Tom Szkoła/Pismo jest pierwszą w Polsce autorską propozycją podjęcia problematyki antropologii szkoły oraz szkolnej piśmienności. Są w nim prezentowane przekłady klasycznych bądź najnowszych tekstów oraz wyniki różnorodnych badań terenowych (prowadzonych m.in. wśród Indian Ameryki Południowej, wśród uchodźców tybetańskich w Nepalu, w polskich szkołach, w tym placówkach oświatowych dla niewidomych, a także w szkołach mniejszości łużyckiej, kaszubskiej i bretońskiej). Autorzy pokazują, że szkoła stanowi zestaw praktyk kulturowych, jest swoistą historycznie i kulturowo formą bycia w świecie, która przekracza to, co zawarte w programach nauczania oraz w instytucjonalnych formach ich realizacji.
Darmowy fragment publikacji:
Tarzycjusz Buliński, Marta Rakoczy
Instytut Archeologii i Etnologii UG,
Instytut Kultury Polskiej UW
ANTROPOLOGIA SZKOŁY:
TRADYCJE, POSTULATY, INSPIRACJE
Badanie edukacji może być dla społeczeństw złożonych tym,
czym były badania religii dla społeczeństw nazywanych przez
antropologów w różny sposób, jako „proste”, „zimne” czy
„elementarne”.
Dale F. Eickelman, The Art of Memory, „Comparative Studies
in Society and History” 1978, nr 20 (4), s. 485
Instytucje edukacji formalnej oraz ich reformy są, jak wiadomo, jednym z naj-
bardziej poruszających opinię publiczną tematów debat akademickich i pozaaka-
demickich, toczonych głównie we współczesnych społeczeństwach z kręgu kultury
euroamerykańskiej, ale także w obrębie kultur wywodzących się z innych tradycji
cywilizacyjnych. I nic w tym dziwnego, skoro są to podstawowe instytucje odtwa-
rzania i transformacji określonych wzorców kulturowych, miejsca systematyczne-
go współkształtowania dzisiejszych społeczeństw pod względem intelektualnym,
etycznym i politycznym. Choć szkolnictwo cieszy się dużym zainteresowaniem
innych niż antropologia dyscyplin, takich jak pedagogika czy socjologia edukacji1,
to jego kulturowy wymiar jest stosunkowo mało obecny w polskiej refleksji antro-
1 Nie sposób tutaj wymienić wszystkich autorów, którzy w polskiej humanistyce podej-
mowali wątek kulturowych wymiarów szkoły. Rodzime pedagogika i socjologia edukacji mają
bogatą tradycję w tym względzie. Z prac o charakterze pogranicznym z pewnością należy jednak
przywołać książki Zbigniewa Kwiecińskiego i Lecha Witkowskiego (np. Nieobecne dyskursy,
t. 1−6, red. Z. Kwieciński, Toruń 1991−2000; Spory o edukację, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski,
Warszawa 1993) oraz studia Tomasza Szkudlarka i Zbyszka Melosika (np. T. Szkudlarek, Media,
Kraków 1999; Z. Melosik, T. Szkudlarek, Kultura, tożsamość i edukacja, Kraków 1998; Z. Me-
losik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2007). Warto też wspomnieć o studium
Alicji Wrzesińskiej poświęconemu funkcjonowaniu szkoły w Afryce (Oświata i proces zmian spo-
łecznych w Czarnej Afryce, Warszawa 1986).
8
Tarzycjusz Buliński, Marta Rakoczy
pologicznej. Niniejszy tom ma więc ambicje dość nieskromne: w pełni wprowadzić
tę problematykę do szeroko rozumianej, rodzimej antropologii.
Świadomi wielu napięć, jakich świadkami były i są wszystkie instytucje eduka-
cyjne, dalecy jesteśmy od budowania jakiejkolwiek panoramicznej i jednowymia-
rowej wizji tego, czym są współcześnie zarówno edukacja, jak i szkoła. A jednak
spośród wielu ogólników na ich temat jeden wydaje się słuszny: w ciągu ostatnich
około dwustu lat, w związku z postępującym i coraz skuteczniejszym wprowadza-
niem obowiązku szkolnego2, doszło do ukonstytuowania się masowego szkolnictwa
publicznego w większości zamieszkałych rejonów naszego globu, a szkoła stała się
jedną z podstawowych instytucji wychowawczych, nie tylko decydującą o społecz-
nej inicjacji jednostki i często o jej dalszych losach, ale także wpływającą na więk-
szość jej codziennych działań i obowiązków do czasu zdobycia przez nią społecznej
samodzielności. Dla części świata szkoła i przedszkole są obecnie podstawowymi,
choć rzecz jasna nie jedynymi, instytucjami wychowawczymi. Inne zaś instytucje
wychowawcze, jak choćby rodzina, w coraz większym stopniu koncentrują swoje
wysiłki na tym, by dziecko osiągnęło powodzenie w szkole, które – jak głosi jeden
z mitów żywotnych w dominujących środowiskach zachodnich demokracji − ma
się przekładać na tzw. życiowy sukces. Fakty te są istotne nie tylko dla antropo-
logów edukacji czy też antropologów szkoły, ale również dla antropologów jako
takich. Antropologia szkoły rozumiana tak jak w tym tomie przestaje być wąską
subdyscypliną badań antropologicznych, zajmującą się określonym wycinkiem
rzeczywistości kulturowej. Staje się perspektywą uprawiania antropologii w ogóle,
zgodnie z klasyczną już dyrektywą Della Hymesa uznającego antropologiczne ba-
dania edukacji za klucz do badania kultury.
Tradycje
Na początek wskażemy dwie tradycje badawcze, które pomogły w formowaniu
proponowanego tutaj sposobu uprawiania antropologii szkoły: antropologię i et-
nografię edukacji. Rzecz jasna, nie jest to obraz kompletny i wyczerpujący. W tym
miejscu przybliżymy jedynie kluczowe dla nas nurty i inspiracje, aby pokazać, jaka
jest geneza tak rozumianej antropologii szkoły i czym się ta perspektywa różni od
wcześniejszych propozycji.
Antropologia edukacji to subdyscyplina antropologii amerykańskiej, zajmu-
jąca się podobieństwami i różnicami między sposobami wychowania w rozmai-
tych kulturach. W ramach niej na początku lat 60. XX wieku powstał nurt, który
2 W wielu krajach europejskich obowiązek szkolny usiłowano wprowadzić już w wieku XVII
i XVIII (w Polsce taki postulat zgłaszał choćby Andrzej Frycz Modrzewski w dziele O naprawie
Rzeczypospolitej z 1555 roku), ale udawało się to jedynie częściowo i często było zawieszane.
Systematyczne wprowadzenie obowiązku szkolnego wiąże się przede wszystkim z wiekiem XIX.
Antropologia szkoły: tradycje, postulaty, inspiracje
9
skoncentrował się na funkcjonowaniu szkoły we współczesnych społeczeństwach
z kręgu kultury euroamerykańskiej, ze specjalnym uwzględnieniem Stanów Zjed-
noczonych3. Warto jednak pamiętać, że antropologiczne i etnograficzne badania
edukacji nie były w drugiej połowie XX wieku domeną wyłącznie amerykańską.
Przeciwnie, rozwijały się we Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, krajach skandy-
nawskich, Brazylii, Argentynie, Meksyku i Japonii, a w związku z innym zapleczem
kulturowym, ideowym i instytucjonalnym w każdym z tych kontekstów miały nieco
inną specyfikę. Przykładowo, jeśli w Stanach Zjednoczonych wyrastały z badań
szkolnictwa oraz związanych z nim napięć etnicznych, to w krajach skandynawskich
przede wszystkim z badań nad wychowywaniem dzieci w instytucjach pozaszkol-
nych; jeśli w Niemczech definiowano je w opozycji do antropologii filozoficznej, to
w Wielkiej Brytanii przede wszystkim poprzez sprzeciw wobec klasycznej socjologii
edukacji.
Choć za jedną z pierwszych monografii ściśle dotyczących antropologii edu-
kacji uchodzi klasyczna praca Margaret Mead Dojrzewanie na Samoa (1928),
to pierwszym badaczem, który zaczął konsekwentnie posługiwać się pojęciem
antropologii edukacji, był George D. Spindler, traktowany do dziś jako „ojciec
założyciel” tej dyscypliny, jej naczelny teoretyk i niestrudzony redaktor tekstów
w ramach niej powstających. Definiował on edukację jako „świadomą interwen-
cję”4 w proces nauczania. Namawiał kolejne pokolenia antropologów do badania
tego, co dzieje się w szkole, ponieważ podobnie jak Dell Hymes uważał, że eduka-
cja jest główną instytucją pozwalającą uchwycić procesy odtwarzania i tworzenia
kultury in statu nascendi. Występował przeciwko szkodliwym uogólnieniom na
temat zarówno wychowania, jak i szkoły. Krytykując innych zajmujących się do-
tychczas tym przedmiotem za to, że koncentrują się nie tyle na tym, jak jest, ile na
tym, jak być powinno5, Spindler kładł nacisk na lokalność, kontekst i etnograficzny
szczegół. W badaniach nad kulturowym wymiarem procesów sformalizowanego
wychowania akcentował ich „milczące i ukryte” przesłanki: to, co nie ujawniało się
w formułowanych wprost zasadach pedagogiki, programach nauczania oraz w tek-
stach podręczników6. Przede wszystkim jednak podkreślał konieczność uprawiania
3 Oczywiście nie oznacza to, że wcześniej antropolodzy nie poruszali tematu szkoły i edu-
kacji. Były to jednak prace pozostające na uboczu głównych studiów poszczególnych badaczy,
będące raczej przyczynkiem do ich twórczości niż rozbudowaną propozycją teoretyczną, któ-
ra mogłaby służyć także dzisiejszym antropologom jako inspiracja. Zob. np. klasyczne teksty
Margaret Mead: Our Educational Emphases in Primitive Perspective, „The American Journal of
Sociology” 1943, t. XLVIII; The School in American Culture, Cambridge 1950.
4 G.D. Spindler, L. Spindler, Issues and Applications in Ethnographic Methods, [w:] tychże,
Interpretive Ethnography of Education: At Home and Abroad, New York 1987, s. 3.
5 Tamże, s. 2.
6 Tamże, s. 3.
10
Tarzycjusz Buliński, Marta Rakoczy
antropologii refleksywnej7, skierowanej na zrozumienie macierzystej kultury an-
tropologa, a jednocześnie czerpiącej swój refleksywny potencjał z międzykulturo-
wych porównań. To właśnie dzięki temu postulatowi amerykańscy antropolodzy
edukacji od początku zajmowali się grupami odróżniającymi się kulturowo od
głównego nurtu społeczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych: najpierw byli
to Indianie północnoamerykańscy, później zaś migranci z Azji, Europy, Ameryki
Środkowej i Południowej czy Afryki. Problem, który nurtował badaczy, dotyczył
adaptacji tych grup do społeczeństwa narodowego. Pytano, w jakim stopniu eduka-
cja szkolna realizowana w grupach odmiennych kulturowo od społeczeństwa ame-
rykańskiego podtrzymuje ich ciągłość społeczną i w jakim pomaga im zaadaptować
się do niego? Czy szkoła ułatwia ten proces, czy utrudnia, a może uniemożliwia?
Odpowiedzi podążały w dwóch kierunkach. Po pierwsze, wykazywano, że edukacja
szkolna tworzy przepaść międzypokoleniową. Dzieci z grup odmiennych etnicznie,
uczestnicząc regularnie w zajęciach szkolnych, przyswajały sobie wzorce kulturowe
właściwe dla społeczeństwa amerykańskiego, natomiast nie poznawały wystarcza-
jąco dobrze wzorców kulturowych swojej grupy, ponieważ nie uczestniczyły w pełni
w transmisji tzw. tradycyjnej wiedzy w ramach edukacji nieformalnej. W efekcie
następowało zerwanie przekazu wzorców kulturowych i nie tylko kultura grupy
zaczynała się zmieniać (akulturacja), ale także sama grupa traciła swoją spoistość
społeczną i funkcjonalną jedność (anomia społeczna). Szkoła oznaczała więc tutaj
zakłócenie równowagi działania systemu społecznego. Po drugie, dowodzono, że
w wyniku funkcjonowania szkoły dzieci z grup mniejszościowych nie odnosiły suk-
cesu edukacyjnego. Nie były w stanie liczniej zdobywać wykształcenia na poziomie
szkół średnich i wyższych, a tym samym nie doświadczały awansu społecznego,
z różnych przyczyn: obiektywnych (np. z powodu różnic we wzorcach kulturo-
wych determinujących interakcje językowe w klasie szkolnej) lub subiektywnych
(np. z powodu niechęci uczniów do szkoły, która kojarzyła się im z dominującą
kulturą białych). W efekcie szkolnictwo reprodukowało złą sytuację społeczno-kul-
turową grup mniejszościowych. Można więc rzec, że ujęcie szkoły w antropologii
edukacji charakteryzowało się podejściem funkcjonalnym (w metodologicznym
znaczeniu tego terminu, a nie tylko jako orientacji teoretycznej). Szkoła była ba-
dana jako część większej całości (społeczeństwa amerykańskiego, społeczności
mniejszościowej) i analizowana przez pryzmat funkcjonalności względem systemu.
Nic więc dziwnego, że pomimo zmian teoretycznych, jakie zachodziły w ramach
tego nurtu na przestrzeni lat (od psychokulturalizmu, poprzez etnometodologię,
7 Posługujemy się świadomie innym przekładem terminu reflexive anthropology niż przekład
dominujący w polskiej literaturze przedmiotu: „antropologia refleksyjna”. Termin „antropolo-
gia refleksywna” wydaje nam się tłumaczeniem mniej wartościującym, ponieważ nie implikuje
bezrefleksyjności klasycznej antropologii, a jednocześnie oddaje istotną własność zwrotu reflek-
sywnego: świadomość, że przedmiot badań i ich podmiot wzajemnie na siebie oddziałują.
Antropologia szkoły: tradycje, postulaty, inspiracje
11
aż po perspektywę studiów kulturowych8), jego zasadnicza perspektywa nie ulegała
przeobrażeniom, zaś udzielane odpowiedzi sytuowały się gdzieś na skali rozpiętej
pomiędzy pesymizmem (niemożność uniknięcia dysfunkcjonalności szkoły) a opty-
mizmem (poszukiwanie nadziei w oporze stawianym państwowej edukacji i w od-
dolnym nadawaniu znaczeń na pozór uniformizującym praktykom edukacyjnym)9.
Drugą istotną tradycją badawczą jest tzw. etnografia edukacji, sytuująca się
na styku pedagogiki i antropologii, w większości swoich odsłon prezentująca in-
terakcjonistyczne podejście do badania tego, co się dzieje w klasie szkolnej. Jak
wszystkie inne orientacje zakotwiczone w interakcjonizmie jest nakierowana na
zrozumienie perspektywy aktorów społecznych tworzących szkołę i tego, w jaki
sposób konstruują oni sensy społeczne szkolnych wydarzeń. Dla proponowanej
tu perspektywy antropologii szkoły ważny jest wszakże nie cały ten nurt badań,
lecz praca jednego z jego przedstawicieli, a mianowicie pedagoga o wykształceniu
antropologicznym – Petera McLarena, który przeprowadził etnograficzną analizę
katolickiej szkoły w Toronto10. W podejściu McLarena badania nad szkołą kon-
centrują się na jej wymiarze rytualnym: na szkolnych zachowaniach i symbolach.
W swoich pracach próbuje on pokazać, jak szkoła oddziałuje na uczniów na po-
ziomie stricte cielesnym, jak „wdrukowuje” wartości i symbole w ciała i emocje
swoich wychowanków. Zaletą podejścia McLarena jest spojrzenie na szkołę nie
przez pryzmat przekazywanej wiedzy i realizowanego programu nauczania, lecz
8 Zob. R. McDermott, J.D. Raley, The Ethnography of Schooling Writ Large, 1955−2010,
[w:] A Companion to the Anthropology of Education, red. B.A.U. Levinson, M. Pollock, Oxford
2011.
9 Zob. np. A. Beals, G.D. Spindler, L. Spindler, Culture in Process, New York 1973;
G.D. Spindler, Education and Culture: Anthropological Approaches, New York 1963; Education
and Cultural Process. Toward Anthropology of Education, red. G.D. Spindler, New York 1974;
Doing the Ethnography of Schooling: Educational Anthropology in Action, red. G.D. Spindler, New
York 1982; H.F. Wolcott, A Kwakiutl Village and School, New York 1967; M.L. Wax, R.H. Wax,
R.V. Dumont Jr., Formal Education in an American Indian Community, Long Grove IL 1989;
S.U. Philips, The Invisible Culture: Communication in Classroom and Community on the Warm
Springs Indian Reservation, Long Grove IL 1993. Na marginesie można dodać, że antropologia
edukacji ma tu wiele wspólnego z socjologią edukacji i pedagogiką krytyczną, a zwłaszcza z teorią
reprodukcji i teorią oporu. Czasami inspiracje są wręcz namacalne, jak w koncepcji Johna Ogbu,
która de facto jest wariantem koncepcji Paula Willisa. Ogbu naczelną kategorię klasy społecznej
zastępuje kategorią rasy. Zob. J. Ogbu, Minority Education and Caste: The American System in
Cross-Cultural Perspective, San Diego 1978.
10 Mówimy tu o wczesnym etapie twórczości McLarena, którego sztandarową pracą jest
doktorat: Schooling as a Ritual Performance: Towards a Political Economy of Educational Symbols
and Gestures, London 1986 (zob. też: tegoż, Life in Schools: An Introduction to Critical Pedagogy
in the Foundations of Education, New York 1989; tegoż, Rytualne wymiary oporu − błaznowanie
i symboliczna inwersja, tłum. P. Kwieciński, [w:] Nieobecne dyskursy, dz. cyt., t. 1). Na następnym
etapie swojej twórczości McLaren odszedł od badań empirycznych i stał się jednym z głównych
teoretyków, a zarazem działaczy społeczno-politycznych lewicowo ukierunkowanej pedagogiki
krytycznej.
12
Tarzycjusz Buliński, Marta Rakoczy
poprzez codzienne praktyki rytualne, które powodują, że w ciałach i głowach
uczniów trwa ciągły konflikt między kulturą szkoły, narzucaną im przez nauczy-
ciela, a kulturą ulicy, reprezentującą świat kultury popularnej i życie na zewnątrz
szkoły. To zaś, czego brakuje w tej perspektywie, to rozszerzenie badań poza szkołę
(McLaren uznaje, że szkoła jest tam, gdzie stoi budynek szkolny i odbywają się
lekcje) oraz traktowanie edukacji inaczej niż jako sposób odtwarzania (wprawdzie
cielesnego) określonych wartości. I chociaż znajdują się w jego analizach naprawdę
inspirujące fragmenty o wytwarzaniu nowych znaczeń przez poszczególnych akto-
rów społecznych (np. passusy o tzw. kulturze bólu, czyli świadomym wystawianiu
się niektórych uczniów na szykany ze strony nauczyciela), to brakuje tam całościo-
wego ujęcia rzeczywistości pozaszkolnej (kultury ulicy), w którym można by śledzić
zarówno jej logikę, jak i procesy adaptowania i oswajania poszczególnych elemen-
tów praktyki szkolnej. W związku z McLarenem warto też wspomnieć o Ivanie
Illichu i jego ciągle niedocenianej pracy Odszkolnić społeczeństwo11, w której poja-
wia się właśnie wątek rytualny i obraz szkoły jako instytucji kulturowej, a nie tylko
edukacyjnej.
Postulaty
Jaką zatem perspektywę uprawiania antropologii szkoły prezentujemy w ni-
niejszym tomie?
Po pierwsze, proponujemy właściwą dla wszelkiego postępowania antropolo-
gicznego relatywizację, w tym przypadku instytucji szkoły oraz wielu powiązanych
z nią kategorii. Relatywizacja ta powinna, naszym zdaniem, odbywać się nie tylko
poprzez konfrontację europejskich systemów edukacyjnych z kulturami pierwotnie
oralnymi, w których instytucja szkoły była nieznana, a socjalizacja opierała się na wię-
ziach nieformalnych oraz praktykach przestrzennie i czasowo nieodseparowanych
od innych praktyk życia codziennego. Powinna wynikać także z zestawiania europej-
skich instytucji z instytucjami kręgów kulturowych, w których szkolnictwo istniało,
ale przybierało inną postać (jak choćby w Chinach, krajach islamskich czy diasporze
żydowskiej), i z różnymi formami szkolnictwa pojawiającymi się w toku rozwoju kul-
tury europejskiej, często pozostającymi względem siebie w napięciu. Jak wiadomo,
w żadnym kraju europejskim nigdy nie było jednolitego systemu szkolnictwa: istniało
szkolnictwo prywatne i publiczne, dobrowolne i przymusowe. W każdym z tych przy-
padków inne wartości były ważne w procesie edukacyjnym. Dominujące w ostatnich
dziesięcioleciach powiązanie szkolnictwa z egalitarnością, indywidualizmem, mobil-
nością, konkurencyjnością i przekonaniem, że umiejętności zdobyte w szkole mają
charakter prywatny, służą bowiem jednostce do wyboru własnych celów i osiągnięcia
ich, ma stosunkowo krótką tradycję w naszym kręgu cywilizacyjnym. Przez znaczną
11 I. Illich, Odszkolnić społeczeństwo, tłum. Ł. Mojsak, Warszawa 2010.
Antropologia szkoły: tradycje, postulaty, inspiracje
13
część historii kultury europejskiej szkoły miały charakter elitarny, a nie egalitarny
(jeszcze w XVIII i XIX wieku konserwatyści wyrażali niepokój, czy należy kształcić
masy, skoro i tak powinny one zajmować się pracą fizyczną). Zmieniały się też poglą-
dy na to, czemu szkoły powinny służyć i jaki podmiot społeczny powinny stwarzać.
Reformacja doprowadziła do stworzenia idei nieelitarnego szkolnictwa jako insty-
tucji religijnej, umożliwiającej zbawienie. Oświecenie przyniosło koncepcję szkoły
świeckiej, podporządkowanej doczesnej emancypacji politycznej i intelektualnej.
W wieku XIX narodziła się idea edukacji masowej, której głównym zadaniem było
tworzenie społeczeństwa narodowego, przemysłowego i obywatelskiego. W wieku
XX pojawia się zaś myśl, że edukacja powinna służyć przede wszystkim sprawne-
mu poruszaniu się jednostki na rynku pracy i w świecie konsumpcji; z oczywistych
względów politycznych myśl ta długo nie mogła być zrealizowana w Europie Środ-
kowo-Wschodniej. Rzecz jasna, powyższa charakterystyka nie uwzględnia nie tylko
wielu zrealizowanych i niezrealizowanych, alternatywnych projektów edukacyjnych,
które kwestionowały i kwestionują założenia leżące u podstaw nurtów dominujących,
ale także tego, jak dominujące nurty edukacyjne były i są przechwytywane przez lo-
kalnych aktorów. Jak widać, postulowana tu relatywizacja kategorii szkoły wymaga
radykalnego zwrotu refleksywnego w antropologii. Konieczny jest także mariaż an-
tropologii z historią, pozwalającą uchwycić zmienność wartości, praktyk i wyobrażeń
wpisywanych w szkołę nowożytną.
Po drugie, kładziemy nacisk na metodologiczny antyesencjalizm oraz na zerwa-
nie z wszelkimi dychotomiami, nadal wpływającymi na studia nad edukacją i narzu-
cającymi pogląd, że szkoły są z istoty narzędziami emancypacji bądź zniewolenia.
Przyjmujemy, że w różnych kontekstach kulturowych i historycznych szkoły mogły
i mogą spełniać bardzo zróżnicowane funkcje, a niezależnie od funkcji dominują-
cych mogły i nadal mogą być różnorako wykorzystywane przez grupy i jednostki.
Szkolnictwo, wbrew wielu nadal popularnym ideologiom, nie oznacza po prostu
emancypacji społecznej i indywidualnej. Przykładowo, szkoły publiczne w dziewięt-
nastowiecznej Wielkiej Brytanii nie służyły wyzwalaniu, lecz wzmacnianiu społecz-
nej produktywności przez tworzenie habitusu zdyscyplinowanej i przewidywalnej
jednostki, pracującej w ramowym układzie godzin, pod kontrolą formalnego au-
torytetu, w warunkach konkurencji oraz w zgodzie z wartościami właściwymi dla
wspólnoty wyobrażonej. A jednak, wbrew chwytliwemu sformułowaniu Pierre’a
Bourdieu i Jeana Claude’a Passerona, szkoły nie istnieją jedynie po to, by reprodu-
kować określoną strukturę społeczną. Przeciwnie, w wielu kontekstach kulturowych
okazują się narzędziem faktycznej emancypacji, czego spektakularnym przykładem
jest stworzony przez brazylijskiego edukatora Paula Freire program alfabetyzacji,
rozumianej jako nauka krytycznej piśmienności oraz intelektualnego i politycznego
przekraczania uwarunkowań jednostkowej i zbiorowej egzystencji.
Po trzecie, uważamy za konieczne powiązanie szkoły z innymi instytucjami
kulturowymi (rodziną, państwem, religią itp.) oraz sferami społecznego funk-
14
Tarzycjusz Buliński, Marta Rakoczy
cjonowania (polityką, gospodarką itp.), a zatem – zastosowanie perspektywy
uwzględniającej zarówno poziom mikro-, jak i makroanalizy. Uznajemy, że szkoła
jest zapośredniczona i współkształtowana przez czynniki sytuujące się poza nią,
w szczególności przez kosmologie, ontologie, struktury społeczne i gospodarcze.
Innymi słowy, postulowana tu antropologia szkoły w opozycji do klasycznej, Spin-
dlerowskiej lub Hymesowskiej, nie powinna dotyczyć wyłącznie tego, co dzieje się
w klasie szkolnej lub w szkolnym budynku. Wymaga ona nie tylko badania stron
i forów internetowych, placów zabaw, domów rodzinnych, ministerstw oraz posta-
nowień organizacji o zasięgu globalnym (UNESCO, Banku Światowego itp.). Do
jej realizacji konieczne jest przyjrzenie się, często niewypowiedzianym, koncep-
cjom np. osoby, wiedzy, pracy, rodziny i wytwarzającym je relacjom między ludźmi.
W tym celu, rzecz jasna, należy sproblematyzować kategorię terenu antropologicz-
nego, który przestaje być czymś wyraźnie zlokalizowanym czasowo i przestrzennie,
przekształcając się nieodwołalnie w formę heterogeniczną, angażującą różnorodne
metodologie właściwe dla określonych sfer działania kulturowego.
Po czwarte, uznajemy, że szkoła to nie tylko określony aparat biurokratyczny,
jawnie deklarowany program, korpus wiedzy oraz instrukcje ujawniane choćby
w podręcznikach metodycznych skierowanych do szkolnego personelu. Szkoła to
przede wszystkim praktyki kulturowe, związane nierzadko z wiedzą ukrytą: okreś-
lonym habitusem jako siecią dyspozycji nie tylko intelektualnych, ale także ciele-
snych, percepcyjnych i emocjonalnych. Analiza szkoły wymaga więc zbadania nie
tylko podręczników, programów i rozporządzeń ministerialnych, ale także tego, co
dzieje się w szkole jako swoistym środowisku kulturowym. Oznacza to konieczność
antropologicznej interpretacji zarówno dyskursów towarzyszących szkole (domi-
nującego i marginalizowanego), jak i − a może przede wszystkim − subtelnych,
często niedyskursywizowanych praktyk realizowanych, negocjowanych, przekształ-
canych w trakcie procesu edukacyjnego. Próbujemy uchwycić konstelację praktyk
kulturowych związanych ze szkołą, ponieważ chcemy uniknąć też innych niż już
wymienione dychotomii: nauczyciele versus uczniowie, struktura versus antystruk-
tura, strategie versus taktyki, „system” versus edukacyjna kontrkultura.
Po piąte, postulowana przez nas metodologia ma charakter antydetermini-
styczny. Uznajemy, że podmioty procesu edukacyjnego nie są biernymi narzędzia-
mi społecznej i kulturowej produkcji, a szkoły nie są jedynie ekspozyturami syste-
mu polityczno-ekonomicznego. Szkoła oznacza dla nas przede wszystkim praktyki,
w które zaangażowanych jest wielu aktorów, mających różnorakie cele i dyspo-
nujących rozmaitymi znaczeniami. Podejście to jest tożsame z przekonaniem, że
wszelkie działania społeczno-kulturowe są przedmiotem improwizacji ich aktorów,
której specyfika polega na działaniu w obrębie określonych ram instytucjonalnych,
wobec nich bądź w opozycji.
Po szóste, postulujemy, by antropologia szkoły przestała być traktowana
wyłącznie instrumentalnie w stosunku do bieżącej praktyki edukacyjnej. Antro-
Antropologia szkoły: tradycje, postulaty, inspiracje
15
pologia szkoły nie powinna być jedynie narzędziem legitymizowania lub rewido-
wania obecnych systemów edukacyjnych, wynikającym z dominujących trendów
społeczno-edukacyjnych. Powinna w sposób przekraczający horyzont aktualnych
debat umożliwiać refleksywny wgląd zarówno w kulturową i społeczną inicjację
jednostki, jak i w domenę (re)produkcji określonych kulturowo sposobów działa-
nia i myślenia.
Po siódme, wprowadzamy perspektywę medialną. Przyjmujemy zatem, że jed-
nym z istotnych elementów konstytuujących charakterystykę szkoły nowożytnej
jest jej piśmienność: możliwość kumulacji i reprodukcji wiedzy zdekontekstualizo-
wanej i zmaterializowanej za pomocą pisma. Naszym zdaniem medialne zakorze-
nienie szkoły (pismo), a także przemiany związane z pojawieniem się nowych me-
diów cyfrowych i audiowizualnych powinny zostać potraktowane jako inherentny
element badań, choć niejedyny i niewyczerpujący jej charakterystyki. Nie oznacza
to, rzecz jasna, że piśmienność szkolna nie może ulegać gruntownym przemianom
wówczas, gdy pojawia się w tych rejonach kulturowych, w których podstawowym
medium kulturowym nadal pozostaje oralność. Nie oznacza to też, że u podstaw
szkicowanych tu założeń leży esencjalistyczna, ahistoryczna kategoria piśmienno-
ści. Przeciwnie, przyjmujemy, że piśmienności europejska i nieeuropejska podle-
gały istotnym przemianom historycznym, a skoro tak, to wymagają postulowanej
już relatywizacji. Wszak nie zawsze i nie wszędzie piśmienność oznaczała żelazną
triadę czytania, pisania i liczenia, traktowanych jako czynności stricte funkcjonalne.
Historia i etnografia są świadkami nie tylko wielu piśmienności, ale także wielu
piśmienności szkolnych.
Inspiracje
Rzecz jasna, realizacja tak zarysowanego programu stanowi nie lada wyzwanie
i wymaga sprzęgnięcia i wykorzystania wielu perspektyw tworzących się i rozwija-
jących w różnych obszarach nauk społecznych i humanistycznych. W tym miejscu
chcielibyśmy wskazać na cztery perspektywy, które przynoszą wiele interesujących
pytań i nowych, kształtujących się ujęć. Myślimy tu o: (1) antropologicznych ba-
daniach szkoły w społeczeństwach pozaeuropejskich, (2) badaniach dzieciństwa
(childhood studies), (3) teorii piśmienności, zarówno klasycznej, jak i tej zognisko-
wanej wokół tzw. New Literacy Studies, (4) kulturowej historii edukacji.
Jeśli chodzi o pierwsze źródło potencjalnych inspiracji, tj. studia antropolo-
giczne nad szkołą w społeczeństwach pozaeuropejskich, to trzeba tu wyraźnie od-
dzielić trzy obszary badawcze. Pierwszym z nich jest świat społeczeństw z dobrze
wykształconymi, własnymi tradycjami edukacji formalnej, łącznie z takimi, które
przypominają pod pewnymi względami odmiany szkoły powstałe w Europie (tak
jest np. w Chinach, Indiach, Tybecie, Japonii, krajach islamskich czy w kulturach
przedhiszpańskich Ameryki Południowej i Środkowej). Spotkanie tych tradycji
Pobierz darmowy fragment (pdf)
