Darmowy fragment publikacji:
K a t a r z y n a N i e s p o r e k
Boskie, ludzkie
Cztery studia
o poetyckim doświadczaniu Boga
K
a
t
a
r
z
y
n
a
N
i
e
s
p
o
r
e
k
B
o
s
k
i
e
,
l
u
d
z
k
i
e
.
C
z
t
e
r
y
s
t
u
d
i
a
o
p
o
e
t
y
c
k
i
m
d
o
ś
w
i
a
d
c
z
a
n
i
u
B
o
g
a
KATOWICE 2017
Cztery studia […] ukazują światoodczucia wyra-
ziście odmienne, naznaczone autorską sygnaturą
mocnych osobowości poetyckich, ale zarazem
w dający do myślenia sposób korespondujące
ze sobą nie tylko z oczywistych względów histo-
ryczno-literackich […]. Katarzynę Niesporek
ciekawi „metafizyczna inklinacja” poetyckiej
wyobraźni i powiązane z nią „doświadczenie
metafizyczne”, którego przestrzenią – i narzę-
dziem – jest wiersz. We wziętych na warsztat
utworach Lieberta, Sebyły, Różewicza i Szew-
czyka inklinacja ta nie jest pozbawiona rysu
religijnego, ale stanowi też wyczucie tajemnicy
istnienia – tajemnicy jego trwania, jego źródeł
i ujść, jego rękojmi. W tym wyczuciu tajemnicy
ma swoje źródło intuicja takiej transcendencji,
która wyobraźnię – i ożywianą przez nią myśl –
kieruje w stronę absolutu jawiącego się jako
sacrum. Autorkę interesują też poetyckie spo-
soby wyrażania „indywidualnego stanowiska”
wobec tych zagadnień i jakości (oraz – po części –
także doświadczeń), które sytuują się na styku
tego, co „ludzkie”, naznaczone cierpieniem, do-
tknięte przez ciemność, wychylone ku śmierci,
i tego, co „boskie” – uobecniające się w doświad-
czeniu sacrum, w intuicji transcendencji, w spot-
kaniu z tajemnicą.
Z recenzji wydawniczej
prof. zw. dr. hab. Pawła Próchniaka
Katarzyna Niesporek
jest doktorantką w Zakładzie Literatury Współ-
czesnej Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej
im. Ireneusza Opackiego Uniwersytetu Ślą-
skiego. W kręgu jej zainteresowań badawczych
znajduje się krajowa i emigracyjna poezja polska
drugiej połowy XX wieku, literatura na Górnym
Śląsku oraz twórczość najnowsza. Artykuły
naukowe i recenzje ogłaszała w tomach zbioro-
wych i czasopismach. Autorka monografii „Ja”
Świetlickiego (2014), Eda. Szkice o wyobraźni i poezji
(2015) oraz współredaktorka tomów zbioro-
wych Literatura popularna (T. 2, 2014) i Światy
poetyckie Wilhelma Szewczyka (2016).
Boskie, ludzkie
Cztery studia o poetyckim doświadczaniu Boga
Mojej Babci Teresie
Katarzyna Niesporek
Boskie, ludzkie
Cztery studia o poetyckim doświadczaniu Boga
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2017
Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej
Marek Piechota
Recenzent
Paweł Próchniak
Spis treści
Od autorki 9
Towarzysze modlitwy
Wiersze anielskie Jerzego Lieberta 19
W cieniu lęku
Bóg w poezji Władysława Sebyły 55
Pusty kościół
Religijne juwenilia Tadeusza Różewicza 77
Pasje strasburskie
O cyklu lirycznym Wilhelma Szewczyka 97
Nota bibliograficzna 135
Bibliografia 137
Indeks osobowy 141
Summary 145
Резюме 147
O, wiem, poznałem
Samotność moją
I twoje moce,
Czuję twój oddech
W południa ciepłe
I ciemne noce
Z gotyckich sklepień
Spoglądasz ku mnie
Skrzydlaty, drwiący –
O, nieodstępny
Cieniu złowieszczy,
Ze mnie rosnący.
J. Liebert: Próby
Od autorki
Jest-i-nie-jest? Jest „nieskończony”, czy też ma swoje „granice”
– jak słyszymy w znanej kolędzie Franciszka Karpińskiego? Ab-
solut niepojęty i ukryty w swej istocie przysparza nam – podmio-
tom poznającym – wiele kłopotu. Immanuel Kant przekonywał:
[…] idee duszy, świata oraz Boga, jako instancji gwarantują-
cej ich spójność, stanowią idee regulatywne czystego rozumu,
a więc jednostka nie może myśleć o sobie samej, czyli uprawiać
refleksji, zarazem się do nich nie odnosząc1
Ważne staje się zdefiniowanie relacji, jakie łączą istotę ludzką
z Bogiem. Określenie albo zadeklarowanie ich braku to zadanie
angażujące nie tylko filozofów/teologów, lecz każdego – również
poetę. Zanim opowie się on po którejś ze stron i rozstrzygnie,
z czym się identyfikuje, pyta, rozważa, poszukuje, wątpi. Pragnie
się dowiedzieć, czym Bóg jest albo nie jest, poznać niepojęte,
odsłonić ukryte, wreszcie połączyć boskie z ludzkim. Karol
Tarnowski w eseju o źródłach niepoznawalności Boga napisał:
[…] coś wiemy zarówno o Bogu, jak i o tym, że jest niepo-
znawalny – czy to nie paradoks? […] Możemy, co prawda
nie bez racji, powiedzieć: Bóg (a także w pewnej mierze jego
niepoznawalność) należy do faktów kulturowych, wiemy więc
przynajmniej, że istnieje taki przedmiot „intencjonalny”, takie
p o j ę c i e jak Bóg. Rzecz w tym jednak, że my nie pytamy
1 A. bieLik-robson: Cz y duchowość ponowoczesna jest możliwa? W: Z per-
spektywy końca wieku. Studia o literaturze i jej kontekstach Red J. AbrAmowskA,
A. brodzkA. Poznań 1997, s. 35.
10
Od autorki
o „Boga”, tylko o Boga. I na to pytanie trzeba odpowiedzieć
odważnie: […] nie wiemy o Bogu n i c z e g o. Skąd więc nasz
niepokój i nasze pytanie o niepoznawalnego Boga? Najpierw
stąd, że niektórych z nas „dotyka”, „uderza”, „porusza” skrytość
jako tajemnica2
Pojęcia i zjawiska wykraczające poza umysł, do końca niewy-
jaśnione i niedopowiedziane, niepokoją człowieka i doskwierają
jednostce nastawionej na doznawanie i poznawanie rzeczywisto-
ści w jej pełnym świetle. Nieprzejrzystość świata i niezrozumiałe
prawo natury (poruszające prawdy o życiu i śmierci) sprawiają, że
w pole zainteresowań człowieka wchodzą kwestie metafizyczne.
Nasuwają się wówczas pytania ontologiczne o „bycie-w-świecie”
Absolutu i człowieka, ich wzajemne obcowanie; o „więcej” niż
to, co można ogarnąć wyobraźnią czy myślą – o pełnię i głębię3
Méta staje się więc tym, co pragnie się sprecyzować: niewyrażal-
nym, które próbuje się wyrazić. I tu z pomocą przychodzi poe zja.
Opisuje ona, jak przenikliwie dostrzegł Józef Czechowicz,
właściwie jedną tylko rzecz w najrozmaitszych modyfikacjach,
[…] nastawienie człowieka do zagadnień metafizycznych. Nie-
jednokrotnie to źródło sztuki bywa nieuświadomione samemu
twórcy, niejednokrotnie znów jaskrawa i bolesna świadomość
niszczy jego środki artystyczne, niejednokrotnie bywa i tak,
że poeta przywalony ogromem własnego stosunku do tych
spraw milknie […]. Istotą poezji, jej treścią zasadniczą są tedy
„metafizyczności”4
2 k. tArnowski: Źródła niepoznawalności Boga. „Znak” 1996, nr 491, s. 43.
3 Zob. ibidem, s. 46.
4 J. CzeChowiCz: Treść i forma w poez ji W: idem: Wyobraźnia stwarzająca.
Szkice literackie. Wstęp, wybór i opracowanie T. KłaK. Lublin 1972, s. 28.
Pytanie o istnienie poezji niemetafizycznej stawia Edyta Sołtys-Lewandowska,
rozważając duchowość, religijność, metafizyczność w epoce nowoczesnej
i ponowoczesnej. Zob. E. SołTyS-LEwandowSKa: O „ocalającej nieporządek rze-
cz y” polskiej poez ji metafiz ycznej i religijnej drugiej połowy XX i XXI wieku. Kraków
2015.
Od autorki
11
To one („metafizyczności”) wypełniają w rozmaitych kon-
figuracjach wyobraźnię poetycką i osobiste zmagania ludzkiej
istoty z „innym”. Ich rozważanie i przepracowanie pozwala roz-
poznać właściwe miejsce człowieka w rzeczywistości, zrozumieć
cel jego istnienia, nadać sens jego bytowi.
W mojej książce zostały pokazane cztery sposoby wyrażania
indywidualnego stanowiska wobec „metafizyczności” w liryce
okresu międzywojennego i pierwszych lat II wojny światowej.
Są one odmienne. Oznaczają – jak by powiedział autor Ballady
z tamtej strony – „splot zarówno myśli, jak dyspozycyj i akom-
paniamentu uczuciowego,
leżący u podstaw światopoglądu
artysty”5. Rekonstruując światopoglądy poetów, zauważyłam, że
odwołują się oni nie tylko do prawowiernej religijności, lecz
przede wszystkim biorą pod uwagę „metafizyczny system in-
terpretacji świata”. W osobistych poszukiwaniach doświadczają
Absolutu oraz tego, co w ziemskiej sferze – naznaczonej i spro-
fanowanej wojną, cierpieniem, samotnością, chorobą i śmiercią
– transcendentne i sakralne. W takiej rzeczywistości częściej
spotykamy się z podmiotem homo metaphysicus aniżeli z podmio-
tem homo religiosus6
Homo religiosusa reprezentuje Jerzy Liebert – poeta, które-
go fenomen doświadczeń religijnych i zmagań z samym sobą
został już wielokrotnie omówiony i ujęty w monografiach oraz
obszernych artykułach7. Jego życiorys, jak zauważyła Anna
M. Szczepan-Wojnarska,
5 J. CzeChowiCz: Treść i forma w poez ji…, s. 28.
6 O odróżnieniu poezji religijnej od poezji metafizycznej zob. E. SołTyS-
-LewAndowskA: Poez ja religijna a metafiz yczna W: eAdem: O „ocalającej nieporzą-
dek rzecz y”…, s. 19–27.
7 Zob. z. LiChniAk: Poeta konsekwencji. Warszawa 1952; A.m. szCzepAn-
-woJnArskA: „…Z ogniem będziesz się żenił”. Doświadczenie transcendencji w ż yciu
i twórczości Jerzego Lieberta. Kraków 2003; s. misinieC: Jerz y Liebert. Kraków
2016, oraz inne obszerne szkice opublikowane w książkach: P. nowaczyńSKi:
Studia z literatury XX wieku. Lublin 2004; M. całbEcKi: „Czarna kropla nieskoń-
czoności”. Fenomen lęku w poez ji Jerzego Lieberta, Władysława Sebyły i Aleksandra
Rymkiewicza. Wrocław–Warszawa–Kraków 2008.
12
Od autorki
choć zamykający się w tak krótkim czasie, mógłby stanowić
kanwę przejmującego psychologicznego dramatu. Obfitował
bowiem w sytuacje trudnych wyborów, w sytuacje graniczne
w Jaspersowskim rozumieniu. Ślady wewnętrznych zmagań
twórcy odnaleźć można w jego poezji. Te poszukiwania są
uprawomocnione tym bardziej, że Liebert dążył do osiągnięcia
integralności życia i słowa w sposób świadomy, by nie powie-
dzieć – programowy, czego wyrazem są nie tylko wiersze, ale
również listy i wypowiedzi krytyczne8
Autorowi Guseł w duchowej walce towarzyszą istoty ze sfery
sacrum. Ich działanie zostało ukazane przede wszystkim w Anie-
le żalu i Aniele pokoju, dwóch utworach stawianych w jednym
szeregu z takimi wierszami, jak Próby, Kuszenie, Jeździec, Boża noc
Są one poświęcone „wewnętrznym przeżyciom człowieka, któ-
ry wszedł na drogę oczyszczenia w swej wędrówce do Boga”9
Posłańcy z nieba pełnią tu funkcje pośredników, przewodni-
ków, nauczycieli. Ich obecność stanowi poświadczenie istnienia
Absolutu, a ponadto wprowadza podmiot w stan ekstatycznego
uniesienia. Szkic omawiający anielskie wiersze Jerzego Lieberta,
zwracający uwagę na obecność niebiańskiej istoty już w mło-
dzieńczych utworach autora Kołysanki jodłowej, stanowi niejako
rozszerzenie pomieszczonych w książkach Anny M. Szczepan-
-Wojnarskiej i Piotra Nowaczyńskiego rozważań o aniołach.
Ten ostatni przedstawił odmienny, mniej rozpowszechniony
w kulturze, wizerunek tajemniczej istoty ze sfery sacrum, obalając
tym samym dotychczasowe interpretacje utworu Boża noc i od-
ważnie proponując swoją. Przekonująco dowodził:
Jeśli rozstaniemy się z wizją anioła wyłącznie miękkiego, stró-
ża małych dzieci, to nietrudno będzie także powiązać z nim
określenie „rozdawco plag”. To anioł bowiem jako wysłannik
Jahwe zabija w Egipcie wszystko, co pierworodne (Wj 12,23), on
8 A.m. szCzepAn: Anioły i demony w poez ji Jerzego Lieberta W: Księga o anio-
łach Red h. oLesChko. Kraków 2002, s. 637.
ku…, s. 163.
9 P. nowaczyńSKi: Ciemny anioł Lieberta W: idem: Studia z literatury XX wie-
Od autorki
13
też uśmierca wojowników i książąt w obozie króla asyryjskiego
(2 Kr 32,21) czy wreszcie karze śmiercią Izraelitów za grzech
Dawida (2 Sm 24,15–17; 1 Kr 21,14–20). W sposób jednak
najbardziej oczywisty występuje w roli „rozdawcy plag” w Apo-
kalipsie św. Jana (Ap 8–9,15–16). To tu spotykamy się z wizją
siedmiu aniołów, którzy w czasach ostatecznych spuszczają na
ludzkość ogień i grad, zarazę i szarańczę, ciemności i trzęsienie
ziemi. Oni to trzymają siedem czasz, z których wylewają na
ziemię plagi gniewu Bożego, i siedem trąb, którymi wywołują
kataklizmy […].
Ten karzący „rozdawca plag” jest jednak także „szafarzem
cnót”. I nie ma w tym żadnego paradoksu. Czyż aniołowie
nie są także swoistymi opiekunami życia duchowego człowie-
ka? Tymi, którzy mają oświecać ludzkie sumienie i pomagać
w procesie moralnego doskonalenia się, czyli dopracowywania
się właśnie cnót?10
Druga część książki prezentuje omówienie antynomicznych
wizerunków Absolutu wyłaniających się z pełnej zwątpienia
i lęku twórczości Władysława Sebyły – Boga obecnego i nie-
obecnego, mocnego i słabego, świętego i ludzkiego. Autora
Pieśni szczurołapa łączy z Jerzym Liebertem nie tylko to samo
pokolenie, czas debiutu, skamandryckich fascynacji i buntów,
lecz także wspólna geografia narodzin (przypomnijmy: pierwszy
urodził się w 1902 roku w Kłobucku, drugi – dwa lata później,
w niedalekiej Częstochowie). Podmiot autora Nokturnów to już
jednak zdecydowanie homo metaphysicus, którego droga prowa-
dzi od nadziei do zwątpienia, nienegującego jednak istnienia
i obecności Boga. Jak napisał Jan Piotrowiak, autor monografii
o wyobraźni poetyckiej Władysława Sebyły:
Słowna więź z Innym wyłania się bez zwątpienia z poczucia
osamotnienia, będącego wynikiem oddalenia i dystansu ko-
munikacyjnego między uczestnikami modlitewnego spotkania.
Przestrzeń tego spotkania jest jednak tak rozległa i pojemna,
by zawrzeć w niej wszelkie akty, doświadczenia i zachowania
10 Ibidem, s. 157–159.
14
Od autorki
człowieka, nawet te, które bardzo odstają od rytualnych trybów
i technik. […] Wszystko […], w czym człowiek w tej liryce
utrwalony uczestniczy, odbywa się – by tak rzec – in articulo
Dei. Jednocześnie trudno byłoby przypisać tej propozycji poe-
tyckiej jakiekolwiek znamiona liryki konfesyjnej, motywowanej
dogmatycznie czy instytucjonalnie11
Kontynuacją rozważań o liryce międzywojennej jest szkic
omawiający juwenilia Tadeusza Różewicza. Początki jego poezji
mają tło religijne. Poeta wydrukował w latach 1938–1939 siedem
wierszy w czasopiśmie Sodalicji Mariańskiej „Pod Znakiem
Maryi”. Wyznał po latach, że u źródeł jego doświadczenia
poetyckiego legło doznanie metafizyczne. Wraz z lirykami reli-
gijnymi napisał kilka wierszy innych, w tym erotycznych. W ni-
niejszej pracy zostały poddane refleksji owe literackie początki
autora Niepokoju. Wiadomo, że jego stosunek do religii uległ
ochłodzeniu w czasie wojny, choć poeta wielokrotnie później
nawiązywał do kwestii metafizycznych. Zagadnienie, które
zostało tu opisane, ma niedużą literaturę przedmiotu. W swo-
ich krytycznych tekstach podejmowali je Tadeusz Kłak12 oraz
Wojciech Kruszewski13. Ostatnio o liryce sodalisa przypomniał
również – w kontekście śmierci poety – Przemysław Dakowicz:
Pisarską biografię Różewicza otwierają młodzieńcze wiersze
religijne publikowane w miesięczniku Związku Sodalicji Mariań-
skich Uczniów Szkół Średnich w Polsce „Pod Znakiem Maryi”,
zamyka ją zaś prośba o chrześcijański pochówek, stwierdzenie
przynależności do Kościoła katolickiego oraz ekumeniczne
wezwanie do zgody między „rozdzielonymi wyznaniami” i do
przezwyciężania różnic dzielących „kultury i narody”. Między
11 J. piotrowiAk: „Ciemny nurt mego ż ycia”. O wyobraźni poetyckiej Władysława
12 Zob. T. KłaK: Liryka sodalisa. O juweniliach poetyckich Tadeusza Różewicza
Sebyły. Katowice 2008, s. 126.
W: idem: Spojrzenia. Katowice 1999.
13 Zob. w. kruszewski: Kuglarz świętości. Sacrum w polu doświadczenia po-
kolenia W: idem: Deus desideratus. Sacrum w poetyckim dziele Tadeusza Różewicza
Lublin 2005.
Od autorki
15
tymi biegunami rozciąga się wielowątkowa twórczość poetycka,
prozatorska i dramaturgiczna Różewicza, który przez wiele lat
przedstawiany był przez badaczy literatury jako apostata, ateista
lub – w najlepszym wypadku – agnostyk14.
Książkę zamyka próba interpretacji cyklu lirycznego Pasje
strasburskie śląskiego twórcy Wilhelma Szewczyka. Cykl jest
złożony z dziesięciu utworów, z których tylko siedem poeta
oficjalnie ogłosił w tomie Posągi z 1945 roku. Pozostałe trzy
sonety zostały odtworzone z autografu przez Mariana Kisiela
i opublikowane na łamach „Śląska” w 85. rocznicę urodzin auto-
ra Poematu górniczego. Później badacz, przyglądając się zagadnieniu
metafizyczności w całej twórczości Szewczyka, podsumował:
Metafizyka poezji autora Posągów jest ziemska, nie transcenden-
tna z wyjątkiem chyba kilku wierszy wojennych: folkloryzującej
Pastorałki maluczkich […], estetyzujących Pasji strasburskich […], pa-
triotycznej Modlitwy […]. W trwale skowanej przez eschatologię
ziemskości można wszelako odnaleźć sacrum. Objawia się ono
w pamięci (Ze szkicownika górskiego […]), intymnym geście (Cz y
kochałem […]; W muszli […]), we wspólnocie ludzkiej (Z W.H.
Audena […]). Sacrum zawsze jest intymne, nie daje się łatwo
przełożyć na literaturę […], dlatego w metafizycznych wierszach
Szewczyka jawnej teofanii nie ma. Ale nie ma również profanum,
to bowiem, co ziemskie, jest – z definicji – jedyną rzeczywistoś-
cią człowieka. Ziemską metafizykę można postrzegać animali-
stycznie (jak w wielkiej urody Robaku […]), karnawałowo (jak
w wierszach Toast […]; Chyba nie głód […]; Nieustraszona rozmowa
z samym sobą […]) bądź też intelektualnie (jak w konfesyjnym
liryku Co jest najgorsze […]); każdorazowo jednak – z pozycji
„stania między przepaściami”, z perspektywy życia skazanego
na nieuchronny koniec15.
14 P. Dakowicz: Słowo wstępne. W: iDem: Poeta (bez)religijny. O twórczości
Tadeusza Różewicza. Łódź 2015, s. 13.
Ruiny istnienia. Szkice o poetach mniej obecnych. Katowice 2013, s. 109.
15 m. kisiel: Międz y przepaściami. O poez ji Wilhelma Szewcz yka. W: iDem:
16
Od autorki
Studia, zbierające uwagi o doznawaniu „metafizyczności”
wyrażonej w wybranej liryce dwudziestolecia międzywojennego
i pierwszych lat II wojny światowej, przynoszą obraz nieustan-
nego zderzania się boskiego i ludzkiego. Pokazują indywidualny
wymiar przeżywania prawd objawionych prowadzących do wy-
znania wiary w chrześcijańskiego Boga (Liebert), do przekonania
o istnieniu Absolutu, którego obecność przeszkadza w codzien-
nej egzystencji (Sebyła), do duchowego zwątpienia w „pustym
kościele” (Różewicz), do jeszcze głębszego doświadczania cier-
pienia egzystencji (Szewczyk).
Cztery światopoglądy poetyckie, w których niezmienne dy-
lematy człowieka mierzą się z niezmiennym dylematem twórcy:
„Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było
Słowo. […] Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się
nie stało, co się stało” (J 1,1–3)16
16 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie jęz yków oryginalnych
Opracował zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich.
Poznań 2000. Tu i dalej, cytując Pismo Święte…, odwołuję się do tego wydania
i stosuję powszechnie przyjęty system skrótów.
Indeks osobowy
A
Agnieszka (właśc. Bronisława Wajn-
gold) 26, 35, 42, 46, 47, 48
Abraham, patriarcha hebrajski 111
Abramowska Janina 9, 137
Augustyn, św. (właśc. Aurelius Au-
gustinus) 47
A.W. zob. Agnieszka
B
Bachelard Gaston 40, 137
Bernard z Clairvaux, św. (właśc.
Bernard de Fontaine) 35, 109
Bibrowski Mieczysław 67
Bielik-Robson Agata 9, 137
Błoński Jan 40, 137
Bonawentura, św. (właśc. Giovanni
Fidanza) 109
Brodzka Alina 9, 137
C
Cabaj Romuald 77
Całbecki Marcin 11, 19, 137
Chrystus zob. Jezus Chrystus
Chudak Henryk 40, 137
Cioran Emil 73, 137
Czechowicz Józef 10, 11, 137
D
Dakowicz Przemysław 14, 15, 137
Dawid, król Izraela 13
Dionizy Areopagita, św. 26, 27, 137
Dłuski Stanisław 63
Drewnowski Tadeusz 78
Dzierska Maria 27, 137
E
Eliasz, prorok 29
F
Frankiewicz Stefan 20, 21, 22, 25,
28, 38, 39, 42, 43, 137
Frye Northrop 70
G
Gościniak Katarzyna 73, 137
Grzegorz I Wielki, papież 109
Grzegorz XI (właśc. Pierre Roger de
Beaufort), papież 109
H
Heli, arcykapłan i sędzia 111
Henoch, postać biblijna 38
Heska-Kwaśniewicz Krystyna 97,
102, 125, 126, 137
Horacy (właśc. Quintus Horatius
Flaccus) 25
I
Innocenty III (właśc. Lotario de’
Conti di Segni), papież 109
Isakiewicz Lech 56, 67, 137
Izajasz, prorok 32
142
Indeks osobowy
J
Jakub, patriarcha biblijny 23, 107
Jakub z Todi (właśc. Iacopo de’Be
nedetti) 109
Jan od Krzyża (właśc. Juan de Yepes
y Alvarez), św. 38, 140
Jan XXII (właśc. Jacques Duèse),
papież 109
Jan, św. (Jan Ewangelista) 13, 23,
33, 42, 103, 108, 111, 120, 121, 132
Jastrzębski Zdzisław 78
Jeremiasz, prorok 29, 115
Jezus Chrystus 37, 38, 40, 45, 80,
83, 85, 88, 89, 90, 93, 98, 99, 102,
104, 105, 106, 107, 108, 109, 111,
113, 114, 115, 116, 117, 118, 119,
120, 121, 122, 123, 125, 126, 127,
128, 130, 131, 132, 133
Joel, prorok 32
Józef z Nazaretu, św. 91, 92, 93
Judasz Iskariota, apostoł 115
K
Kajfasz Józef, arcykapłan 107
Kant Immanuel 9
Karpiński Franciszek 9
Karpowicz Tytus 77
Kiejza Andrzej 29, 137
Kijonka Tadeusz 131, 139
Kisiel Joanna 56, 60, 61, 64, 72,
135, 137
Kisiel Marian 15, 97, 98, 101, 102,
131, 133, 135, 137, 139
Kłak Tadeusz 10, 14, 66, 77, 78, 81,
83, 85, 87, 89, 90, 93, 94, 137, 138
Kochanowski Jan 49
Kopaliński Władysław (właśc. Wła
dysław Jan Stefczyk, wcześniej
Jan Sterling) 114, 138
Krakowiak Czesław 80, 138
Kruszewski Wojciech 14, 77, 78,
83, 84, 90, 93, 94, 138
KünstlerLangner Danuta 26, 33,
138
Kwiatkowski Jerzy 85, 138
L
Lech Jerzy zob. Liebert Jerzy
Leeuw Gerardus van der 103, 138
Leszczyńska Maria 46
Lichniak Zygmunt 11, 138
Liebert Jerzy 7, 9, 11, 12, 13, 16,
19–51, 135, 137, 138, 139
Ligęza Wojciech 55, 138
Lijka Kazimierz 109, 138
Lipski Jan Józef 56, 67, 138
Longosz Stanisław 23, 38, 138
Lubosz Bolesław 99, 100, 101, 138
Ł
Łukasz św. (Łukasz Ewangelista)
121
M
Maciejewska Irena 56, 59, 138, 139
Makowiecki Andrzej Zdzisław 58,
70, 138, 139
124
Maria Magdalena, św. 109, 121, 123,
Maria, żona Kleofasa 108, 109, 121
Matka Boża zob. Maryja
Maryja, Maria z Nazaretu 14, 19,
26, 29, 34, 40, 77, 78, 79, 81, 82,
83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92,
93, 108, 109, 110, 111, 112, 113,
114, 115, 121, 122, 123, 125, 126,
127, 131, 132, 137, 139
Michałowska Teresa 113, 138
Misiniec Stefan 11, 20, 25, 34, 139
Mojżesz, prorok 111
N
Nagrabiecki Jan 77
Nastulanka Krystyna 77
Nowaczyński Piotr 11, 12, 20, 25,
27, 31, 33, 35, 49, 51, 139
Nyczek Tadeusz 59, 64, 139
O
Oleschko Herbert 12, 23, 137, 138,
139
Ostromęcki Bogdan 99
P
Pagaczewski Stanisław 77
Paweł, św. (Paweł z Tarsu, Paweł
Apostoł, Szaul ha-Tarsi) 37, 123
Piechota Marek 131, 139
Pikor Wojciech 30, 139
Piotrowiak Jan 13, 14, 56, 57, 59,
60, 73, 139
Platon 43
Plutarch z Cheronei 38
Podraza-Kwiatkowska Maria 85, 138
Pokrasenowa Maria 56, 138
Prokopiuk Jerzy 103, 138
Pseudo-Dionizy Areopagita, św. zob.
Dionizy Areopagita, św.
R
Ratajaczak Robert 100, 140
Rolland Romain 50
Różewicz Janusz 77
Różewicz Tadeusz 14, 15, 16, 77–
94, 135, 137, 138, 139
Rymkiewicz Aleksander 11, 19, 137
Rzepka Wojciech Ryszard 113, 139
139
138
Steinberg Katarzyna 19
Stolarczyk Jan 78, 140
Szczepan Anna Maria – zob. Szcze-
pan-Wojnarska Anna Maria
Szczepan-Wojnarska Anna Maria 11,
12, 19, 43, 44, 45, 46, 51, 139
Szewczyk Grażyna Barbara 97, 99,
Szewczyk Wilhelm 15, 16, 97–133,
135, 137, 138, 139, 140
Szier-Kramarek Barbara 34, 139
Szymański Wiesław Paweł 65, 139
Indeks osobowy
143
S
Samuel, prorok 111
Sebyła Wladysław 11, 12, 14, 16,
19, 55–73, 135, 137, 138, 139
Sierny Tadeusz 131, 139
Skrendo Andrzej 94, 139
Skwarczyńska Stefania 30, 139
Sołtys-Lewandowska Edyta 10, 11,
T
Tarnowski Karol 9, 10, 140
Tatarkiewicz Anna 40, 137
Tomasz z Akwinu, św. 19
Trznadel Jacek 56, 138
W
Winkowski Józef, ks. 77
Wiśniewska Ewa 44
Witkojc Mina 100, 101, 102, 139
Wydra Wiesław 113, 139
Katarzyna Niesporek
Divine, human
Four studies of the poetic experience of God
S u m m a r y
Divine, human. Four studies of the poetic experience of God is a book presenting
different ways of expression of an individual’s stance on “metaphysicality” in
the lyric poetry of the interwar period and the first years of World War II.
They mean, as Józef Czechowicz put it, “a confluence of thoughts and pre-
dispositions accompanied by emotions underlying an artist’s world view”. In
the presented studies, this world view does not refer only to orthodox reli-
giousness but first of all, it considers the “metaphysical system of the world’s
interpretation”. Hence, the dominant experience is the quest for the Absolute
and for what is transcendental and sacred of this world, which is marked and
desecrated by war, anguish, solitude, disease and death.
The opening study concerns Jerzy Liebert’s poetry. The author’s com-
panions in his spiritual struggle are beings from the sphere of sacrum. Their
doings are described especially in the two poems: Anioł Żalu and Anioł Pokoju,
which are compared to the poems: Próby, Kuszenie, Jeździec and Boża noc de-
voted to the “internal experiences of man who took the road of atonement
in his journey towards God”. The heavenly messengers perform a function
of intermediaries, guides and teachers. Their presence proves the existence
of the Absolute and puts the lyrical subject in a state of ecstatic rapture. The
study of Jerzy Liebert’s angelic poems, pointing to the presence of the ce-
lestial being in the juvenile poems of the author of Kołysanka jodłowa, further
develops, so to speak, the deliberations on angels in his poetry found in
Maria Szczepan-Wojnarska’s and Piotr Nowaczyński’s books.
Part two discusses the autonomous images of the Absolute, emerging
from Władysław Sebyła’s work permeated with despair and fear, of God
present and absent, powerful and weak, holy and human. What the author
of Pieśń szczurołapa has in common with Jerzy Liebert is not only the same
generation, time of debut, Skamander fascinations and rebellions, but also
the region they come from (let us remind that the first was born in Kłobuck
in 1902 and the latter in nearby Częstochowa two years later). However,
the subject of the author of Nokturny is definitely a homo metaphysicus whose
146
Summary
road leads from hope to despair, yet, he does not deny the existence and
pre sence of God.
A continuation of deliberations on the lyric poetry of the interwar period
is the study of Tadeusz Różewicz’s juvenilia. His early poems have a reli-
gious background. Between 1938 and 1939, the poet published seven poems
in the Sodality of Our Ladys’s magazine “Pod Znakiem Maryi”. Years later,
he confessed that his poetic experience had originated from a metaphysical
experience. Alongside religious lyrics he wrote a few other poems, including
erotic ones. The article reflects on these literary beginnings of the later author
of Niepokój. As is known, his religious orientation was weakened during the
war, although later the poet oftentimes alluded to metaphysical questions.
There is little literature on the subject, whereas it seems to be significant for
the understanding of Tadeusz Różewicz’s literary development.
The book closes with an attempt at an interpretation of the series of
lyric poems Pasje strasburskie by a Silesian author Wilhelm Szewczyk. Only
seven out of ten poems were officially published in the volume Posągi from
1945. The other three sonnets have been transcribed from an autograph and
published by Marian Kisiel in “Śląsk” on the occasion of the 85th birthday
of the author of Poemat górnicz y
This collection of studies on the experience of “metaphysicality” in
selected lyric poems from the interwar period and the first years of World
War II reveals an image of the incessantly clashing divine and the human.
The studies demonstrate an individual dimension of experiencing the revealed
truths, which led some to the profession of faith and others to spiritual de-
spair in an “empty church”, and still others to a more profound experience
of existential anguish.
Kатажина НеспорекБожественное, человеческое
Четыре эссе о поэтическом ощущении Бога
Р е з ю м е
Божественное, человеческое. Четыре эссе о поэтическом ощущении Бога – это
книга, в которой представлены разные способы выражения индивиду-
альной точки зрения по отношению к „метафизичности” в лирике
межвоенного периода и первых лет Второй мировой войны. Они обо-
значают – как объяснял Юзеф Чехович – „лежащее в основе мировоз-
зрения художника переплетение мыслей, предписаний и чувственного
аккомпанемента”. В представленных текстах это мировоззрение не со-
относится однако только с ортодоксальной религиозностью, но пре-
жде всего учитывает „метафизическую систему интерпретации мира”.
Таким образом, преобладает опыт поиска Абсолюта, а также того, что
в земной сфере – отмеченной и надруганной войной, страданием, оди-
ночеством, болезнью и смертью – трансцедентное и священное.
Книгу открывает зарисовка о поэзии Ежи Либерта, которому в ду-
ховной борьбе сопутствуют создания из сферы сакрального. Их дей-
ствия показаны главным образом в двух произведениях: Ангел Печали
и Ангел Мира. Они ставятся в одном ряду с такими стихотворения-
ми как Испытания, Искушение, Всадник, Божья ночь, посвященными „вну-
тренним переживаниям человека, который вступил на путь очищения
в своем стремлении к Богу”. Небесные посланники выполняют здесь
функцию посредников, проводников, учителей. Их присутствие сви-
детельствует о существовании Абсолюта, вводит субъект в состояние
экстатического упоения. Текст, рассматриващий ангельские стихотво-
рения Ежи Либерта и обращающий внимание на появление небесно-
го создания уже в юношеских произведениях автора Пихтовой колыбель-
ной, в определенной степени развивает рассуждения об ангелах в его
поэзии, которые представлены в книгах Марии Щепан-Войнарской
и Петра Новачинского.
Вторая часть исследования включает анализ антиномных образов
Абсолюта, которые вырисовываются из полного сомнений и боязней
творчества Владислава Себылы, – Бога присутствующего и отсутствую-
148
Резюме
щего, сильного и слабого, святого и человеческого. Автора Песней крысо-
лова с Ежи Либертом объединяет не только то же самое поколение, вре-
мя дебюта, скамандритских увлечений и бунтов, но также общий реги-
он происхождения (напомним: первый родился в 1902 году в Клобуцке,
второй – два года спустя в близлежащей Ченстохове). Субъект авто-
ра Ноктюрнов однако уже решительно homo metaphysicus. Его дорога ве-
дет от надежды к сомнению, не отрицающего тем не менее существо-
вания и присутствия Бога.
Продолжением размышлений о межвоенной лирике является текст,
в котором рассматриваются ранние работы Тадеуша Ружевича. Истоки
его поэзии имеют также религиозный фон. Поэт опубликовал в 1938–
1939 гг. семь стихов в журнале марианской конгрегации „Под знаком
Марии”. Спустя годы он признался, что началом его поэтического
опыта стало метафизическое ощущение. Наряду с религиозной лири-
кой он написал несколько других стихотворений, в том числе эротиче-
ских. В статье исследуются эти литературные опыты будущего автора
Беспокойства. Известно, что его отношение к религии ослабло во время
войны, хотя позднее поэт многократно обращался к метафизическим
проблемам. Вопрос, который описывается здесь, до сих пор широко не
исследовался, а – как нам кажется – он является весьма существенным
для понимания творческого пути Тадеуша Ружевича.
Книга завершается попыткой интерпретировать лирический цикл
Страсбурские страсти силезского поэта Вильгельма Шевчика. Этот цикл
включает десять произведений, из которых только семь поэт офи-
циально опубликовал в томе Статуи, вышедшем в свет в 1945 году.
Остальные три сонета воспроизведены из рукописи и опубликованы
Марианом Киселем на страницах журнала „Шлёнск” в 85-ю годовщи-
ну рождения автора Шахтерской поэмы.
Исследования, в которых собраны замечания об ощущении „мета-
физичности”, выраженной в избранной лирике межвоенного двадца-
тилетия и первых лет Второй мировой войны, выявляют образ безу-
станного столкновения божественного и человеческого. Показывают
индивидуальное измерение переживания явленной истины. Одних
это приводит к вере и христианскому Богу; других – только к убежде-
нию в существование Абсолюта, присутствие которого мешает в по-
вседневной жизни; некоторых – к духовному сомнению в „пустом ко-
стеле” либо к еще более глубокому испытанию боли существования.
Redaktor Małgorzata Pogłódek
Grafika na okładce i stronach działowych Wojciech Łuka
Przygotowanie okładki do druku – na podstawie pomysłu Sebastiana
Niesporka – oraz projekt stron działowych Magdalena Starzyk
Zdjęcie Autorki na okładce Natalia Cieślik
Korektor Katarzyna Kocur
Łamanie Edward Wilk
Copyright © 2017 by
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-3109-6
(wersja drukowana)
ISBN 978-83-226-3110-2
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 9,5. Ark. wyd. 7,0.
Papier Alto 100 g, 1.5 vol. Cena 20 zł (+ VAT)
Druk i oprawa: „TOTEM.COM.PL Sp. z o.o.” Sp. K.
ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław
K a t a r z y n a N i e s p o r e k
Boskie, ludzkie
Cztery studia
o poetyckim doświadczaniu Boga
K
a
t
a
r
z
y
n
a
N
i
e
s
p
o
r
e
k
B
o
s
k
i
e
,
l
u
d
z
k
i
e
.
C
z
t
e
r
y
s
t
u
d
i
a
o
p
o
e
t
y
c
k
i
m
d
o
ś
w
i
a
d
c
z
a
n
i
u
B
o
g
a
KATOWICE 2017
Cztery studia […] ukazują światoodczucia wyra-
ziście odmienne, naznaczone autorską sygnaturą
mocnych osobowości poetyckich, ale zarazem
w dający do myślenia sposób korespondujące
ze sobą nie tylko z oczywistych względów histo-
ryczno-literackich […]. Katarzynę Niesporek
ciekawi „metafizyczna inklinacja” poetyckiej
wyobraźni i powiązane z nią „doświadczenie
metafizyczne”, którego przestrzenią – i narzę-
dziem – jest wiersz. We wziętych na warsztat
utworach Lieberta, Sebyły, Różewicza i Szew-
czyka inklinacja ta nie jest pozbawiona rysu
religijnego, ale stanowi też wyczucie tajemnicy
istnienia – tajemnicy jego trwania, jego źródeł
i ujść, jego rękojmi. W tym wyczuciu tajemnicy
ma swoje źródło intuicja takiej transcendencji,
która wyobraźnię – i ożywianą przez nią myśl –
kieruje w stronę absolutu jawiącego się jako
sacrum. Autorkę interesują też poetyckie spo-
soby wyrażania „indywidualnego stanowiska”
wobec tych zagadnień i jakości (oraz – po części –
także doświadczeń), które sytuują się na styku
tego, co „ludzkie”, naznaczone cierpieniem, do-
tknięte przez ciemność, wychylone ku śmierci,
i tego, co „boskie” – uobecniające się w doświad-
czeniu sacrum, w intuicji transcendencji, w spot-
kaniu z tajemnicą.
Z recenzji wydawniczej
prof. zw. dr. hab. Pawła Próchniaka
Katarzyna Niesporek
jest doktorantką w Zakładzie Literatury Współ-
czesnej Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej
im. Ireneusza Opackiego Uniwersytetu Ślą-
skiego. W kręgu jej zainteresowań badawczych
znajduje się krajowa i emigracyjna poezja polska
drugiej połowy XX wieku, literatura na Górnym
Śląsku oraz twórczość najnowsza. Artykuły
naukowe i recenzje ogłaszała w tomach zbioro-
wych i czasopismach. Autorka monografii „Ja”
Świetlickiego (2014), Eda. Szkice o wyobraźni i poezji
(2015) oraz współredaktorka tomów zbioro-
wych Literatura popularna (T. 2, 2014) i Światy
poetyckie Wilhelma Szewczyka (2016).
Pobierz darmowy fragment (pdf)