Darmowy fragment publikacji:
#
#
7
#
5
2
#
a
S
U
Z
P
U
k
1
B
V
C
1
W
a
X
J
0
d
W
F
s
b
w
=
=
100
95
75
25
5
0
100
95
75
25
5
0
Anna Kiersztyn wyk‡ada w Instytucie
Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego.
W s p (cid:243) ‡ p r a c u j e t a k ¿ e z Z e s p o ‡ e m
Por(cid:243)wnawczych Analiz Nier(cid:243)wno(cid:156)ci
Spo‡ecznych w Instytucie Filozofii
i Socjologii PAN. Zajmuje siΠkrymi-
nologi„, polityk„ kryminaln„ i peni-
tencjarn„, zagadnieniem spo‡ecznych
skutk(cid:243)w przemian na rynku pracy
(zw‡aszcza zwi„zanych ze wzrostem
popularno(cid:156)ci
rozmaitych form tym-
czasowego i warunkowego zatrudnienia)
oraz problematyk„ o(cid:156)wiatow„ (badania
spo‡ecznych uwarunkowaæ wynik(cid:243)w
egzaminu gimnazjalnego oraz nier(cid:243)w-
no(cid:156)ci edukacyjnych). Jest autork„ publi-
i wyst„pieæ po(cid:156)wiŒconych m.in.:
kacji
underemployment
analizie zjawiska
w Polsce oraz zwi„zk(cid:243)w miŒdzy aktu-
alnymi przemianami na rynku pracy a pro-
cesami marginalizacji spo‡ecznej; kontro-
wersjom zwi„zanym z r(cid:243)¿nymi koncep-
cjami (cid:132)kapita‡u spo‡ecznego(cid:148) oraz badaniu
znaczenia r(cid:243)¿nych form powi„zaæ miŒ-
dzyludzkich dla polityki spo‡ecznej i edu-
kacyjnej.
Czy bieda czyni z‡odzieja?
Ksi„¿ka
Z w i „ z k i m i Œ d z y b e z r o b o c i e m ,
ub(cid:243)stwem a przestŒpczo(cid:156)ci„
jest
pierwszym od wielu lat studium w ca‡o(cid:156)ci
po(cid:156)wiŒconym badaniu i analizie zale¿-
no(cid:156)ci miŒdzy sytuacj„ ekonomiczn„ lud-
no(cid:156)ci a wsp(cid:243)‡czynnikami przestŒpstw
w Polsce. Autorka koncentruje siΠna tzw.
przestŒpczo(cid:156)ci pospolitej
(kradzie¿e,
w‡amania,
rozboje, zab(cid:243)jstwa, pobicia
itp.), czyli na czynach, kt(cid:243)re og(cid:243)‡ obywateli
postrzega jako najbardziej dolegliwe,
kt(cid:243)re s„ (cid:159)r(cid:243)d‡em wysokiego poczucia
zagro¿enia i kt(cid:243)rych przyczyn naj-
powszechniej poszukuje siΠw niedostat-
ku materialnym.
481
Anna Kiersztyn
Czy bieda czyni z‡odzieja?
Zwi„zki miŒdzy bezrobociem,
ub(cid:243)stwem a przestŒpczo(cid:156)ci„
i
l
a
g
o
o
c
o
s
j
i
A
n
n
a
K
e
r
s
z
t
y
n
C
z
y
b
e
d
a
c
z
y
n
i
i
z
‡
o
d
z
i
e
j
a
?
Z
w
i
„
z
k
i
m
i
Œ
d
z
y
b
e
z
r
o
b
o
c
i
e
m
,
u
b
(cid:243)
s
t
w
e
m
a
p
r
z
e
s
t
Œ
p
c
z
o
(cid:156)
c
„
i
Cena 36,00 z‡
100
95
75
25
5
0
100
95
75
25
5
0
Czy bieda czyni z‡odzieja?
Zwi„zki miŒdzy bezrobociem,
ub(cid:243)stwem a przestŒpczo(cid:156)ci„
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
481
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Anna Kiersztyn
Czy bieda czyni z‡odzieja?
Zwi„zki miŒdzy bezrobociem,
ub(cid:243)stwem a przestŒpczo(cid:156)ci„
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Recenzenci
Teresa Gardocka
Jacek Wódz
Projekt okładki i strony tytułowej
Jakub Rakusa-Suszczewski
Redaktor prowadzący
Maria Romanow-Broniarek
Redaktor
Marta Ehrenkreutz-Jasińska
Korektor
Agnieszka Wesoła
Skład i łamanie
Dariusz Dejnarowicz
Publikacja dofinansowana przez Instytut Socjologii Wydziału Filozofii
i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008
ISBN 978-83-235-2921-7 (PDF)
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55 31 333
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia
Wydanie I
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Część 1. Co nam mówią wyniki badań?
1. Metodologiczne dylematy i jałowe spory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.2. Niejednoznaczne rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1.3. Dylemat 1: wybór jednostki analizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.4. Dylemat 2: klasyfikacja przestępstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1.5. Dylemat 3: wybór miar bezrobocia i sytuacji dochodowej
ludności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
1.6. Dylemat 4: konstrukcja modelu statystycznego . . . . . . . . . . . . . . 39
1.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2. W poszukiwaniu mechanizmów przyczynowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.1. Racjonalna kalkulacja zysków i strat
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.2. Relatywna deprywacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3. „Struktury szans” a przemiany w amerykańskich miastach . . . . . 55
2.4. Zaangażowanie w działalność konformistyczną . . . . . . . . . . . . . . 60
2.5. Hipoteza dezorganizacji społecznej
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.6. „Syndrom wybitych okien” i błędne koło degradacji miejskich
dzielnic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
2.7. „Okazja czyni złodzieja” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3. Hipotezy i pytania badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Część 2. Bieda, bezrobocie i przestępczość w polskich województwach.
Analizy ilościowe
4. Gdzie przestępczość jest wyższa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
6
Spis treści
4.1. Analizowane zmienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.2. Wyniki analiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
4.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5. Gdzie wzrosła przestępczość? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5.2. Analizowane zmienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
5.3. Wyniki analiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
5.4. Dodatkowy test wiarygodności wyników: modele z efektami
losowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
5.5. Podsumowanie i wnioski
Część 3. Bieda, bezrobocie i przestępczość w społecznościach lokalnych
6. Sytuacja ekonomiczna i przestępczość: punkt wyjścia . . . . . . . . . . . . . 179
6.1. Wprowadzenie – opis badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
6.2. Panorama gospodarcza badanych miast
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
6.3. Bezrobocie w badanych miastach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
6.4. Ubóstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
6.5. Przestępczość w badanych miastach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
6.6. Analizy szeregów czasowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
6.7. Podsumowanie i dalsze pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
7. Przestępstwo – różne zjawiska pod tą samą nazwą? . . . . . . . . . . . . . . . 225
7.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
7.2. Kradzieże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
7.3. Przestępczość o charakterze agresywnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
7.4. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
8. Rzut oka na bezrobocie i ubóstwo w badanych miastach . . . . . . . . . . . 243
8.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
8.2. Bezrobocie chroniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
8.3. Kim są bezrobotni? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
8.4. Czy wszędzie warto się kształcić? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
8.5. Skąd bierze się bieda w badanych społecznościach? . . . . . . . . . . 261
8.6. Głębokość ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
8.7. Świadczenia pomocy społecznej – łagodzenie skutków ubóstwa? 271
8.8. Alternatywne sposoby zarobkowania w badanych miastach . . . . . 274
8.9. Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Spis treści
7
9. Rynek pracy – jakość oferowanych szans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
9.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
9.2. „Jakość” zatrudnienia na podstawie struktury pracujących
według zawodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
9.3. „Jakość” zatrudnienia: kto ile zarabia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
9.4. Praca, ale na jak długo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
9.5. Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
10. Razem czy osobno? Więź społeczna w badanych miastach . . . . . . . . 302
10.1. Poczucie anonimowości i pomoc sąsiedzka . . . . . . . . . . . . . . . . 304
10.2. Lokalna aktywność społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
10.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
11. Mieszkańcy wobec problemu przestępczości
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
11.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
11.2. Poczucie zagrożenia przestępczością wśród mieszkańców . . . . 332
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
11.3. Przejawy kontroli społecznej
11.4. Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania kontroli
. . . . . . . . . . 344
12. Studia przypadku: podsumowanie i wnioski końcowe . . . . . . . . . . . . 351
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Aneks: scenariusz wywiadów przeprowadzonych w badanych miastach . . 373
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Table of contents
Acknowledgements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Part 1. What does the research on crime and unemployment tell us?
1. Methodological dilemmas and pointless debates . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.2. Inconclusive results . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1.3. Dilemma 1: choice of unit of analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.4. Dilemma 2: classification of crimes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1.5. Dilemma 3: measurement of unemployment and income situation 36
1.6. Dilemma 4: statistical modeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1.7. Summing up . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2. In search of causal mechanisms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.1. Rational cost-benefit calculations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.2. Relative deprivation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2.3. “Opportunity structures” and changes in American cities . . . . . . . 55
2.4. A stake in conformity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
2.5. The social disorganization hypothesis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.6. “Broken windows” and vicious circles of urban decline . . . . . . . . 71
2.7. “Opportunity creates a thief” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.8. Summing up . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3. Research questions and hypotheses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Part 2. Poverty, unemployment and crime in Polish voievodships.
Statistical analyses
4. Where is the crime rate higher? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Table of contents
9
4.1. Variables in the analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.2. Results . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
4.3. Summing up . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5. Where did the crime rate rise? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5.2. Variables in the analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
5.3. Results . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
5.4. Random effects models: an additional test of result validity . . . . . 166
5.5. Summary and conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Part 3. Poverty, unemployment and crime in local communities
6. Economic situation and crime: initial analyses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
6.1. Introduction: data and methods . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
6.2. The economic situation in the studied towns . . . . . . . . . . . . . . . . 189
6.3. Unemployment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
6.4. Poverty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
6.5. Crime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
6.6. Time series analyses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
6.7. Summary and further questions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
7. Crime: different phenomena under the same label? . . . . . . . . . . . . . . . 225
7.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
7.2. Theft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
7.3. Violent crime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
7.4. Conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
8. A closer look at unemployment and crime in the studied towns . . . . . . 243
8.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
8.2. Long-term unemployment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
8.3. Who is unemployed? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
8.4. Is education always worthwile? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
8.5. How does poverty emerge in the studied communities? . . . . . . . . 261
8.6. Depth of poverty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
8.7. Do welfare payments spell meaningful relief? . . . . . . . . . . . . . . . 271
8.8. Alternative sources of income in the studied towns . . . . . . . . . . . 274
8.9. Some comments and conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
10
Table of contents
9. Labor market: quality of job opportunities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
9.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
9.2. „Quality” of jobs, Part I: analysis of the occupational structure . 281
9.3. „Quality” of jobs, Part II: how much do different people earn? . 285
9.4. Work, but for how long? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
9.5. Conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
10. Together or apart? Social bonds in the studied towns . . . . . . . . . . . . . 302
10.1. Sense of anonymity and neighborliness . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
10.2. Local social activity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
10.3. Summing up . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
11. Communities’ reaction to crime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
11.1. Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
11.2. Fear of crime among residents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
11.3. Social control behavior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
11.4. Social and economic determinants of control . . . . . . . . . . . . . . . 344
12. Case studies: summary and conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Concluding comments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Appendix: Interview guide for the town case studies . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Podziękowania
Pragnę serdecznie podziękować panu Profesorowi Kazimierzowi Frieske, promo-
torowi rozprawy doktorskiej, na podstawie której powstała niniejsza książka – za jego
cenne rady i życzliwą pomoc. Dziękuję Profesorom Jerzemu Kwaśniewskiemu i Mie-
czysławowi Kabajowi, recenzentom rozprawy, oraz Profesorowi Jackowi Wodzowi i Pani
Profesor Teresie Gardockiej, recenzentom książki, za ich wnikliwe uwagi. Serdeczne po-
dziękowania winna jestem także Profesorowi Kazimierzowi Słomczyńskiemu, dr. Mar-
kowi Styczniowi oraz dr. Henrykowi Banaszakowi, za konsultacje i pomoc przy analizie
danych statystycznych.
Niniejsza książka nie mogłaby powstać bez pomocy wielu instytucji, których przed-
stawiciele udostępnili mi dane niezbędne do analiz. Należą do nich: Komenda Główna
Policji oraz Departamenty: Pomocy i Integracji Społecznej oraz Informatyki w Minister-
stwie Pracy i Polityki Społecznej. Dziękuję w szczególności Panu Dyrektorowi Krzysz-
tofowi Mikulskiemu z Departamentu Pomocy i Integracji Społecznej w MPiPS za udo-
stępnienie materiałów, które umożliwiły mi prace na zbiorach centralnych systemu
POMOST.
Serdecznie dziękuję burmistrzom, pracownikom Powiatowych Komend Policji,
Dyrektorom Powiatowych Urzędów Pracy i gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej,
a także wszystkim moim rozmówcom z czterech miast, gdzie miałam przyjemność gościć
w związku z realizacją badań terenowych – za miłe przyjęcie, życzliwą pomoc i poświę-
cony mi czas.
Na koniec pragnę podziękować mojemu Mężowi i Mamie, którzy jako jedni
z pierwszych zadali sobie trud lektury rozprawy doktorskiej i gotowej książki, pomogli
w usunięciu błędów i niedopatrzeń i sprawili, że tekst stał się łatwiejszy w odbiorze.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
Niemal od początków rozważań nad uwarunkowaniami przestępczości
sytuacja ekonomiczna była jednym z kluczowych czynników, w których do-
szukiwano się przyczyn tego zjawiska. Tezę, iż trudne warunki ekonomiczne
powodują przestępczość, spotkać można już w dziełach starożytnych myślicieli,
a potem w średniowieczu (zdaniem T. More’a, przestępczość to wynik niewłaś-
ciwych stosunków społecznych), u pisarzy Odrodzenia (Erazm z Rotterdamu,
w Polsce A. Frycz Modrzewski), u wybitnych przedstawicieli ruchu Oświece-
nia (m.in. M. Monteskiusz, J.J. Rousseau, C. Beccaria, J. Bentham) i wreszcie
u socjalistów utopijnych (R. Owen). Najczęściej wynikała ona ze „zdroworoz-
sądkowego” przeświadczenia, iż większość drobnych kradzieży popełniana jest
przez najuboższe warstwy ludności w celu zaspokojenia elementarnych potrzeb
życiowych (na zasadzie: „kradnę, bo jestem głodny”)1.
Powyższe intuicje znalazły potwierdzenie w pierwszych bardziej systema-
tycznych opracowaniach kryminologicznych, które pojawiły się na początku
XIX wieku. W Wielkiej Brytanii powstały wówczas oficjalne raporty oparte
częściowo na porównaniach danych ilościowych, w których przestępczość nie-
letnich analizowana była w odniesieniu do warunków społecznych i ekono-
micznych, w jakich młodzież ta żyła2. W literaturze przedmiotu za pierwsze
dokonanie „naukowej kryminologii” uważa się opublikowaną w 1829 pracę
A.M. Guerry’ego, w której autor ten analizował terytorialne zróżnicowanie prze-
stępczości, jego przyczyn upatrując w czynnikach społecznych i ekonomicznych
(w szczególności różnicach w poziomie wykształcenia). Jako równie ważna
1 L. Lernell Zarys kryminologii ogólnej, PWN, Warszawa 1978, s. 171.
2 G.B. Vold Theoretical Criminology, Oxford University Press, New York 1958, s. 164. Autor
wymienia następujące prace: Report of the Committee of Justices Appointed to Consider the
Treatment of Juvenile Offenders, Borough of Birmingham, 1800; London Committee for the
Investigation of the Causes of the Alarming Increase of Juvenile Delinquency in the Metropolis,
1816.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
14
Wprowadzenie
traktowana jest wydana siedem lat później słynna analiza A. Queteleta, dotyczą-
ca społecznych uwarunkowań przestępczości we Francji, Belgii, Luksemburgu
i Holandii, w wyniku której autor dochodzi do wniosku, iż jednym ze zna-
czących społecznych czynników kryminogennych jest nędza szerokich warstw
ludności (zwłaszcza w konfrontacji z dobrobytem, którym cieszą się uprzywi-
lejowane jednostki i grupy). Podobne wyniki dały liczne późniejsze analizy tego
zagadnienia3.
Analogiczny sposób myślenia widoczny jest w większości współczesnych
teorii kryminologicznych i w socjologii dewiacji. Istnienie związku przy-
czynowego pomiędzy ubóstwem, bezrobociem i przestępczością zakładają
m.in.: teoria racjonalnego wyboru (tzw. ekonomiczna teoria przestępczości),
teoria anomii R.K. Mertona, teoria zróżnicowanych możliwości R. Clowarda
i L.E. Ohlina, teoria dezorganizacji społecznej (począwszy od analiz C.R.Shawa
i H.D. McKaya), a także teoria kontroli społecznej T. Hirschiego. Oczywiście
nie wszystkie spośród wymienionych teorii przyjmują czynniki ekonomiczne za
kluczowe zmienne, jednak w każdej z nich napotkać można wyrażone explicite
lub implicite założenie, że przestępczość jest wyższa w grupach o gorszym po-
łożeniu ekonomicznym.
Nic zatem dziwnego, że teza, iż trudne warunki materialne powodują prze-
stępczość, była i nadal jest dość powszechnie traktowana jako oczywista. Po-
dobnie jak w roku 1830 kierownik więzienia Coldbath twierdził: moim zdaniem
podstawowej przyczyny przestępczości w metropoliach należy upatrywać w szo-
kującym stanie mieszkań ubogiej ludności, panującej tam ciasnocie i zanied-
baniu oraz wynikającej stąd konieczności wypuszczania dzieci na ulicę dla
zapewnienia im niezbędnego ruchu i świeżego powietrza. Wszystko to razem
prowadzi do straszliwej demoralizacji. Brak higieny, przyzwoitości, zachowania
jakichkolwiek pozorów; nieskromność; nieprzyzwoity język oraz sceny rozpusty,
do jakich dochodzi tam regularnie – wszystko to sprzyja nieróbstwu i utracie
samokontroli4, tak samo, sto czterdzieści lat później, amerykański minister
sprawiedliwości R. Clark utrzymuje, iż przeważająca większość przestępstw
w Ameryce rodzi się w środowisku ubóstwa, z jego skutków: chorób, analfabe-
3 Por. G.B. Vold op. cit., s. 164–170; B. Hołyst Kryminologia, PWN, Warszawa 1999, s. 693;
L. Lernell op. cit., s. 171–173. W kolejnych badaniach analizowano takie czynniki, jak: wzrost cen
zboża (pszenicy, żyta, jęczmienia – zależnie od struktury konsumpcji w danym regionie) oraz
ogólnie cen żywności, bezrobocie, kryzysy gospodarcze, wysokość płac, dochód narodowy, in-
flacja, nierówności społeczne itd.
4 Cyt. za: G.B. Vold op. cit., s. 170 (tłum. własne).
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
15
tyzmu, bezrobocia, ohydnego otoczenia i beznadziejności5. Podobne założenia
widoczne są w wypowiedziach niektórych polskich dziennikarzy i publicy-
stów, na przykład we fragmencie artykułu z „Gazety Wyborczej”: bezrobocie,
zwłaszcza jeśli trwa długo, utrwala strefy ubóstwa, w których trudne proble-
my społeczne i patologie mnożą się jak króliki6. Jeszcze ostrzej stawiają spra-
wę politycy i działacze związkowi, twierdząc m.in., że: narastająca przestęp-
czość to efekt prowadzonej od dziesięciu lat polityki gospodarczej. Polityka
rozwarstwienia społecznego na garstkę bogaczy i miliony biednych (...) bez-
robocie – to wszystko są składowe tego, że mamy większą przestępczość7 albo
że przestępczość nie bierze się z księżyca i ma głębokie korzenie społeczne.
Bezrobocie, brak ochrony polskiego rynku, to tylko pierwsze z brzegu powody
popychające ludzi do wejścia na drogę przestępczą8.
Po pierwszych analizach, które na ogół potwierdzały zdroworozsądkowe
intuicje dotyczące związków między deprywacją ekonomiczną a przestęp-
czością, przyszły jednak kolejne, bardziej wyrafinowane metodologicznie, które
podważyły pozornie oczywiste rezultaty wcześniejszych dociekań. Dziś już
wiadomo, że wyniki badań kryminologicznych, przynajmniej na pierwszy rzut
oka, nie pozwalają udzielić prostej i jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o to,
czy bieda i bezrobocie stanowią korelat przestępczości.
Przeciwko tezie o współwystępowaniu deprywacji ekonomicznej i przestęp-
czości wysunięto dwa ważne argumenty teoretyczne. Pierwszy z nich zakłada,
iż zarówno biedni, jak i bogaci wykazują podobną skłonność do naruszeń prawa,
między obiema grupami występują jednak zasadnicze różnice co do charakteru
przestępstw popełnianych przez ich członków. Wśród niższych warstw społecz-
nych wyższe są wskaźniki tzw. „pospolitej przestępczości” (przestępstwa o cha-
rakterze kryminalnym, takie jak: zabójstwo, bójka lub pobicie, rozbój, włama-
nie). Natomiast przestępstwa „białych kołnierzyków” to na ogół przestępstwa
gospodarcze: rozmaite malwersacje finansowe, fałszerstwa itd. Zdaniem radykal-
nych kryminologów, przestępstwa popełniane przez przedstawicieli wyższych
warstw społecznych, przez ludzi biznesu i osoby związane z władzą są znacznie
bardziej szkodliwe społecznie niż przestępczość ubogich mas (ta ostatnia nie-
kiedy traktowana jest wręcz jako pozytywne zjawisko, przejaw oporu wobec
5 Cyt. za: L. Lernell op. cit., s. 183.
6 „Gazeta Wyborcza” nr 205, z dnia 02.09.1998, s. 18.
7 Dariusz Grabowski (b. kandydat na urząd prezydenta RP), cyt. za: „Rzeczpospolita” z dnia
08.08.2000.
8 Janusz Wojciechowski (PSL), cyt. za: „Rzeczpospolita” z dnia 17.01.2002.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
16
Wprowadzenie
opresyjnego systemu)9. Opinia publiczna jednak w większym stopniu potępia
„pospolite przestępstwa”, skuteczniej też dąży się do ujęcia i ukarania ich spraw-
ców. Zasoby, jakimi dysponują przedstawiciele elit, w tym również znajomość
przepisów, umożliwiają im łamanie prawa w sposób przynoszący znaczne ko-
rzyści finansowe i ułatwiają uniknięcie kary. Wykrycie sprawców jest dodatko-
wo utrudnione ze względu na bezosobowy charakter tego typu przestępstw,
popełnianych zazwyczaj w zaciszu gabinetów – nie mamy tu do czynienia z bez-
pośrednim kontaktem przestępcy i ofiary. Ofiarą mogą być anonimowe grupy
ludzi lub całe społeczności (np. gdy mamy do czynienia z korporacją, dyskretnie
zatruwającą środowisko w celu zmniejszenia kosztów produkcji)10. Korelacja
pomiędzy biedą, bezrobociem i przestępczością wynika zatem z faktu, iż prze-
stępczość ubogich i bezrobotnych jest stosunkowo bardziej widoczna, skutecz-
niej ścigana i surowiej karana11.
W przeciwieństwie do pierwszego argumentu, który zasadniczo nie kwe-
stionuje istnienia związku przyczynowego między deprywacją ekonomiczną
a „przestępczością pospolitą”, argument drugi głosi, iż zależność ta jest w dużej
mierze pozorna. Wynika ona z faktu, iż policjanci, sędziowie i przysięgli, kie-
rując się powszechnymi stereotypami „dewiantów” i oczekiwaniami co do ich
wyglądu, cech i zachowania, wykazują większą skłonność do poszukiwania
winnych wśród niższych warstw społecznych. Z tego punktu widzenia tezę,
zgodnie z którą ubogie czy pozbawione pracy jednostki częściej aniżeli pozo-
stali członkowie społeczeństwa popełniają pewne rodzaje przestępstw, trakto-
wać można jako przykład „samospełniającego się proroctwa”. Jako że osoby te
postrzegane są nie tylko przez otoczenie, ale i przez przedstawicieli organów
ścigania i wymiaru sprawiedliwości jako potencjalni przestępcy, istnieje duże
prawdopodobieństwo, że w niejednoznacznych sytuacjach zostaną za prze-
stępców faktycznie uznane, co znajduje potem odzwierciedlenie w oficjal-
nych rejestrach12.
9 L. Falandysz W kręgu kryminologii radykalnej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986,
s. 89–91, 100, 109–110.
10 E.H. Sutherland White Collar Crime Is Organized Crime, w: M.D. Ermann, R.J. Lundman
(red.) Corporate and Governmental Deviance. Problems of Organizational Behavior in Contem-
porary Society, Oxford University Press, New York, Oxford 1982 (wydanie drugie), s. 53–62. Zob.
też: J. Hagan, P. Parker White-Collar Crime and Punishment: The Class Structure and Legal
Sanctioning of Securities Violations, „American Sociological Review” 1985, vol. 50, s. 312–314.
11 L. Falandysz op.cit., s. 106–107.
12 Takie tezy stawiali przede wszystkim zwolennicy teorii naznaczania społecznego: John
I. Kitsuse i Aaron V. Cicourel. Por. A. Siemaszko Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1994,
s. 277–278, 352.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
17
Za powyższą tezą przemawiają m.in. analizy Charlesa R. Tittle’a i jego
współpracowników, opublikowane w 1978 roku pod znamiennym tytułem
The Myth of Social Class and Criminality. Wykazały one, że zależność po-
między sytuacją ekonomiczną jednostek a popełnianiem przez nie przestępstw
systematycznie stwierdzano jedynie w badaniach opartych na danych wymiaru
sprawiedliwości. Co więcej, dotyczy to niemal wyłącznie analiz opublikowanych
przed końcem lat 50., czyli zanim zaczęto powszechnie zwracać uwagę na za-
gadnienia związane z naznaczaniem społecznym i wpływem stereotypów i uprze-
dzeń na pracę policji i sądów. W późniejszych analizach zależność ta okazała
się znacznie słabsza. Nie stwierdzono jej natomiast w sposób jednoznaczny
w badaniach opartych na danych typu self-report13. Również nowsze badania,
w których zastosowano tę metodologię, nie ujawniają wyraźnych związków
między ubóstwem czy bezrobociem a przestępczością jednostek14. Należy jednak
dodać, iż wyniki badań przeprowadzonych metodą self-report są stosunkowo
podatne na krytykę ze względu na fakt, iż znacząca część respondentów nie jest
skłonna dobrowolnie przyznać się do kontrowersyjnych postępków, nawet
w anonimowej ankiecie (z reguły ok. 50 respondentów nie odpowiada na tego
typu ankiety, nie można też mieć pewności, czy pozostali udzielają szczerych
odpowiedzi, zwłaszcza w odniesieniu do poważniejszych przestępstw). Odmo-
wy wypełnienia ankiety częściej zdarzają się wśród respondentów o niższym
statusie15.
Powyższych dylematów częściowo pozwalają uniknąć badania prowadzone
na danych zagregowanych (uzyskanych na podstawie statystyk policyjnych albo
wyników sondaży wiktymologicznych), w których przedmiotem badania są nie
poszczególni sprawcy przestępstw, lecz jednostki terytorialne i współczynni-
13 C.R. Tittle, D.A. Smith, W.J. Villemez The Myth of Social Class and Criminality: An
empirical assessment of the empirical evidence, „American Sociological Review” 1978, vol. 43,
nr 4, s. 643–656.
14 G. Dunaway i in. The Myth of Social Class and Crime Revisited: an Examination of Class
and Adult Criminality, „Criminology” 2000, vol. 38, nr 2, s. 600–617. W odniesieniu do przestęp-
czości nieletnich zob. też: C.R. Tittle, R.F. Meier Specifying the SES – Delinquency Relationship,
„Criminology” 1990, vol. 28, nr 2, s. 271–299. W polskich badaniach, w których zastosowano
metodę self-report, również nie zaobserwowano zależności pomiędzy sytuacją materialną a skłon-
nością do zachowań dewiacyjnych. Zob.: A. Siemaszko Rozmiary i uwarunkowania zachowań de-
wiacyjnych uczniów szkół podstawowych z terenu Warszawy, „Studia Kryminologiczne, Krymina-
listyczne i Penitencjarne” 1983, t. 14, s. 103–123.
15 Przykładowo, w cytowanych badaniach R.G. Dunaway i współpracowników odsetek osób,
które zgodziły się wypełnić ankietę, wyniósł 46,4 wylosowanej próby. Autorzy stwierdzili ponad-
to, że wśród badanych niedoreprezentowane są osoby o niższych dochodach i mniejszości etniczne.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
18
Wprowadzenie
ki przestępstw popełnionych na ich terenie. Analizy tego typu pozwalają do
pewnego stopnia ominąć problem selektywnego działania aparatu ścigania, po-
nieważ skupiają się nie na badaniu cech osób, które znalazły się w polu zain-
teresowań policji i wymiaru sprawiedliwości (jako podejrzani o popełnienie
przestępstwa bądź skazani prawomocnym wyrokiem sądu), lecz na poszukiwaniu
związków między rozmaitymi parametrami społeczno-ekonomicznymi a miarami
przestępczości na poziomie makro16.
Takie podejście badawcze przyjęte zostało w niniejszej książce. Mówiąc
dokładniej – przedmiotem moich analiz nie jest ustalenie, czy bieda i bezrobocie
motywują poszczególne jednostki do popełniania przestępstw. W swojej naj-
ogólniejszej postaci główne pytanie, które stawiam, brzmi: czy na wysokość
współczynników przestępczości w Polsce oddziałuje poziom deprywacji ekono-
micznej społeczności, w których te przestępstwa mają miejsce? Jeśli tak, to jaki
charakter mają te oddziaływania? Dzięki takiemu sformułowaniu problemu ba-
dawczego możliwe jest uwzględnienie ważnych zależności, których badania
indywidualnych przypadków nie są w stanie uchwycić. Zależności, które można
zaobserwować na poziomie działających jednostek nie znajdują bowiem proste-
go przełożenia na relacje o charakterze makro (aczkolwiek są one, oczywiście,
w pewnej mierze nawzajem powiązane). Na postępowanie jednostek wpływa nie
tylko ich własna sytuacja (mierzona za pomocą rozmaitych charakterystyk spo-
łeczno-ekonomicznych, takich jak: poziom wykształcenia, dochód, stan zatrud-
nienia itd.), lecz również otoczenie, w jakim przyszło im żyć i działać. Uboga
jednostka będąca członkiem ubogiej społeczności prawdopodobnie nie będzie
zachowywać się tak samo, jak uboga jednostka mieszkająca w zamożnym oto-
czeniu. Innymi słowy, nawet jeżeli przyjmiemy, że bezrobotni wykazują rela-
tywnie większą skłonność do łamania prawa, nie musi to oznaczać, że wzrost
stopy bezrobocia doprowadzi do wzrostu współczynnika przestępstw (albo tym
bardziej, że obniżenie bezrobocia stanowi skuteczną „receptę” na walkę z prze-
stępczością). Teoretycznie możliwa jest również odwrotna sytuacja, zatem nawet
wyniki badań typu self-report, w których zakwestionowany został związek
między ubóstwem, bezrobociem i przestępczością jednostek, nie pozwalają wy-
kluczyć, że zależność taka występuje na wyższych poziomach agregacji danych.
16 Oczywiście zarówno statystyki policyjne, jak i dane sondażowe posiadają swoje mankamenty,
należy je zatem traktować jedynie jako wskaźniki rzeczywistego występowania określonego rodzaju
przestępstw na danym terenie. Wskaźniki te są mniej lub bardziej dokładne w zależności od tego,
o jakie przestępstwo chodzi, od jakości pracy policji, od struktury badanej społeczności itd.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
19
Formułując w taki sposób pytanie badawcze, odwołuję się do ważnego
rozróżnienia na zjawiska mikro i makro. Jako że stosując owo rozróżnienie, za-
razem dotykam jednego z fundamentalnych problemów teoretycznych w socjo-
logii, wymaga ono komentarza. Wobec relatywnego charakteru pojęć mikro
i makro (a w szczególności faktu, iż poszczególni socjolodzy definiują je w od-
mienny sposób) istotne jest jednoznaczne określenie sposobu, w jaki będą one
rozumiane w niniejszej książce. Zależności mikro to relacje o charakterze
przyczynowym, których efekt może być obserwowalny na poziomie działających
aktorów. Z kolei prawidłowości o charakterze makro odnoszą się do całych
zbiorowości (np. społeczności lokalnych czy populacji województwa). Przykła-
dem twierdzenia opisującego relację na poziomie mikro jest teza mówiąca, że
osoby biedne czy bezrobotne stosunkowo częściej aniżeli pozostali członkowie
społeczeństwa popełniają przestępstwa określonego typu. Natomiast relacja
makro mówi, że np. w społecznościach, charakteryzujących się wyższą stopą
bezrobocia czy ubóstwa, mamy do czynienia z relatywnie wyższymi współ-
czynnikami przestępczości, albo że skutkiem wzrostu bezrobocia w Polsce jest
wzrost częstości występowania danego rodzaju przestępstw.
Socjolodzy niemal od początku istnienia tej dyscypliny zauważyli, że mię-
dzy poziomem mikro i makro nie ma łatwego przełożenia, że zjawiska charak-
teryzujące całe zbiorowości (takie jak struktura społeczna, normy postępowania
itd.) często nie dają się w prosty sposób zrozumieć w kategoriach jednostkowych
zachowań. Powyższa obserwacja stanowiła swojego czasu podstawę trwającej
wiele lat debaty dotyczącej ontologicznego statusu zjawisk „emergentnych”
(czyli ponadjednostkowych) oraz pytania o to, w jakiej mierze działania podej-
mowane przez poszczególnych członków zbiorowości są naprawdę swobodne
(a nie społecznie zdeterminowane)17. Współczesna socjologia teoretyczna nadal
boryka się z problemem przejścia od analizy indywidualnych zachowań do opisu
struktury społecznej. W literaturze proponuje się różne rozwiązania: jednym
z nich jest agregacja indywidualnych zachowań przy uwzględnieniu szeregu
dodatkowych czynników, mogących wpływać na makrospołeczny rezultat tych
zachowań (np. kontekst historyczny lub instytucjonalny). Inni autorzy piszą
o zjawiskach makro – różnego rodzaju wierzeniach, tradycjach czy rytuałach
– jako o swoistych eksternalizacjach jednostkowych przeżyć, konfliktów i obaw.
Socjolodzy nawiązujący do tradycji fenomenologicznej uważają natomiast, że
17 Więcej na ten temat, zob.: J.C. Alexander, B. Giesen From Reduction to Linkage. The Long
View of the Micro-Macro Link, w: J.C. Alexander, B. Giesen, R. Münch, N.J. Smelser (red.) The
Micro-Macro Link, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 1987, s. 1–37.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
20
Wprowadzenie
świat społeczny jest budowany i odtwarzany w procesach interakcji jednostek
i istnieje jedynie dzięki tym interakcjom – podobnie jak język istnieje dzięki po-
jedynczym wypowiedziom. Z kolei tezy o zjawiskach z poziomu makro usiłuje
się zastosować do analizy zachowań poszczególnych aktorów przez wskazanie
na procesy internalizacji norm społecznych, jak również zwrócenie uwagi na
fakt, iż zarówno dostępne członkom zbiorowości normy i sposoby definiowania
sytuacji, jak i miejsce w strukturze społecznej w znaczący sposób ograniczają
możliwości wyboru celów oraz środków działania. Inaczej mówiąc – postępo-
wanie jednostek daje się zrozumieć tylko przy uwzględnieniu jego społecznego
kontekstu, który współdeterminowany jest przez zjawiska z poziomu makro18.
Z powyższych przykładów wynika, iż teza, że zależności na poziomie mikro
nie zawsze znajdują bezpośrednie odzwierciedlenie w postaci odpowiednich
zależności makro, nie musi zarazem wiązać się z koniecznością potraktowania
jednostkowego przestępstwa (mikro) i przestępczości (makro) jako odrębnych
zjawisk, z których każde posiada swe własne, specyficzne tylko dla siebie
uwarunkowania19 i które powinny być badane niezależnie od siebie. Nie jest ona
też równoznaczna z przyjęciem założenia, iż relacji typu makro nie da się
wyjaśnić inaczej niż przez zastosowanie tego, co Raymond Boudon określił jako
„nomologiczny” paradygmat wyjaśniania zjawisk i procesów makrospołecznych
(nomological paradigm), polegający na formułowaniu uogólniających twierdzeń
o występowaniu określonych regularności na poziomie ponadjednostkowym20.
Przyjmuję natomiast – za Weberem – iż wyjaśnienia owych zjawisk należy szu-
kać w działaniach podejmowanych przez aktorów na poziomie mikro ze względu
na fakt, iż tylko one są dającymi się zrozumieć podmiotami sensownie zorien-
towanych działań21. U podstaw ewentualnej, obserwowalnej zależności między
biedą, bezrobociem i przestępczością znajdować się może szereg nie wyklu-
czających się wzajemnie mechanizmów przyczynowych, za pomocą których
rozmaite aspekty sytuacji ekonomicznej w określonych kontekstach wpływają
na zachowania jednostek (w tym na popełnianie przez nie czynów niezgodnych
z prawem). Hipotetyczny mechanizm sprawiający, że jednostki pozbawione
pracy odczuwają większą motywację do popełniania przestępstw, jest tylko jed-
nym z możliwych czynników kształtujących analogiczną relację na poziomie
18 R. Münch i N.J. Smelser Relating the Micro and Macro, w: J.C. Alexander, B. Giesen,
R. Münch, N.J. Smelser (red.) op. cit., s. 377–382.
19 Por. L. Lernell op. cit., s. 40–43.
20 R. Boudon The Individualistic Tradition in Sociology, w: J.C. Alexander, B. Giesen,
R. Münch, N.J. Smelser (red.) op. cit., s. 46–47.
21 M. Weber Gospodarka i społeczeństwo, PWN, Warszawa 2002, s. 12, zob. też s. 55–56.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
21
makro. Fakt, że twierdzeń o jednostkach nie powinno się uogólniać na odpowia-
dające im twierdzenia o zbiorowościach, nie oznacza zatem konieczności rezyg-
nacji z założeń metodologicznego indywidualizmu. Warto przy tym zaznaczyć,
że postulat budowania twierdzeń teoretycznych wyjaśniających zjawiska o cha-
rakterze makrospołecznym przez wskazanie na rozmaite mechanizmy oddzia-
łujące na zachowania jednostek w ostatnich dziesięcioleciach formułowany jest
w socjologii coraz mocniej22.
Pytanie o relację między biedą czy bezrobociem a przestępczością na po-
ziomie zbiorowości terytorialnych jest istotne nie tylko z teoretycznego punktu
widzenia. Wyniki badań sondażowych przeprowadzanych w ostatnich latach,
m.in. przez CBOS, świadczą o zaniepokojeniu opinii publicznej wysoką prze-
stępczością w naszym kraju. Zdaniem Polaków, Polska nie jest krajem, w którym
żyje się bezpiecznie (71 respondentów w 2002), silne jest również poczucie
zagrożenia obywateli, szczególnie w wielkich miastach (gdzie blisko 40
respondentów w 2002 zadeklarowało, że „bardzo się obawia” o bezpieczeństwo
własne i najbliższych)23. Powyższe opinie znajdują odzwierciedlenie na arenie
politycznej w postaci rozmaitych haseł nawołujących do walki z przestępczością,
które niekiedy łączy się z postulatami ograniczenia ubóstwa i bezrobocia24.
22 Zob. J. Alexander, B. Giesen op. cit., s. 31–37, oraz odpowiednie tezy, formułowane
z perspektywy metodologicznego indywidualizmu: R. Boudon op. cit., s. 45 oraz R. Wippler,
S. Lindenberg Collective Phenomena and Rational Choice, w: J.C. Alexander, B. Giesen,
R. Münch, N.J. Smelser (red.) op. cit., s. 137–144.
23 Poczucie zagrożenia przestępczością. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa 2002. Badanie
„Aktualne problemy i wydarzenia” (143), 5–8 kwietnia 2002, reprezentatywna próba losowo-
-adresowa dorosłych mieszkańców Polski (N = 1044).
24 W postulatach tego typu konieczność walki z przestępczością często przedstawiana jest jako
główny powód, dla którego powinno się udzielać wsparcia osobom ubogim bądź bezrobotnym.
W tym kontekście rozmaite programy przeciwdziałania bezrobociu zaczynają być traktowane jako
formy prewencji. Oto typowy przykład: Koszty społeczne i materialne ponoszone przez państwo
i poszczególnych obywateli, związane z przestępczością (...) są bardzo wysokie. Jeżeli w znacznym
stopniu przyczyną tych przestępstw jest ubóstwo wynikające z bezrobocia, to wydaje się, że zarów-
no z humanitarnego, jak i ekonomicznego punktu widzenia jest wskazane łożenie przez państwo
i jednostki samorządu terytorialnego większych nakładów finansowych na różnorodne formy po-
mocy osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej (...) Przy obecnie zauważalnym nasi-
leniu zjawisk patologicznych wydaje się, że główna uwaga wszystkich podmiotów życia społecz-
nego powinna skupić się na profilaktyce i prewencji. Od zawsze wiadomo, że łatwiej i taniej
zapobiegać niż leczyć. A. Struzik, M. Wrońska Bezrobocie a przestępczość, w: F. Prusak (red.)
Przestępczość i zjawiska patologiczne w województwie mazowieckim, Wyższa Szkoła Handlu
i Prawa, Warszawa 2003, s. 115–116. Analogiczny postulat napotkać można w artykule B. Tuziak
Przestępczość w Rzeszowie w latach 1990–1995, „Archiwum Kryminologii” 1996, t. XXII, s. 163.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
22
Wprowadzenie
Dlatego ważne jest uzyskanie nieobarczonej stereotypami odpowiedzi na pyta-
nie o mechanizmy zależności – deprywacja–przestępczość na poziomie makro.
Tym bardziej, że w polskiej literaturze kryminologicznej nie napotkałam analiz,
które dokładnie zbadałyby ten problem. Jakkolwiek zmienne ekonomiczne nie-
jednokrotnie są przez kryminologów brane pod uwagę, jednak zdecydowana
większość analiz dotyczyła socjoekonomicznych uwarunkowań popełniania
przestępstw przez jednostki. W ostatnich dziesięcioleciach w Polsce przepro-
wadzano najczęściej badania populacji skazanych, z uwzględnieniem ich sy-
tuacji społecznej i zawodowej. Wynikało z nich, że sprawcy różnego rodzaju
przestępstw to na ogół osoby o niskim statusie – co jest twierdzeniem o za-
leżnościach na poziomie mikro25. Można również odnaleźć badania zajmujące
się wpływem kontekstu społeczno-ekonomicznego na zachowania przestępcze
młodzieży26. Z kolei większość analiz badających związki między parametrami
ekonomicznymi a przestępczością na poziomie makro koncentrowała się na
zagadnieniu społecznych skutków rozwoju społeczno-ekonomicznego, w szcze-
gólności takich procesów, jak urbanizacja czy industrializacja27. To, iż nie
uwzględniały one zjawiska bezrobocia, jest zresztą zrozumiałe, zważywszy na
fakt, iż przywoływane badania prowadzone były w większości w latach 60. i 70.
Jedyna znana mi próba uwzględnienia bezrobocia w analizie uwarunkowań
przestępczości na poziomie makro, to analizy opublikowane przez A. Siemaszkę
w raporcie analizującym wyniki polskiej edycji badań ICVS z roku 1996 (raport
ukazał się w 2001 roku). Autor, na podstawie danych ankietowych, zbudował
trzy wskaźniki wiktymizacji (ogólnej, w wyniku przestępstw przeciwko mieniu
25 Z. Biernaczyk Rozbój w aspekcie kryminologicznym i kryminalistycznym, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław 1977, s. 79–85; K. Krajewski Bójka i pobicie. Analiza kryminologicz-
na, Zeszyty naukowe UJ, Prace prawnicze, zesz. 130, Kraków 1988, s. 123, 132–134; H. Koła-
kowska-Przełomiec Sprawcy przestępstw kradzieży z włamaniem, w: H. Kołakowska-Przełomiec
(red.) Przestępstwa kradzieży z włamaniem. Studium kryminologiczne, Oficyna Wydawnicza
„Typografika”, Warszawa 1996, s. 89–92.
26 M. Malewska, V. Peyre Przestępczość nieletnich. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne,
PWN, Warszawa 1973.
27 Np. A. Mościskier Rozwój ekonomiczny, uprzemysłowienie i urbanizacja a przestępczość
oraz Przestępczość w procesie szybkich zmian społecznych (na przykładzie rejonów intensywnie
uprzemysławianych), w: J. Jasiński (red.) Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestęp-
czości w Polsce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978, s. 125–142 i 143–163. Zob.
też: P. Zakrzewski Kształtowanie się przestępczości na obszarach wiejskich w rejonie uprzemysło-
wionym (Wyniki badań w woj. puławskim), „Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych” 1971,
nr 47, s. 311–337 oraz B. Maroszek Rozwój ekonomiczny a przestępczość młodzieży (Podstawy
teoretyczne i wstępne wyniki badań części statystyczno-socjologicznej), „Przegląd Penitencjarny”
1967, nr 4, s. 3–22.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
23
i przestępstw „kontaktowych”) i badał związki między ich wartościami a roz-
maitymi parametrami społeczno-ekonomicznymi (pogrupowanymi za pomocą
analizy czynnikowej), charakteryzującymi dawne województwa. Zgodnie z uzy-
skanymi przez niego wynikami, jedynym czynnikiem, który pozwalał w jakiejś
mierze wyjaśniać międzywojewódzkie zróżnicowania indeksów wiktymizacji,
jest zmienna informująca o stopniu osłabienia więzi społecznych, charaktery-
styki ekonomiczne okazały się natomiast bez znaczenia. Należy jednak zazna-
czyć, że głównym celem przywoływanej analizy nie było bezpośrednie testowa-
nie hipotezy o związkach między bezrobociem czy ubóstwem a przestępczością,
lecz ogólna analiza makrospołecznych uwarunkowań przestępczości w Polsce,
która – jak zaznacza sam autor – ma dopiero wstępny charakter28.
Napotkać można natomiast analizy, w których pytanie badawcze dotyczy
poziomu makro, odpowiedzi na nie zaś formułuje się na zasadzie prostego
uogólniania ewentualnych prawidłowości dotyczących jednostek. Jako przykład
może posłużyć opublikowana parę lat temu analiza „przyczyn przestępczości”
w Rzeszowie, badająca m.in. strukturę sprawców przestępstw ze względu na
rozmaite charakterystyki społeczno-ekonomiczne, w tym sytuację na rynku
pracy. Na podstawie obserwacji mówiącej, że na początku lat 90. nastąpił wśród
nich wzrost udziału osób bezrobotnych (zwłaszcza bez prawa do zasiłku),
autorka dochodzi do wniosku, iż jedną z ważniejszych przyczyn stwierdzonego
wówczas wzrostu przestępczości na terenie tego miasta jest zjawisko rosnącego
bezrobocia. Doświadczenia z okresu transformacji w Polsce potwierdzają, że
bezrobocie zdecydowanie sprzyja wyzwalaniu szeroko rozumianych zachowań
patologicznych. Szczególnie niepokojący jest wpływ bezrobocia na wzrost prze-
stępczości zarówno gospodarczej, jak i kryminalnej (...) Analiza policyjnych
statystyk ujawniła wyraźny związek pomiędzy poziomem bezrobocia a wzrostem
przestępczości29. Mechanizm, który – jak wynika z przywoływanego tekstu – le-
ży u podstaw zakładanej zależności, ma charakter czysto psychologiczny: w wy-
niku wielu empirycznych badań nad bezrobociem ustalono psychologiczną
reakcję na utratę pracy. Psychiczne reakcje jednostki w takiej sytuacji są istot-
ne, gdyż w efekcie często prowadzą do zachowań o charakterze przestępczym30.
Przyjmuje się tu ukryte założenie, że tego typu zależności niejako „automatycz-
nie” znajdują swoje odzwierciedlenie w zjawiskach makrospołecznych. Stoso-
28 A. Siemaszko Kogo biją, komu kradną. Przestępczość nie rejestrowana w Polsce i na świe-
cie, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 155–161.
29 B. Tuziak op. cit., s. 162–163.
30 Ibidem, s. 162.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
24
Wprowadzenie
wanie tego typu uproszczeń wydaje się mocno wątpliwe z naukowego punktu
widzenia, a już na pewno jest szczególnie ryzykowne, gdy na ich podstawie
wyciąga się wnioski z zakresu szeroko rozumianej polityki społecznej31.
* * *
Niniejsza książka podzielona jest na trzy części. W pierwszej z nich przed-
stawione zostały wyniki analiz empirycznych, dotyczących związków między
biedą i bezrobociem a przestępczością, prowadzonych od lat 60., głównie
w Stanach Zjednoczonych, z zastosowaniem różnych metodologii. Analizy te
przyniosły niejednoznaczne wyniki: część sugeruje istnienie pozytywnej relacji
między badanymi zmiennymi, inne zaś nie ujawniły istotnych zależności. Istnieją
nawet badania dowodzące, że ubóstwo i bezrobocie związane są z niższymi
współczynnikami przestępstw. Główną przyczynę tego stanu rzeczy stanowi,
obok różnic metodologicznych fakt, iż obserwowane w badaniach statystycz-
ne zależności między tymi zmiennymi prawdopodobnie stanowią efekt jedno-
czesnego działania kilku różnych mechanizmów przyczynowych łączących
rozmaite aspekty położenia materialnego ludności ze współczynnikami różnego
rodzaju przestępstw. Mechanizmy te poddaję szczegółowej analizie w rozdziale
drugim. Podsumowanie tych rozważań stanowią trzy podstawowe hipotezy
dotyczące związków przyczynowych między ubóstwem, bezrobociem i przestęp-
czością, które przedstawiam w rozdziale trzecim.
Druga część książki zawiera opis rezultatów analiz statystycznych, których
celem jest wyjaśnienie międzywojewódzkich zróżnicowań współczynników
przestępczości stwierdzonej w roku 1997 (rozdział czwarty) oraz rocznych
zmian ich wysokości w latach 1991–1998 (rozdział piąty). Analizy nastawione
są na poszukiwanie pozytywnych zależności między rozmaitymi miarami bie-
dy i bezrobocia a przestępczością w sytuacji, gdy w modelu kontrolowanych
jest wiele istotnych parametrów, których nieuwzględnienie (bądź selektywne
uwzględnienie) w dawniejszych badaniach mogło powodować „zamazywanie”
zależności między tymi zmiennymi.
W trzeciej części książki przedstawiłam wyniki studiów przypadków czte-
rech celowo dobranych społeczności lokalnych. Celem tego badania było dodat-
31 Zresztą na ich podstawie trudno jest nawet wnioskować o istnieniu zależności między bez-
robociem a przestępczością na poziomie jednostek – stwierdzony przez autorkę wzrost udziału
bezrobotnych w populacji sprawców na początku lat 90. równie dobrze może być wynikiem faktu,
iż w tym samym czasie wielokrotnie zwiększyła się populacja bezrobotnych.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Wprowadzenie
25
kowe przetestowanie hipotez o mechanizmach przyczynowych łączących biedę,
bezrobocie i przestępczość oraz weryfikacja rezultatów analiz statystycznych.
Studia przypadku stanowią ważne uzupełnienie dotychczasowych analiz związ-
ków między czynnikami ekonomicznymi a przestępczością w Polsce. W anali-
zach statystycznych niemożliwe jest bowiem uwzględnienie wszystkich kawał-
ków społeczno-ekonomicznej układanki, które – zgodnie przyjętymi hipotezami
– mogą oddziaływać na kierunek oraz siłę badanej zależności. Przyczyną jest
głównie brak odpowiednich danych. Powyższą lukę zapełnić mogą jedynie
analizy jakościowe, wykorzystujące informacje z wywiadów pogłębionych.
Analizy przedstawione w niniejszej książce skoncentrowane są na „po-
spolitych przestępstwach” (zabójstwa, kradzieże, rozboje itd.). Pozostawiają na
boku zagadnienie przestępczości „białych kołnierzyków”, łamania prawa przez
wielkie korporacje, korupcji itd. Wynika to z faktu, iż praktycznie niemożliwe
jest uzyskanie nawet w przybliżeniu wiarygodnych danych dotyczących skali
tych zjawisk. Należy zarazem pamiętać, iż to właśnie przestępczość „pospolita”,
w której dochodzi do mniej lub bardziej bezpośredniego kontaktu sprawcy
i ofiary, postrzegana jest przez ogół obywateli jako stosunkowo najbardziej
dotkliwa i budzi największy lęk – co samo w sobie czyni z niej ważny przedmiot
badań. Fakt, iż przestępstwa tego typu powszechnie uważa się za najsilniej
związane z biedą i bezrobociem, również skłania do podjęcia tej problematyki.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
Część 1
Co nam mówią wyniki badań?
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1. Metodologiczne dylematy i jałowe spory
1.1. Wprowadzenie
Rozważania zawarte w niniejszym i następnym rozdziale odwołują się
przede wszystkim do rezultatów najczęściej cytowanych badań, przeprowadzo-
nych w latach 1960–2000 na terenie Stanów Zjednoczonych (oraz – w mniej-
szym stopniu – Wielkiej Brytanii i Kanady). Informacje o badaniach uzyskałam
na podstawie lektury ponad 35 artykułów, opublikowanych na łamach wiodą-
cych anglojęzycznych pism socjologicznych i kryminologicznych („American
Sociological Review”, „American Journal of Sociology”, „Criminology”, „Social
Problems”, „Journal of Research in Crime and Delinquency” itp.). Skupienie się
na badaniach amerykańskich nie jest oczywiście podyktowane przeświadcze-
niem, iż w innych krajach nie były prowadzone analizy związków między trud-
nościami ekonomicznymi a przestępczością. Na terenie USA socjologia kry-
minologiczna oraz socjologia dewiacji rozwijała się jednak najintensywniej,
poszukiwania zaś społeczno-ekonomicznych korelatów przestępczości od lat
stanowiły tam bardzo popularny przedmiot badań. Fakt, iż wiele z tych badań
prowadzonych było na poziomie makro czyni ich analizę szczególnie istotną
z uwagi na przedmiot niniejszej książki. Pragnę wreszcie podkreślić, iż celem
analiz zawartych w tej części książki nie jest wyczerpujące przedstawienie ca-
łości istniejącego dorobku empirycznej socjologii kryminologicznej, a raczej
zilustrowanie kłopotów metodologicznych, jakich nastręcza badanie zależności
deprywacja – przestępczość na poziomie makro, jak również odtworzenie hipo-
tetycznych, złożonych związków przyczynowych między badanymi zmiennymi.
Przyjęta przeze mnie perspektywa makrospołeczna stanowi również pod-
stawowy powód, dla którego w dwóch pierwszych rozdziałach książki nie
uwzględniłam badań polskich. Badania ekonomicznych uwarunkowań przestęp-
czości mają w Polsce dość długą tradycję, jednak fakt, iż znaczna część z nich
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
30
1. Metodologiczne dylematy i jałowe spory
to analizy danych pochodzących z akt sądowych, dotyczących społeczno-eko-
nomicznych charakterystyk indywidualnych sprawców przestępstw, czyni je
mało przydatnymi dla obecnej analizy – z dwóch powodów. Po pierwsze,
zależności obserwowane pomiędzy poszczególnymi jednostkami nie dają się
w prosty sposób przełożyć na analogiczne relacje pomiędzy zbiorowościami
terytorialnymi. Po drugie, dane odnoszące się do populacji skazanych za róż-
nego rodzaju przestępstwa nie najlepiej nadają się do analiz uwarunkowań prze-
stępczości, jako że pozwalają one opisać jedynie stosunkowo niewielką i dość
specyficzną część rzeczywistej populacji sprawców (z uwagi chociażby na
oczywisty fakt, iż w przypadku znacznej grupy przestępców w ogóle nie do-
chodzi do aresztowania, nie mówiąc już o skazaniu)32. Z kolei nieliczne analizy,
których przedmiotem były związki między czynnikami ekonomicznymi a prze-
stępczością na poziomie makro, pochodzą w większości jeszcze z lat 60. i 70.
Już sam ten fakt przesądził o ich niewielkiej przydatności dla analiz będących
przedmiotem książki, jako że badania prowadzone w okresie PRL-u, siłą rzeczy,
nie uwzględniały bezrobocia.
1.2. Niejednoznaczne rezultaty
Wyniki znacznej części badań, które uwzględniłam w niniejszych rozważa-
niach, sugerują istnienie zależności między rozmaitymi aspektami sytuacji do-
chodowej ludności (mierzonymi za pomocą takich wskaźników, jak: mediana
dochodów, stopa ubóstwa czy współczynnik Giniego nierówności dochodów)
a współczynnikami przestępstw. Na ogół kierunek obserwowanych związków
potwierdzał hipotezę mówiącą, że im niższy dochód, większe ubóstwo czy nie-
równości, tym wyższa przestępczość – począwszy od znanych analiz I. Ehrlicha
z lat 70., wykorzystujących dane dotyczące stanów33, skończywszy na póź-
niejszych badaniach, prowadzonych zarówno na poziomie stanów, metropolii
32 Wobec badań opierających się na danych wymiaru sprawiedliwości niejednokrotnie pod-
noszono – słuszny zresztą – zarzut, iż nie stanowią one dobrego źródła informacji o rozmiarach
przestępczości czy cechach sprawców, lecz informują raczej o efektywności działania policji
i sądów, sile policyjnych stereotypów itd.
33 Por. M.O. Reynolds The Economics of Criminal Activity, w: R. Andreano, J.J. Siegfried (red.)
The Economics of Crime, Schenkman Publishing, Cambridge, Massachussetts 1980, s. 59;
J.Q. Wilson Thinking About Crime, Vintage Books, New York 1977, s. 199.
##7#52#aSUZPUk1BVC1WaXJ0dWFsbw==
1.2. Niejednoznaczne rezultaty
31
(Standard Metropolitan Statistical Area, w skrócie SMSA), jak i miast34. Po-
jawiały się jednak badania, które podważały istnienie takiej zależności. Przy-
kładowo, w 1982 S.F. Messner opublikował analizy, z których wynikało, że
ubóstwo jest negatywnie związane ze współczynnikiem zabójstw na poziomie
SMSA35. Rezultaty analiz dotyczących znaczenia stopy bezrobocia dla wyjaś-
nienia terytorialnych zróżnicowań przestępczości okazały się jeszcze bardziej
niejednoznaczne. O ile kierunek obserwowanych relacji na ogół był zgodny
z przewidywaniami (czyli dodatni), to gorzej już było z siłą zależności – w więk-
szości analiz nie przekraczających progu statystycznej istotności. T.G. Chiricos,
podsumowując wyniki 63 różnych badań, opublikowanych w latach 1960–1987
w najważniejszych czasopismach z zakresu ekonomii, socjologii i krymino-
logii, stwierdził, że spośród 288 zaobserwowanych relacji między różnymi mia-
rami bezrobocia a różnymi rodzajami przestępstw, 75 było pozytywnych, ale
tylko 31 zarazem istotnych statystycznie36. Z kolei K.C. Land, P.L. McCall
i L.E. Cohen stwierdzili, że po uwzględnieniu rozmaitych problemów metodo-
logicznych, które pojawiły się w dawniejszych badaniach, stopa bezrobocia wy-
kazuje istotną i ujemną (!) zależność ze współczynnikiem zabójstw na poziomie
miast i rejonów metropolitalnych (SMSA)37.
Względy powyższe skłoniły znaczą część badaczy do przyjęcia „konsensu
zwątpienia” (consensus of doubt) co do kryminogennej natury bezrobocia, nie-
których doprowadziły nawet do wniosku, że na przestępczość większy wpływ
mają czynniki kulturowe (subkultura przemocy) aniżeli sytuacja ekonomicz-
na38. Wydaje się jednak, że sprzeczności wyników świadczą nie tyle o potrzebie
„zwątpienia” w znaczenie sytuacji ekonomicznej jako zmiennej oddziałującej na
wysokość współczynników przestępczości czy też wyrzucenia wątku ekono-
micznego poza obręb naukowych rozważań, lecz o złożoności problematyki,
z jaką mamy do czynienia. Analiza przedstawiona w tej części książki stanowi
34 W większości z nich analizowano wpływ
Pobierz darmowy fragment (pdf)
