wypadasz lepiej, czy gorzej od
kogoś na jakiejś skali.
Znasz kogoś, kto musi być zawsze najuczciwszy, najmądrzejszy, najbardziej lo-
jalny? To człowiek relacyjny. Człowiek autonomiczny zaspokaja potrzebę godności
w ten sposób, że zachowuje się w sposób uczciwy, mądry i lojalny. Nie potrzebuje się
licytować. Nie ogranicza go potrzeba stawiania na swoim i bycia lepszym od innych.
To niezwykłe odciążenie na drodze rozwoju.
A co, jeśli staniesz na drodze człowieka autonomicznego? Jeśli chce on myśleć
o sobie jako o dobrym człowieku, będzie dla ciebie dobrym przyjacielem, wspiera-
jącym cię w twoich celach i wartościach. Co za odmiana po osobie, która zaspokaja
swoje poczucie wartości w inny sposób. Na tym poziomie gra się w zupełnie inną grę.
Niezauważalną dla tych, którzy zostali przy mniej dojrzałym sposobie zaspokajania
swojej potrzeby godności. Nie jest to gra, w której tylko jedna osoba może wygrać
i być najlepsza. To przygoda, w której możesz zrezygnować z poddawania się presji
posiadania racji na rzecz wyboru działań podnoszących twoją wartość i równocze-
śnie nieumniejszających wartości innych.
Sposób fasadowy
Piotrek ma 43 lata, jest nauczycielem wf-u. Czuje, że jego praca ma powa-
żanie w miasteczku, w którym mieszka wraz z rodziną. Zdanie sąsiadów jest
dla niego bardzo ważne. Nie wyobraża sobie, żeby opuścić niedzielne wyjście
do kościoła: bo co by powiedzieli inni? Piotr uważa, że dzisiejsza młodzież
jest coraz gorsza, a jego praca niedoceniana finansowo i coraz trudniejsza, bo
uczniowie przestali słuchać nauczycieli. Ostatnio kiepsko znosi wybryki mło-
dzieży w szkole, więc relaksuje się, pijąc alkohol po pracy. Wtedy się uspokaja.
Denerwuje go, że w pracy nie mogą panować takie porządki jak w jego domu.
Dzieci i żonę może szybko „ustawić w szeregu”, a w pracy nie może na nikogo
podnieść ręki ani nakrzyczeć, choćby sytuacja tego ewidentnie wymagała. Pio-
trek uważa, że najważniejsze w życiu jest to, żeby ludzie dobrze go postrzegali
i okazywali mu szacunek.
18
PSYCHOLOGICZNY GPSJak określiłbyś sposób, w jaki Piotrek buduje swoje poczucie wartości? Adam
i Krzysiek zaspokajali je odpowiednio w sposób relacyjny i autonomiczny. A co
robi Piotrek, żeby poczuć się godnie? Jak może się zachować, jeśli staniesz na jego
drodze do zaspokojenia tej nadrzędnej potrzeby?
Piotrek korzysta ze sposobu, który jest dla mnie dowodem, że człowiek potrafi zrobić
naprawdę wszystko, żeby poczuć się godnie. Możesz nazwać go fasadowym. Polega
on na tym, że ktoś udaje – zwykle nieświadomie – że kieruje się wartościami i zaspo-
kaja potrzebę godności w sposób autonomiczny. Piotr, choć afiszuje się ze swoją reli-
gijnością, postępuje niezgodnie z wartościami, które głosi większość religii. Możemy
założyć, że stosuje przemoc wobec rodziny, najprawdopodobniej krzyczy i podnosi
rękę na jej członków, co nijak się ma do jego autoprezentacji na zewnątrz. Rytuał
zastępuje mu treść prawdziwych wartości.
Bądź czujny, gdy masz w otoczeniu osoby, które w ten sposób zaspokajają potrze-
bę poczucia się wartościowo. To przebiegłe i mylące, bo wartości w tym sposobie są
takim samym rekwizytem jak najnowsze modele samochodów u osób relacyjnych.
Jak rozpoznać fasadowych? W przeciwieństwie do osób relacyjnych, które po-
równują kryteria materialne (jestem wyższy, bogatszy, mam większy dom) fasadowi
porównują wartości (kto jest świętszy, da większy datek na tacę, ma większy firmowy
budżet na pomaganie). Będą próbować wciągnąć cię w wyścig, kto jest uczciwszy albo
kto jest największym dobroczyńcą w rodzinie. Problem w tym, że fasadowy człowiek,
zamiast działać zgodnie z wartościami, wypełnia tylko puste rytuały. Podpowiedzią,
że masz do czynienia z osobą fasadową, może być to, że towarzyszą jej często nega-
tywne emocje. Zawiść, zazdrość, złość na innych i frustracja, które są rzadkie u osób,
które zaspokajają swoje poczucie wartości w sposób autonomiczny.
ĆWICZENIE
Poznałeś trzy sposoby zaspokajania poczucia własnej wartości. Zastanów się,
który z nich najczęściej stosujesz? Który chciałbyś stosować częściej w przy-
szłości? Jakie odczujesz skutki, gdy zmienisz go na inny? Zastanów się, co mo-
żesz zrobić, żeby wyrwać się z porównywania siebie z innymi lub udawanymi
wartościami, szczególnie gdy większość ludzi z twojego otoczenia zaspokaja
potrzebę poczucia się wartościowym w sposób relacyjny (jak Adam) lub fa-
sadowy (jak Piotrek). Co możesz zrobić, żeby otoczyć się osobami takimi jak
19
INSTRUKCJA OBSŁUGI CZYLI CO CZUJE, MYŚLI I JAK DZIAŁA SPEŁNIONY CZŁOWIEKKrzysiek, zaspokajającymi ją w sposób autonomiczny? Zapisz pierwsze pomy-
sły, jakie przychodzą ci do głowy:
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
ZADBAJ O PODSTAWOWE
PSYCHOLOGICZNE POTRZEBY
Wiesz już, że każdy człowiek dąży do tego, aby czuć się godnie, i robi wszystko, by
poczuć się wartościowo. Aby stać się najlepszą wersją siebie, warto, żebyś ćwiczył się
w budowaniu poczucia wartości w sposób autonomiczny. Zdefiniuj swoje wartości
i przypilnuj, aby twoje zachowanie w codziennym życiu było z nimi zgodne.
Oprócz poczucia się godnie do spokojnego życia i rozwoju potrzebujesz jeszcze za-
spokojenia 5 kluczowych psychologicznych potrzeb. Są to:
1. Potrzeba bezpiecznego przywiązania do innych ludzi.
2. Potrzeba autonomii, kompetencji i tożsamości.
3. Potrzeba wolności wyrażania prawdziwych potrzeb i emocji.
4. Potrzeba spontaniczności i zabawy.
5. Potrzeba posiadania realistycznych granic i samokontroli.
Krzysiek (jako osoba autonomiczna) należy do szczęśliwców, którzy wszystkie te po-
trzeby mieli zaspokojone w dzieciństwie. Dlatego robi w życiu swoje. Przyjrzyj się pięciu
osobom, u których nie zostały one wtedy zaspokojone. Przeczytaj, z czym się borykają,
i spróbuj odgadnąć, która z potrzeb była i jest u nich potraktowana po macoszemu.
20
PSYCHOLOGICZNY GPSPOTRZEBA BEZPIECZNEGO
PRZYWIĄZANIA DO INNYCH LUDZI
Dominika wiecznie czuje się odrzucona. Ma trudności w budowaniu stabil-
nych związków. Jest nieufna i obawia się skrzywdzenia. Brakuje jej ciepła,
pozytywnych emocji i poczucia zrozumienia. Uważa, że nikt jej nie chroni.
Czuje się gorsza od innych. Przemyka cicho korytarzem, wycofuje się z grupy,
bo czuje się niezręcznie w towarzystwie. Ma poczucie inności i boi się krytyki.
U Dominiki nie została zaspokojona pierwsza kluczowa potrzeba: bezpieczne-
go przywiązania do innych ludzi. Członkowie jej rodziny są zdystansowani, wręcz
chłodni emocjonalnie. Gdy przychodziła do matki ze swoimi problemami, tej często
zdarzało się wybuchać złością, a ojciec był prawie cały czas wycofany. Miała wraże-
nie, że zwraca uwagę na wiele spraw, ale na pewno nie na córkę. Dominika nie miała
na kim wesprzeć się w rodzinie. Nie miała skąd zaczerpnąć emocjonalnej bliskości
i wsparcia, tak potrzebnych wszystkim ludziom.
WSKAZÓWKA
Jeśli jesteś podobny do Dominiki, żeby prowadzić zdrowe, dojrzałe i pełne spełnie-
nia życie, musisz wykształcić w sobie szeroko rozumiane poczucie bezpieczeństwa.
Dostrzeż w swoim otoczeniu osoby, na których możesz polegać. Wyrób w sobie prze-
konanie, że ludzie się o ciebie troszczą. Otaczaj się tymi, którzy akceptują cię takim,
jaki jesteś. Bez tego trudno budować relacje i poczucie wartości.
ĆWICZENIE
Komu mogę zaufać? Na kogo mogę liczyć? Z kim mogę swobodnie spędzić
czas, być sobą i się nie stresować?
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
21
INSTRUKCJA OBSŁUGI CZYLI CO CZUJE, MYŚLI I JAK DZIAŁA SPEŁNIONY CZŁOWIEKPOTRZEBA AUTONOMII, KOMPETENCJI I TOŻSAMOŚCI
Wiktor ma spore problemy, żeby określić, kim właściwie jest. Ma poczucie, że
z niczym sobie nie radzi. Uważa się za gorszego od innych. Nadmiernie anga-
żuje się w relacje. Swoją samoocenę buduje na pytaniu, czy inni go lubią. Jest
bardzo podatny na zranienie.
U Wiktora nie została zaspokojona potrzeba autonomii, kompetencji i tożsamości. Ro-
dzina podważyła jego wiarę w siebie. Matka, która wychowywała go samotnie, nadal
wyręcza go w wielu sprawach. Przygotowuje mu jedzenie, wybiera ubrania i podejmuje
za niego różne życiowe decyzje. Chłopak prawie żadnej rzeczy nie robił samodzielnie,
bez konsultacji z nią. Jej nadopiekuńczość przeplatała się ze wzbudzaniem w synu po-
czucia winy za jej samopoczucie. Często słyszał, jak ona wiele dla niego poświęciła.
WSKAZÓWKA
Żeby w dorosłym życiu radzić sobie sprawnie, buduj aktywnie poczucie własnej sku-
teczności. Nie polegaj tylko na zdaniu innych, zacznij pracować nad tym, aby zacząć
wierzyć własnym słowom. Stwórz wewnętrzną pewność (ale nie butę), że gdy podej-
mujesz decyzję o zrobieniu czegoś, będziesz w stanie doprowadzić to do końca. Bądź
dla siebie cierpliwy, ale konsekwentnie dąż do bycia niezależnym. Nabywaj nowe
umiejętności, ucz się nowych rzeczy. Doceniaj to, co dotychczas zrobiłeś, i daj sobie
przyzwolenie, żeby poczuć się z tego zadowolonym. Żeby osiągać spełnienie, musisz
mieć możliwość samodzielnego decydowania o swoich celach i umieć je zrealizować.
ĆWICZENIE
Zapisuj swoje doświadczenia na mentalnym twardym dysku. Odpowiedz na
pytania: co umiem? Co wiem? W czym jestem dobry? Czego chcę się podjąć
i doprowadzić do końca, żeby poczuć się sprawnym i skutecznym?
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
22
PSYCHOLOGICZNY GPS
Pobierz darmowy fragment (pdf)